بۆ گەلى نوستووى کورد؛ مەترسییەکە جدییە

 

میللـەتى ئێمە بە درێژایى 100 ساڵى رابردوو لە عێراقی عەرەبیدا رووبەڕووى زۆر تاوان و کارەسات و مەترسى بووەتەوە، بەڵام پێتان سەیر نەبێت بڵێم گەورەترین کارەساتەکان ئەوانە نەبوون کە تێپەڕیون، بەڵکو مەترسیدارترینیان ئەوەیە کە لە داهاتوودا رووبەڕوومان دەبێتەوە.

 

ئەگەر بمانەوێ لە ریشەى کێشەى کورد تێبگەین لەم بەشەى بە عێراقەوە لکێندراوە، ئەگەر بمانەوێ بە سادەترین دەربڕین و دەستەواژە وێناى بکەین، دەکرێت بڵێین ئەوەى بەسەرمان هاتووە لەسەر ناسنامە و جوگرافیاکەمان بووە. هەرچى ئەوەى رژێمە یەک لەدواى یەکەکانى عێراق لە چوارچێوەى ستراتیجى دەوڵەتدا کردوویانە بۆ لێسەندنەوەى ئەو ناسنامەیە و گۆڕینى دیموگرافیاى کوردستان بووە. 

 

هەرچەندە تواناى کورد تەنها ئەوەندە بووە بە بەخشینى قوربانییەکى زۆر بەرگریى لە مانەوەى خۆى بکات، بەڵام وەک لێکەوتەى رەفتار و مامەڵەى دەوڵەت بەرامبەر کورد و خەباتى کورد بۆ مانەوە، ئەوە بەرهەمەکەى بووە بەسەر عێراقیش هاتووە. هەڵگیرساندنى شەڕى هەشت ساڵەى عێراق و ئێران کە دواتر سەریکێشا بۆ داگیرکردنى کوێت و جەنگە یەک لەدواى یەکەکانى کەنداو، بەهۆى رەفتارەکانى دەوڵەتى عێراقەوە بوو لە مامەڵەکردنى لەگەڵ پرسى کورد.  

 

وەک چۆن دەتواندرێت لەژێر ناوى جیاجیادا ریزبەندى دەیان تاوانى کۆمەڵکوژیى بکرێت کە بەسەر کورددا هاتوون، بەهەمان شێوە ئەوە بۆ عەرەبیش راستە، هەموو ئەو کوشتارانەى لە جەنگى ئێران کەوتەوە و ئەوانەى لە کوێت بەکوشت چوون و ئەو کوشتارگانەش کە لە هاتنى ئەمریکاوە بۆ ئێستا بەسەر عەرەبى عێراقدا هاتوون، ریشەکەى بۆ کێشەى کورد دەگەڕێتەوە، چونکە ئەگەر لە بنەڕەتەوە کورد نەلکێندرابا بە عێراقى عەرەبییەوە، عێراقیش وەک هەریەک لە وڵاتانى تازە دامەزراوى دیکەى کەنداو، رووبەڕووى ئەم کێشانە نەدەبوونەوە. یاخود ئەگەر عێراق کێشەى کوردى چارەسەر بکردابا، رووداوەکان بەم جۆرە نەدەبوون. 

 

سەرەڕاى ئەوەى عەرەبیش هاوشێوەى کورد زیاندمەند بوون لەم کێشەیە، بەڵام چونکە ستراتیجى دەوڵەتەکە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە، هیچ کام لە رژێمە حوکمڕانەکان پەندیان لە رووداوەکان وەرنەگرتووە. هەموو دەسەڵاتە یەک لەدواى یەکەکان هەریەکەو بە شێوازێکى جیاواز درێژەیان بەهەمان سیاسەتى سڕینەوەى کورد داوە. لێرەدا بۆ خوێنەر پرسیارى هەرە گرنگ ئەوەیە ئێمە کە پێشتر بە چەکى کیمیایى و بە کۆمەڵکوژیى وەک ئەنفال مامەڵەمان لەگەڵدا کرابێت، دەبێت مەترسى لەوە گەورەتر چى بێت کە پێمان وابێت لە بەردەممانە؟ وەڵامى ئەم پرسیارەمان لە تێگەیشتن لە جەوهەرى کێشەکەوە دەست دەکەوێت. ریشەى کێشەکە پەیوەندى بە ناسنامەى خاک و سنوورى جوگرافیاى کوردستانەوە هەبووە. 

 

رەفتار و کردار و تاوانکارییەکان خودى کێشەکە نین، بەڵکو دەرئەنجامى دید و تێڕوانینى ئەو عەقڵیەتە شۆڤێنییەن کە چارەسەرى کێشەى کوردى بەو جۆرە بینیوە. هەموو ئەو رێگە و ئامرازە سەرکوتکارییانەى گرتوویانەتەبەر، بۆ ئامانجى سڕینەوەى ناسنامەى کورد و نیشتمانەکەى بووە. شێواز و رەفتار و ئامرازەکانى گەیشتن بەو ئامانجە بەجۆرێک بووە، هەستى بەرگری لاى کورد دروستکردووە. بۆیە دەبینین بە درێژایى مێژووی 100 ساڵى رابردوو سەرەڕاى ناهاوسەنگیی هێز، بەڵام کورد بۆ بەرگری لە ناسنامەى خۆى و خاکەکەى بەردەوام خەباتیکردووە. 

 

چەند جارێکى دیکەش ئەمەم گوتووە ئەم جیلە سیاسییەى ئێستاى دەسەڵاتدارانى عەرەب لە بەغدا، لە چوارچێوەى ستراتیجى دەوڵەتدا لە مامەڵەکردن لەگەڵ پرسى کورد، لە جیلە سیاسییەکانى پێشوترى عەرەب وردتر و لێزانانەتر دۆسییەى کورد بەڕێوەدەبەن. هەرچەندە گومان لەوەش دەکرێت کە لە ژوورە تاریکەکانى پشتەوە کارەکتەرى دیکە هەڵیان بسوڕێنێت، خۆ ئەگەر واشبێت بۆ ئەوان هەر جۆرێکە لە هونەرى سیاسەتکردن، چونکە ئەوەى رژێمەکانى پێشوتر لە رێگەى زەبروزەنگ و بەکاربردنى چەکى کیمایى و بە ئەنفال و کۆمەڵکوژیى دەیانویست بەدیبهێنن و نەیانتوانى، ئەم (عەمامە بەسەرانە) بە رێگەى نەرم خەریکە دەگەن بە ئامانجەکە. 

 

خاڵى هەرە مەترسیدار لێرەدا ئەوەیە پەیڕەوکردنى سیاسەتى نەرم بۆ سڕینەوەى کورد، کوردى دەستەمۆ کردووە. رێک وەکو ئەو راوچییەى هەموو رێگەیەک دەگرێتەبەر بۆ ئەوەى نێچیرەکەى هیچ ترس و دڵەڕاوکێیەکى لەو ژینگەیە نەمێنێت کە بۆى دروستکراوە، تەنانەت خۆراکى زۆریشى بۆ دەڕێژێت، بەڵام ئامانجەکە بۆ ئەوەیە لەناوى بەرێت. عێراقى ئێستا ئەم تەڵەکەبازییە لەگەڵ کورد پەیڕەو دەکات. دەرئەنجامى ئەم سیاسەتەش جۆرێک لە تێگەیشتنى لاى بەشێکى زۆرى کورد دروستکردووە کە وێناى عێراقى لە دەوڵەتێکى داگیرکەرەوە گۆڕیوە بۆ فریادڕەس. بۆیە زۆرێک لەو سیاسەت و رەفتارانەى لەلایەن بەغداوە پەیڕەو دەکرێت، زۆرینەیەکى کورد وەک مەترسى نایبینێت، کاتێ کەمینەیەکیش درک بە مەترسییەکە دەکەن و هاوار بۆ بەئاگاهێنانەوەى میللـەتەکە دەکەن، وەک دەنگێکى ناشاز لێیان دەڕواندرێت. 

 

رەنگە بۆ ئێستا باشترین نموونەى بەرجەستە لە وێناکردنى ئەو سیاسەتە، بابەتى سیحراویى بڕیاردانى بەغدابێت بۆ ئەنجامدانى سەرژمێریی گشتیى دانیشتووان. عێراق چارەکە سەدەیەکە سەرژمێریی تێدا ئەنجام نەدراوە، لەم ماوەیەدا گۆڕانکاریی گەورە بەسەر سیستمى سیاسیی وڵات و کۆمەڵگەى عێراقیدا هاتووە، بۆ دەبێت سەرژمێرى ئەنجام نەدات، لەکاتێکدا سەرژمێرى لە سادەترین وێناکردنیدا نەخشە و رووحى پلاندانانە بۆ گەشەسەندنى وڵات. بۆ کەسێک ئاگادارى کێشەکانى عێراق نەبێت، نەزانێت کە هەموو پرۆسەیەک لە عێراقدا گرێدراوە بە ناکۆکى و ململانێکانەوە، سەرى سوڕدەمێنێت لەوەى کەسانێک هەبن دژى پرۆسەى سەرژمێرى بن. لێکەوتەى ئەو سیاسەتى نەرمکوژییەش جۆرێک لە دید و تێڕوانینى لەناو بەشێک لە کورد و پێکهاتەکانى دیکەشدا دروستکردووە کە هیچ مەترسییەک لەم پرۆسەیەدا نابینن. 

 

بەڵام لە واقیعدا پرۆسەیەکى زۆر مەترسیدارە، چونکە کێشەیەکى گەورە لە عێراقدا هەیە بەناوى کێشەى کورد، نەخشەڕێى چارەسەرکردنى ئەم کێشەیە بەستراوە بە ژمارەى دانیشتووانى سەر ئەم جوگرافیایەوە کە لەسەرى دەژین. دەستوورى عێراق رێوشوێنى ئەوەى دیاریکردووە ئەو کەسانەى لە بنەڕەتدا خەڵکى ئەم ناوچەیە نین کە بە غورەبا ناوى بردوون، دەبێت بە چەند قۆناخێک ئەم جوگرافیایە جێبهێڵن و پاشان خەڵکە رەسەنەکە سەرپشک بکرێن لە بڕیاردانیان دەیانەوێ لەگەڵ کوردستان بن یان عەرەبستان، بەڵام بەغدا نەک ئەم بەندە دەستوورییەى جێبەجێنەکردووە، بەڵکو لە چوارچێوەى هەمان ستراتیجى سیاسەتى پاکتاوى رەگەزیى کورددا، بە ملیۆن عەرەبى دیکەى هێناوەتە ئەم ناوچەیە لە بەدرە و جەسانەوە تاوەکو شنگال نیشتەجێى کردوون، نزیک بەو ژمارەیەش عەرەبى هێناوەتە ناو شار و گوندەکانى هەرێمى کوردستان و دەیەوێ بە پرۆسەیەکى سیحراوى بەناوى سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان شەرعیەتى ئەوەیان بۆ دەستەبەر بکات کە ئەمانە دانیشتووى ئەم جوگرافیایەن.

 

ئەگەرچى ئەمە نوقڵانەیەکى پێشوەختەى خراپە، بەڵام بە یەقینێکى زۆرەوە دەیڵێم ئەگەر بەغدا ئەمەى بۆ بچێتە سەر، ئامانجەکەى ئەوەیە شتێک نەهێڵێت بەناوى عەرەبى ناوچەکە و عەرەبى تەعریب، یاخود تەعریبى کۆن و تەعریبى نوێ. دڵنیابن لە قۆناخى دواتردا بەناوى جێبەجێکردنى دەستوور بڕیار لەسەر ئەوەش دەدات کە راپرسى لەم ناوچەیە ئەنجام بدرێت بۆ یەکلایکردنەوەى ناسنامەى ئەو خاکە، بەمەش کۆتایى بە رەوایەتیی داخوازیی کورد دەهێنێت لە دواى وەرگرتنەوەى نیوەى جوگرافیاى باشوورى کوردستان و ئەم ناوچەیە دەکات بە خاڵى بەهێزکردنى ژمارە و پێگەى عەرەب لەنێو هەرێمى کوردستان و لە داهاتوودا کورد لە ماڵەکەى خۆیشى دەکات بە کەمینە. 

 

سەربارى ئەوەى کورد لە ناوەندى بڕیارى بەغدا لاوازە و ناتوانێت هیچ بڕیارێک بە بەغدا هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام بەهۆى ئەوەى ئەگەر هەرێمی کوردستان بەشدارى لە پرۆسەى سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان نەکات، بڕیار بدرێت کورد لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێم و لە عێراق بایکۆتى ئەم پرۆسەیە بکەن، پرۆسەکە شەرعیەت وەرناگرێت، لەو کاتەدا بۆ بەغداش ئامانجەکە بەدینایێت و عێراق ناتوانێت وەک سەرژمێریی گشتى مامەڵەى لەگەڵ بکات، رەنگە ناچاربێت پرۆسەکە ئەنجام نەدات. بەمەش کورد بۆ قۆخاخ و داهاتوویەکى دوورتر مەترسییەکى راستەقینە لەخۆى دوور دەخاتەوە، بەڵام ئەنجامدانى سەرژمێرى وەک ئەوەى بەغدا بڕیاری لێیداوە، بۆ کورد و تورکمان پەتى سێدارەیە و بەپێى خۆمان بەرەو رووى دەڕۆین.