بودجەی ساڵانەی عێراق؛ پێچەوانەی خەمڵاندنەکان بۆ داهاتی نەوتی و نانەوتی

 

بودجە پەسەندکراوەکەی عێراق بۆ ئەمساڵ داهاتی نانەوتی بەڕێژەی 57% و داهاتی نەوتیی بەڕێژەی 2.8% بە بەراورد بە ساڵی رابردوو زیاتر خەمڵاندووە، لەکاتێکدا بەدرێژایی دوو دەیەی رابردوو، بەردەوام خەمڵاندنەکانی وەزارەتی دارایی و پەرلەمانی عێراق راست دەرنەچوون و لە کۆتایی ساڵدا لەگەڵ داهاتی نەوتی و نانەوتیی بەدەستهاتوو، یەکی نەگرتووەتەوە.

 

لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا، لەو ساڵانەدا کە عێراق بودجەی پەسندکردووە و وەزارەتی دارایی راپۆرتی کۆتایی داهاتە نەوتی و نانەوتییەکانی بڵاوکردووەتەوە، واتە لە ماوەی ساڵانی 2003-2023، کۆی داهاتی نەوتی بەپێی بودجە 1114 تریلیۆن بووە، بەڵام لەراستیدا داهاتی نەوت لەو ماوەیەدا 1206 تریلیۆن بووە، بەڵام بۆ داهاتی نانەوتی لەو ماوەیەدا، پەرلەمان وا مەزەندەی کردبوو 129.56 تریلیۆن دینار بێت، بەڵام تەنیا 97 تریلیۆن دینار کۆکراوەتەوە. 

ئەم نادروستییە بۆ خەمڵاندنی داهاتەکان لە دوو دەیەی رابردوو کاریگەری تەواوی لەسەر خەرجییەکانیش هەبووە. بەشێوەیەک لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا خەرجییەکانی وەزارەتی نەوت چوارهێندەی هەرسێ وەزارەتی کشتووکاڵ، پیشەسازی و سەرچاوە ئاوییەکان بووە، چونکە داهات لە نەوتەوە هاتووە و، رێژەی 99%ـی کاڵا هەناردەکراوەکانی عێراقی بۆ دەرەوە پێکهێناوە. 

 

لەکاتێکدا هەموو جیهان باس لە کێشەکانی عێراق لەڕووی گۆڕانی کەشوهەوا و کەمبوونەوەی ئاو و کشتووکاڵ و کەمیی دەرفەتی کار و نەبوونی پیشەسازیی دەکەن، لە بودجەکەدا هەر چوار وەزارەتی کشتووکاڵ، پیشەسازی، ژینگە و سەرچاوە ئاوییەکان، تەنیا 3.47 تریلیۆن دیناریان بۆ دانراوە و، بەڕێژەی 1.64% بەشداری کۆی خەرجییەکانیان کردووە، کە سەرووی نیوەی ئەم پارەیە بۆ مووچەیە. لەبەرامبەردا خەرجییەکان بۆ وەزارەتی نەوت گەیشتووەتە 19.3 تریلیۆن دینار یان رێژەی 9.11% کۆی خەرجییەکان. 

 

لێرەدا بە خستنەڕووی داتای داهاتەکان چ خەمڵاندنەکانی پەرلەمان بێت، یان راپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی، هەڵوەستەیەک لەسەر ژمارەکان و داهاتووی ئەم پشتبەستن بە نەوت و پشتکردنە فرەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات لە عێراق دەکەین. 

 

 

لە دوو دەیەی رابردوودا (2003-2023) بەرزیی نرخی نەوت و ئاسان هاتنە دەستی داهاتە نەوتییەکان، وایکردووە داهاتە نەوتییەکان لە 15.7 تریلیۆن دینارەوە بگاتە 125 تریلیۆن، بەڵام داهاتە نانەوتییەکان لە 225 ملیارەوە بگاتە 9.7 تریلیۆن دینار، ئەمە دەرخەری پشتبەستنی ئابووریی عێراقە بە داهاتە نەوتییەکان. وەک بانکی جیهانی ئاماژەی بۆ کردووە؛ داهاتی نەوت رێژەی 85%ـی بودجەی گشتی و 42%ـی کۆی گەشەی بەرهەمی نێوخۆیGDP پێکدەهێنێت. 

 

لەڕوویەکی دیکەوە، لەماوەی ئەو دوو دەیەیەدا، داهاتەکان بەڕێژەی 700% زیادیان کردووە، بەڵام خەرجییەکان بەڕێژەی 4000% زیادیان کردووە، کە بەدڵنیاییەوە ئەم شێوازە لە خەرجکردن بەهۆی شێوازی کۆکردنەوەی داهاتەکەوە بووە. بەردەوامیدان بەمشێوازە نەک لە سەردەمی گواستنەوەی وزە و نیت زیرۆدا لێکەوتەکانی زیاتری دەبێت، بەڵکو ئەم ئاسان کۆکردنەوە و دابەشکردنە وایکردووە؛ نەتوانرێت ژێرخانی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکانی وەک ئاو، کارەبا و تەندروستی و فیرکردن، لەسەروو هەمووشیانەوە دابینکردنی هەلی کار و فەراهەمکردنی ژیانێکی شایستە بۆ عێراقییەکان، بێتەئاراوە، دیارترینیشیان بەرزبوونەوەی رێژەی بێکارییە بۆ 15.6% لە ساڵی 2023ـدا.

 

 

 

پەرلەمانی عێراق بە پەسندکردنی خشتە نویێەکانی وەزارەتی دارایی و ئەنجوومەنی وەزیران لەبارەی داهاتە نەوتی و نانەوتی لەمساڵدا، دوو مەترسیی بنەڕەتی خستووەتەسەر ئابووریی عێراق: یەکەمیان بەرزکردنەوەی داهاتە نانەوتییەکان بۆ 27.3 تریلیۆن دینار لەکاتێکدا لە 2023ـدا 17.3 تریلیۆن دیناری دانابوو، بەڵام وەزارەتی دارایی تەنیا 9.7 تریلیۆنی کۆکردەوە. دووەمیان بەرزکردنەوەی خەرجییەکانی کەرتی وزە و کەمکردنەوەی خەرجییەکانی هەر سێ کەرتی کشتووکاڵ، پیشەسازی و سەرچاوە ئاوییەکان.

 

ئاژانسەکانی وزە بۆ ئەمساڵ و ساڵی داهاتووش بەهۆی بەردەوامیی جەنگ و ناسەقامگیری لە جیهان، چاوەڕوانی بەرزیی نرخی نەوت دەکەن تەنانەت لەسەروو ئەو نرخەی لە یاسای بودجەی 2024ـی عێراقدا هاتووە، بەڵام هەر ئەم بەرزیی نرخەی نەوت وایکردووە، عێراق نەتوانێت چاکسازی و ریفۆرم بکات، سەرچاوەکانی داهات هەمەچەشن بکات و کۆمەڵگەیەکی بەرهەمهێنەر لەجیاتی بەکارهێنەر بهینێتە ئاراوە. عێراق لە ریزبەندیی گەشەپێدانی Human development Index لە پلەی مامناوەندایە و لە گەندەڵیدا 26ـەمینە لەنێو 180 وڵاتدا.

 

خەمڵاندنەکانی پەرلەمان بۆ داهاتەکان لە عێراق، هەر ژمارەیە لەسەر کاخەزەکانی نێو یاسای بودجە، ئەگینا ئەوەی وەزارەتی نەوت وەک داهاتی نەوتی بۆ وەزارەتی دارایی دەنێریت و دەزگاکانی دەوڵەت وەک داهاتی نانەوتی بۆی رەوانە دەکەنەوە، دوو شتی تەواو جیاوازن. 

 

هەروەها، ئەم پشتبەستنەی عێراق بە نەوت دووجار سیستمی سیاسی و ئابووریی عێراقی خستووەتە بەردەم مەترسیی گەورەوە لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا، بەتایبەت لە ساڵانی 2014 و 2020، کاتێک نرخی نەوت گۆڕانکاری بەسەردا هات، حکومەت ناچاربوو بۆ دابینکردنی خەرجییەکان، پەنا بۆ بەکارهێنانی یەدەگی دراو و دابەزاندنی بەهای دراوەکەی لەبەرامبەر دۆلار ببات. 

 

لەکۆتاییدا، بەردەوامیی ئەم شێوازەش عێراق بەرەو دۆخێکی هاوشێوەی نایجریا دەبات، چونکە پشتبەستنی نایجریا بە داهاتی نەوت بووە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و دۆخێکی ئابووری، کە نەخۆشیی هۆڵەندی پێدەگوترێت. بەڵام نۆرویژ توانی نەک داهاتی نەوت کۆبکاتەوە و ژێرخانی پێ بنیات بنێت، بەڵکو وەبەرهێنانی لە بانکە جیهانییەکانیش پێوەبکات و بیکاتە دووهێندە و بگرە سێ هێندەی داهاتە بنەڕەتییەکەی نەوت.