کورد کڵاوى کردە سەر خۆی

 

لەدواى رووخانى سەدام و بنیاتنانەوەى عێراقى نوێ، وەک جۆرێک لە دەستەبەرکردنى دڵنیایى و دروستکردنى متمانە لە نێوانیان، سێ پێکهاتە سەرەکییەکەى عێراق (کورد و سوننە و شیعە) بە نێوبژیوانیی ئەمریکا لەسەر پرەنسیپێکى سیاسى رێککەوتن بۆ ئەوەى بە (هاوبەشى) دەسەڵات بەڕێوەببەن. بناخەى سەرەکیى ئەو پرەنسیپەش دابەشکردنى پۆستە باڵاکانى عێراق بوو بەسەر هەر سێ پێکهاتەکەدا. کورد پۆستى سەرۆککۆمار، سوننە سەرۆکى پەرلەمان و شیعەش سەرۆکوەزیرانى پێدرا. 

 

هەرچەندە ئەم دابەشکارییە نە لە یاساى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەت و نە لە دەستووردا نەنووسرایەوە، تەنیا وەک عورفێک کارى پێکرا. تائێستاش سەرەڕاى قوڵبوونەوەى ناکۆکیی نێوان پێکهاتەکان، جۆرێک لە پابەندێتیی راگرتنى ئەم هاوکێشەیە پارێزراوە، بەڵام لەڕووی کردارییەوە تەنیا ئەوکاتەى ئەمریکا حوکمى عێراقى دەکرد هاوسەنگى لە نێوان ئەم سێ ناوەندەى دەسەڵاتەکاندا هەبوو، ئەویش بەهۆى ئەوەى دەسەڵاتیان لانەبوو، چونکە دەسەڵاتى راستەقینە لاى ئەمریکییەکان بوو. 

 

ئەو کاتەى ئەمریکا کۆتایى بە دەسەڵاتى خۆى هێنا و عێراقى تەسلیم بە عێراقییەکان کردەوە، ئیدی ململانێیەکى سەخت لەنێوان سێ پێکهاتەکە دروستبوو، شیعە بۆ کۆنترۆڵکردنى دەسەڵات، کورد و سوننەش بۆ پارێزگارى لەو بەشەى لە دەستوور بۆیان دیاریکرابوو، بەڵام دوو هۆکار بوونە پاڵنەرى سەرەکى کە دەسەڵات بە رەهایى بکەوێتە دەستى شیعەکانەوە، ئەوانیش: بە کشانەوەى ئەمریکا گۆڕەپانەکە بۆ ئێران کرایەوە و بە چڕی هاتە نێو عێراقەوە. بۆ بەهێزکردنى پێگەکەی، شیعەش کەوتە سەرکوتکردنى سوننەکانى نێو دەسەڵات. بە لێدان لە پێگەى سیاسى و کۆمەڵایەتییان و دوورخستنەوەیان لە پۆستە باڵاکان، بەتایبەتى بە لێدان لە (تارق هاشمى) پێگەى سوننەیان لە دەسەڵات لەقکرد و زەمینەى بۆ ئەوە خۆشکرد شیعە هەژموونى بەسەر ئەو ناوەندانەدا زاڵبێت کە پشک و پێگەى سوننە بوون لەنێو جومگەکانى دەسەڵاتدا.

 

دووەمیش کە بە هەمان ئەندازە ئاوى کردە ئاشى بەهێزبوونى پێگەى شیعەوە، نەخۆشکەوتنى تاڵەبانى و دوورکەوتنەوەى بوو لە کایەى سیاسى، چونکە مام جەلال کەسایەتییەکى بەهێزبوو بەئاسانى نەدەتوانرا فەرامۆشبکرێت یاخود پێگە و دەسەڵاتەکانى لاواز بکرێن، دەستپێکى ناکۆکى و ململانێکانى ئەوکاتەى لەگەڵ مالیکى، ئاماژەى روونن کە مالیکى نەیدەتوانى تاڵەبانى بچووک بکاتەوە. بۆیە مانەوەى لەو پێگە و دەسەڵاتە، لەمپەرى گەورەى بەردەم هەژموونى شیعە بوو. یاخود دەکرێت بە دیوێکى دیکەدا وێناى بکەین، مانەوەى تاڵەبانى لە بەغدا وەک جۆرێک لە دڵنیایى پشکى کورد بوو لەو بەشەى دەسەڵات کە لە دەستووردا وەک دەستەبەرى هاوبەشى نێوان پێکهاتەکان بۆى دیاریکرابوو. بەڵام وەک مام جەلال نەخۆشکەوت، هەڵەى کورد لەو چرکەساتەدا ئەوەبوو کە پۆستەکەیان بە چۆڵى هێشتەوە و کەسێکى بەهێزیان نەخستە جێگەى تاوەکو بتوانێت پارێزگارى لە پێگەى کورد بکات لەو پرەنسیپەى بۆ هاوبەشى دەسەڵات دیاریکرابوو. پڕنەکردنەوەى ئەو پۆستە و بە چۆڵى هێشتنەوەى بۆ ماوەى دوو ساڵ، خزمەتێکى گەورەى بەوە کرد دەسەڵات بە رەهایى بکەوێتە دەستى شیعەوە. 

 

لەو کاتەوە هیچ هاوسەنگییەک لە هاوبەشیی دەسەڵاتدا نەما و کورد و سوننە تەنیا بە رووکەش بەشدارى دەسەڵاتن، هەموو ناوەندە گرنگەکانى بەڕێوەبردنى عێراق لەلایەن شیعەى وەلائى ئێرانەوە بەڕێوەدەبرێن. تەنانەت ئەو پۆست و پشکانەى بەر کورد و سوننەش کەوتوون، ئەو کارەکتەرانەى لەلایەن ئەم دوو پێکهاتەیەوە پێشکەش دەکرێن هەر دەبێت بە فیلتەرى ئێراندا تێبپەڕێت. مەیلى دەسەڵاتخوازى و خواستى شیعەگەرایى هەر بەوەشەوە نەوەستا کە جومگەکانى دەسەڵات لە بەغدا پاوان بکات، لە پرۆسەى هێنان و دەرکردنى داعشدا تەواوى ناوچە سوننییەکانى عێراقیشیان خستەژێر رکێفى خۆیانەوە و ئێستا حەشدى شەعبى ناوچەکانى سوننە بەڕێوەدەبەن و خەریکى پتەوکردنى شیعەگەرایین. لە 16ـى ئۆکتۆبەری 2017 یشەوە تەواوى ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمى کوردستان کەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتى شیعە و لە یەک کاتدا پایەکانى تەعریب و تەشەیوع دەچەسپێنن. دواتریش تا ئاستى لە قاڵبدان گوشاریان خستە سەر هەرێمى کوردستان و هیچ شتێک نەما نەیکەن بۆ لاوازکردن و تەنانەت تا ئاستى هەڵوەشانەوەى قەوارەى دەستوورییەکەى، مەترسییان خستەسەر. 

 

هەر هەوڵێکیش ناوخۆیى بووبێت یان دەرەکى بۆ ئەوە درابێت رۆڵ و پێگەى کورد و سوننە بەرز بکاتەوە، یاخود شیعە پێى وابووبێت بەو هۆیەوە کورد و سوننە سەر بەرزدەکەنەوە، ئێران بە هەموو توانایەوە رێى لێگرتووە. تەنانەت ئەوکاتەى (موقتەدا سەدر) بە جیاکردنەوەى ماڵى خۆى لە بەرە فراوانەکەى شیعە و دروستکردنى بەرەیەکى فراوانى سێقۆڵى لەگەڵ سوننەکان و پارتى هەوڵى ئەوەیدا دەسەڵات بە جۆرێکى دیکە رێکبخرێتەوە، جەمسەرى شیعی ترسى ئەوەیان بۆ دروستبوو کە ئەم هەنگاوەى سەدر ریسى چەند ساڵەى ئەوان دەکاتەوە بە خوری و دەبێتە کردنەوەى دەرگەیەک بەڕووى کورد و سوننەدا تاوەکو بەهێزببنەوە، ئێران بە ئەندازەیەک هاتە نێو هاوکێشەکانەوە کە نەک هەر سەدریان ناچارکرد دەستبەردارى کورسییەکانى پەرلەمانى بێت و شوێنەکانى بدرێتە جەمسەرە ئێرانییەکە، بەڵکو خۆیشیان ناچارکرد لە ماڵەکەیدا خۆى قەتیس بکات و دەستبەردارى کارى سیاسى بێت. 

 

بۆ هەموو لایەکیش روون بوو پارتى و سوننەکانیش دەکەونە بەر غەزەبى ئێران بەهۆى ئەوەى لەگەڵ سەدر رۆیشتبوون نەک جەمسەرەکەى دیکە، بەڵام هەردوولایان لێکدانەوەیەکى هەڵەیان هەبوو کە پێیان وابوو ئەگەر یارمەتیی بەرەى شیعى وەلائى بدەن بۆ پڕکردنەوەى کورسییەکانى سەدر، ئەوە لاپەڕیەکى نوێ لەنێوان ئەوان و چوارچێوەى هەماهەنگى دەکرێتەوە و دەتوانن بە متمانەدان بە حکومەتێکى سەر بەو بەرەیە، مەترسییەکان لە خۆیان دووربخەنەوە. بیرمە ئەوکاتیش لە وتارێکدا لەژێر ناونیشانى (پارتى پەتى خستە گەردنى خۆى) رەخنەى ئەوەم لە پارتى گرت کە نەدەبوو ئەو هەڵەیە بکات، بەڵام پارتى پێى وابوو شیعەکان لە هاوپەیمانێتیی ئیدارەى دەوڵەت لەگەڵى راستگۆ دەبن و رێگەی چارەسەرى کێشەکان لەگەڵ هەرێمی کوردستان دەگرنەبەر. راستە سوودانى وەک بەرهەمى رێککەوتنى نێوان پارتى و سوننەکان لەگەڵ جەمسەرەکەى دیکەى شیعە، سیاسەتێکى دۆستانە لەگەڵ هەولێر بەڕێوەدەبات، بەڵام ئەوە ناکاتە ئەوەى ئێران دەستبەردارى تۆڵەکردنەوە بووبێت لە پارتى. بینیمان لەلایەک لە رێگەى دادگەى فیدراڵییەوە چیان بە هەرێمى کوردستان کرد و لەلایەکى دیکەشەوە وەک دیاردەیەکى هەفتانە درۆن و مووشەکەکانى ئێران چۆن ئاراستەى هەولێر دەکران. ئەگەرچى ئەمە وەک تۆڵەکردنەوە بوو لەوەى پارتى لەگەڵ سەدر بوو، بەڵام لە راستیدا دەرئەنجامى ئەو هەڵەیەبوو پارتى یارمەتیدەر بوو کورسییەکانى سەدر بدرێت بە بەرەکەى دیکەى شیعەکان، لەکاتێکدا دەیتوانى وەک کارتێک کورسییەکانى سەدر لە دەستى خۆى و سوننەدا بهێڵێتەوە.

 

ئەمە بۆ سونەکانیش هەر وابوو، حکومەت سیاسەتێکى دۆستانەى بەڕێوەدەبرد، بەڵام بینیمان لە پشتى حکومەتەوە چۆن بەرەى یەکگرتوویى سوننەکانیان لەبەریەک هەڵوەشاندەوە. وەک تۆڵەکردنەوە لە محەممەد حەلبووسیش کە سەرە رمى بەرەى یەکگرتووى سوننەبوو، لە پرۆسەیەکى دیکەى پاکتاوکردندا لە رێگەى دادگەى فیدراڵییەوە ئەویان لە پۆستى سەرۆکى پەرلەمان دوورخستەوە و پۆستەکەشیان لە سوننەکان زەوتکرد و خستیانە خزمەتى پڕۆژە ستراتیجییەکەى خۆیانەوە. 

 

لە پرۆسەى تۆڵەکردنەوە لە سوننە، بۆ یەکەم جار دەرفەتێک بۆ کورد دروستبوو کە بەکردار لە بەغدا دەسەڵاتى بکەوێتە دەست، ئەویش بەهۆى ئەوەى لە نەبوونى سەرۆکى پەرلەماندا، دەسەڵات کەوتە دەستى جێگرەکانى کە هەردووکیان کورد بوون. ئەگەرچى یەکێکیان نوێنەرایەتیی بەرەى شیعەى وەلائی ئێرانى دەکرد، بەڵام بەبێ بڕیارى هەردوو جێگر، نەک نەدەتوانرا هیچ پڕۆژەیاسایەک تێبپەڕێندرێت، بەڵکو نەدەتوانرا کۆبوونەوەى پەرلەمانیش ئەنجام بدرێت، واتا کورد دەیتوانى پرۆسەى سیاسیی عێراق پەکبخات. 

لە ماوەى ئەم یەک ساڵەى رابردووى پەرلەماندا کە جڵەوى کەوتبووە دەست کورد، بینیمان چەندجارێک تواندرا بە قازانجى کورد بەکارببرێت. بەتایبەتیش لە وابەستەکردن و بەستنەوەى مەرجدارى دوو پڕۆژەیاساى دڵخوازى سوننە و شیعەکان کە پڕۆژەیاساى لێبووردنى زیندانییانى سوننە و گۆڕینى یاساى بارى کەسێتى بوو وەک پڕۆژەیەکی شیعى، بە مەرجى تێپەڕاندنى یاساى گەڕانەوەى زەوى و موڵک و ماڵى زەوتکراوى کورد لە ناوچە کوردستانییەکان، هەنگاوێکى گرنگ بوو، بەڵام لەبەرئەوەى لە بەرژەوەندیی کورد بوو، هەردوولا ئامادەنەبوون هەر سێ یاساکە پێکەوە پەسەند بکەن.

 

شیعەکان ناڕەزایەتیی سوننەیان کردە بیانوو تا رێگە لە تێپەڕینى یاساى گەڕانەوەى موڵک و ماڵى کورد بگرن، بەڵام لە بنەڕەتدا شیعە خۆشیان دژى ئەو مافەى کوردن، چونکە نەوەت لە سەتى ئەو عەرەبانەى لە چوارچێوەى سیاسەتى تەعریب هێنراونەتە ناوچە کوردستانییەکان و زەویوزارى کوردیان دراوەتێ، شیعەى شارەکانى خواروویى عێراقن. شیعە کە ئێستا هەموو سەرنجى لەسەر تەشەیوعى ناوچەکەیە بە هیچ جۆرێک رازى نابێت ئەو عەرەبە شیعانەى لە سەردەمى سەدام دا هێندراون و موڵک و ماڵى کوردیان پێدراوە، لێیان بسەندرێتەوە، بەڵام بە ئاشکرا ئەمە ناڵێن و نیگەرانیی سوننەیان کردبووە بیانوو، ئەگینا ئەگەر شیعەکان مەیلى ئەوەیان هەبووایا ئەو مافە بە کورد بدرێتەوە، بە دەنگى کورد و شیعە دەتوانرا هەردوو پڕۆژەیاساى گۆڕینى بارى کەسێتى کە بەلاى شیعەکانەوە زۆر گرنگە، لەگەڵ یاساى گەڕانەوەى موڵک و ماڵى زەوتکراوى کورد پێکەوە بکرانایەتە یەک پاکێج و لە پەرلەمان تێیان پەڕاندبایە، بەڵام شیعە ئەمە ناکات، لە بەرانبەر ئەمەدا بۆى بکرایا لەگەڵ سوننەکان رێکدەکەوت هەردوو یاساى لێبووردنى زیندانییانى سوننە و گۆڕینى بارى کەسێتى، دەکردە یەک پاکێج و بە دەنگى شیعە و سوننە تێیان دەپەڕاند، بەڵام لەبەرئەوە نەیاندەتوانى کورد بەرکەنار بخەن، چونکە بەبێ کورد نەیاندەتوانى کۆبوونەوەى پەرلەمان بۆ ئەو ئامانجە ئەنجام بدەن، بەڵام ئەو هەڵەیەى کورد کردى کە یارمەتیدەر بوو پۆستی سەرۆکى پەرلەمان پڕبکرێتەوە، زۆر نابات ئەو دیمەنە تراژیدییە دەبینین سوننە و شیعە پێکەوە لە کۆبوونەوەیەکى پەرلەماندا هەردوو یاساى دڵخوازى خۆیان تێدەپەڕێنن و کوردیش تەنیا بۆڵەبۆڵى بۆ دەمێنێتەوە. 

 

لەبەرئەوەى شەڕى ئیسرائیل خەریکە بە ناوچەکەدا فراوان دەبێتەوە، هەروەها بەهۆى ئەوەى گەڕانەوەى دۆناڵد ترەمپ بەرژەوەندیی هەژموونى شیعە نییە، بۆیە شیعەکان پەلەیانکرد لەوەى پۆستى سەرۆکى پەرلەمان بە سوننەیەکى سەر بە پڕۆژەى ئێرانى پڕ بکەنەوە. دەبوو کورد رێگەى نەدابا ئاوا بە ئاسانى ئەم چەکەى دەستیکەوتبوو تەسلیم بە شیعەى بکاتەوە لە بەرانبەر هیچ. لانى کەم دەیتوانى کۆمەڵێک مەرجى پێشوەختەى هەبووابا، یاخود بیکردایەتە مەرجى راگرتنى ئەو پرۆسە سەرژمێرییەى وەک ئامرازێک بۆ بردنەپێشەوەى قۆناخێکى دیکەى تەعریب بەکارى دەبەن. کورد دەیتوانى دانانى سەرۆکى پەرلەمان ببەستێتەوە بە تێپەڕاندنى یاساى گەڕانەوەى موڵک و ماڵە زەوتکراوەکانی، بەڵام هیچ کام لەمانەى نەکرد. چۆن کورد بە بەخشینى کورسییەکانى سەدر بە شیعە وەلائییەکان، بەرەى نەیارەکانى خۆى بەهێزکرد، ئەمجارەش بە پێشکەشکردنى بێبەرامبەرى سەرۆکى پەرلەمان بەهەمان ئەو بەرەیە، کڵاوێکى مەکسیکى خستە سەر خۆى. زۆر ناخایێنێت شەقى ئەم هەڵەیەش دەخۆین.