Miletê Kurd bi dehsalan di navbera xetên bêwate yên ku ji aliyê daxwaz û peymanên împeratorî ve hatine xêzkirin û daxwazên erdnîgariya siyasî ya modern de asê maye. Xewna Kurdistaneke yekgirtî demeke dirêj nasyonalîzma Kurdî geş kiriye, soza xweserî, vejîna çandî û serxwebûna aborî pêşkêş kiriye.
Lê di salên dawîn de, rêya îdeolojîk a ku ji aliyê Abdullah Ocalan -rêberê PKKyê- ve hatiye danîn, ji vê dîtinê bi tundî dûr ketiye. Ocalan, ku demekê parêzvanê "Kurdistana Mezin" a serwer bû, li şûna wê pergaleke konfederalîzma demokratîk (rêveberiya hevgirtî ya demokratîk) qebûl kiriye, pergaleke rêveberiya navendî ya civakî ku dewleta neteweyî ya kevneşopî wek bermahiyeke kolonyal a kevn red dike.
Veguherîna Ocalan di rexneyeke berfirehtir a dewletê de wek amrazeke serdestiya biyanî ye. Nivîsên wî nîşan didin ku dewleta neteweyî ya modern, bi sînorên xwe yên hişk, di dîrokê de civakên curbecur qerax kiriye û kontrola elîtan xurt kiriye. Li hemberî vê yekê, konfederalîzma demokratîk a ku ji ramanên sosyalîzma azadîxwaz a Murray Bookchin îlhamê digire, soza tevneke civakên xweser ên ku bi rêya demokrasiya rasterast, jîngehparêzî û wekheviya zayendî ve girêdayî ne dide. Lê belê dema ku ev dîtin di teoriyê de balkêş be jî dema ku li ser têkoşîna Kurdî tê sepandin, pirsên cidî derdixe holê.
Pergala navneteweyî, tevî hemû kêmasiyên xwe, li ser bingeha dewletên serwer hatiye avakirin. Nasîn, hevgirtina aborî û bandora dîplomatîk hemû ji dewletbûnê tên. Bi dûrketina ji daxwaza dewleteke neteweyî ya yekgirtî, doza Kurdî rîska parçekirina nasnameya xwe ya hevpar û jidestdana rewatiya ku ji polîtîkayeke naskirî tê, dike.
Bêyî hikûmeteke navendî ya ku karibe bi neteweyên din re gotûbêjan bike, dibe ku Kurd di rewşeke xweseriya herêmî ya berdewamî de asê bimînin, tevneke civakên ku hêza pêwîst a ji bo misogerkirina veberhênanên biyanî, bicihkirina serweriya qanûnê yan jî tevlêbûna dîplomasiya navneteweyî tune.
Delîla ji bo dewleteke neteweyî ya demokratîk ne vegereke ber bi nasyonalîzma dûrker ve ye lê gaziyeke ji bo jinûvexeyalkirina dewletê ye wek federasyoneke modern û navendî ku dikare curbecuriyê qebûl bike. Ji mînakên wek Kanada, Swîsre û Belçîka wêdetir mêze nekin ku di wan de avahiyên federal bi serkeftî hevsengiya di navbera xweseriya herêmî û yekîtiya neteweyî de pêk anîne.
Li van welatan herêmên cuda hêza berbiçav li ser kar û barên xwe diparêzin dema ku hikûmeta navendî siyaseta derve dimeşîne, ewlekariya neteweyî diparêze û siyaseta makroaborî diyar dike. Pergaleke weha ji bo Kurdistanê dê destûrê bide civakên herêmî ku nasnameyên xwe yên çandî yên taybet biparêzin û di heman demê de ji hêza yekgirtî ya dewleteke yekbûyî sûdê wergirin.
Dewleteke neteweyî ya reformkirî feydeyên berbiçav pêşkêş dike. Ew rewatiya navneteweyî peyda dike, ji ber ku saziyên gerdûnî û hevparên dualî bi dewletên naskirî re têkiliyê datînin, ne bi torên lawaz ên civakan re. Di serdemeke ku hevpeymaniyên aborî û siyasî ji bo pêşketinê girîng in, dewleteke Kurdî ya yekgirtî dikare bi bandortir alîkariya derve misoger bike, veberhênanê bikişîne û li ser peymanên herêmî gotûbêjan bike.
Dewleteke navendî her wiha ji bo bicihkirina siyasetên aborî yên hevgirtî û birêvebirina çavkaniyên xwezayî baştir hatiye amadekirin ku her du jî ji bo refaha dirêjheyam girîng in. Ji bilî vê yekê, hikûmeteke neteweyî dikare bibe çavkaniya bîranîna hevpar û şanaziya çandî, girêdanên ku civakên cuda di nav neteweya Kurd de digihîne hev xurt bike.
Rexnegirên dewleta neteweyî gelek caran rola wê ya dîrokî di qeraxkirin û otorîteriyê de rexne dikin lê dewletên demokratîk ên modern bi rêya çarçoveyên destûrî yên xurt ku mafên kêmaniyan garantî dikin û hêzê didin hikûmetên herêmî, ber bi pirjimarî û tevlêbûnê ve pêş ketine.
Li şûna ku bibe amrazeke zordariyê, dewleteke neteweyî ya Kurdî ya jinûvexeyalkirî dikare bibe mînakeke demokrasiya navendî, hevsengiya di navbera koordînasyona navendî û beşdariya herêmî ya rastîn de.
Xetereyên terka pergala dewleta neteweyî ne tenê teorîk in. Parçebûn di forumên navneteweyî de rîska lawazkirina dengê Kurdî û kêmkirina kapasîteya gotûbêjên bi dewletên cîran re tîne ku gelek ji wan li dijî xwestekên Kurdan dijmin dimînin. Bêyî otorîteyeke navendî ya yekgirtî, siyasetên ne yekdest ên di nav herêman de dikarin cudahiyên aborî û parçebûna çandî xirabtir bikin. Di nav rewşeke erdnîgariya siyasî ya ku berê jî bi alozî tijî ye de, metirsiyên polîtîkayeke Kurdî ya parçebûyî ew qasî bilind in ku nayên paşguhkirin.
Qebûlkirina jinûve ya dewleta neteweyî wek amrazeke xweseriyê ne xweşbîniyeke nostaljîk a bi pergalên kevnar ve ye lê bipêşketineke ber bi çarçoveyeke hostattir ve ye ku hêzdarkirina herêmî bi hêza siyasî ya yekgirtî re kom dike. Dewleteke Kurdî ya demokratîk û navendî dikare hem wek serrastkirineke ji bo sedsalên qeraxkirinê û hem jî wek nexşerêyeke ji bo rêveberiya pirjimarî di cîhaneke piştî koloniyalîzmê de xizmet bike.
Dewleteke weha dê bi bikaranîna hêzên federalîzmê rewatiya navneteweyî ya ku ji bo misogerkirina pêşketina aborî pêwîst e pêşkêş bike û di heman demê de xweseriya herêmî biparêze ku pirjimariya çandî dewlemend dike.
Di dawiyê de, lêgerîna Kurdan a ji bo xweseriyê ji redkirina teorîk a dewleta neteweyî zêdetir dixwaze, ew çareseriyeke pragmatîk dixwaze ku gelekî belav di bin ala nasyonalîzma demokratîk de digihîne hev. Li cîhaneke ku qanûna navneteweyî, pergala aborî û têkiliyên dîplomatîk hemû li ser hebûna dewletên serwer in, dê ji bo Kurdan baş be ku daxwaza xwe ya dewletbûnê ji nû ve pêşkêş bikin.
Dewleteke neteweyî ya Kurdî ya modern -dewleteke ku çi qasî navendî be ew qasî yekgirtî ye, çi qasî tevlêker be ew qasî xurt e- dikare bibe modelek ji bo gelên din ên qeraxkirî ku hewl didin ku mîrateya koloniyalîzm û zordariya dewletê derbas bikin.
Bi xeyalkirina jinûve ya dewleta neteweyî ji bo sedsala 21ê, nasyonalîstên Kurd derfetek heye ku têkoşîna xwe ya dirêj bikin serkeftineke nûjen a demokratîk. Li şûna ku ber bi xeyalperestiyeke navendî ya ku rîska bêbandorbûnê li ser qada cîhanê tîne ve biherike, dê ji doza Kurdî baştir were xizmetkirin bi qebûlkirina pergalekê ku hêzdarkirina herêmî bi hêza yekgirtî ya yekîtiya neteweyî re digihîne hev.
Kurd dê vî awayî ne tenê mafê xwe yê xweseriyê ji nû ve bi dest bixin lê her wiha dê dîtineke balkêş pêşkêş bikin ku çawa civakên curbecur dikarin di nav pergaleke dadmend, seqamgîr û bi refah de bijîn.
(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse