بەستەڵەک و پەڕەنگ

 

لە قەرس تا ئارابخا، دوو شار و هەزار چیرۆک، چیرۆکی کۆچی زۆرەملێ و تەعریب و تەتریک، چیرۆکی شەڕ و داگیرکاری... ئەم چیرۆکانە زۆر درێژن، درێژ وەک دیجلە، ئەم دوو شارە! چیان بینی؟ چیان نەبینی! وەختارێک مێژووی ئەم دوو شارە دەخوێنینەوە، یا وەک کەرکووک دڵمان دەبێ بە پۆلوو، یانژی لە نائومێدیدا دڵی کوردبوون وەک دەشتی ئانی دەجەمسێ. قەرس و ئارابخا دوو شاری کوردستانن و هەزار ساڵە جەزرەبە دەدرێن، هەزار چیرۆکیان هەیە، کەلەشی نازداریان هێشتا لەژێر پێی داگیرکەردایە. ئەم دوو شارە نازەنین و نازدارەی کوردستان هەزاران چیرۆکیان هەیە و هێشتا سەد یەکی نەنووسراونەتەوە. گێڕانەوەی چیرۆک و رووداوەکانی شار بابەتێکە لای ئێمەی کورد کەمترین کاری لەسەرکراوە، هەموو گەلانی دنیا کاریان لەسەر نووسینەوەی چیرۆکەکانی شار و چیرۆکە میللییەکانی شار کردووە. تەنێ کورد نەبێ زۆر بە کەمی خۆی لە قەرەی چیرۆکە میللیەکانی شار و بەسەرهاتی تاڵ و شیرینی شار داوە. چ وەک دەقی مێژوویی و چ وەک رۆمان. شار شوێنێکی قەرەباڵغ و پڕ رووداوە، رووداوی تراژیدی و قارەمانێتی و ئەڤینداری. کۆڵان و شەقامەکانی پڕن لە چیرۆک.

 

کەرکووک و قەرس، یەکێکیان گەرمە وەک دڵی دایکانی جەرگسووتاوی کورد و ئەوی دیکەیان سارد و ساواقە وەک دڵی شۆڕشەکانی کورد، کە هەرتم لەلایەن زلهێزەکان و ناپاکی خۆماڵییەوە نائومێد دەکرێ.

 

چما قەرس و کەرکووک؟ ئەدی شارانی دیکەی کوردستانی لەتوکوتکراو؟ بست بە بستی ئەم خاکە خوێناوییەمان لیپاولیپە لە چیرۆکی ستەم و ژان. ئەمما وەختارێک چاوی منی چیرۆکنووس لەسەر ئەم دوو شارەی کوردستانە بێ سەدەم نییە، دوو شار بەئەندازەی هەزار شار جەزرەبە دراون. دوو هێلانەی خوێناوی کوردن و هەر دووکیان لەو شارانەن دەکەونە کەوشەنی کوردستانەوە، هەر ئەوەش هۆی سەرەکی ئاریشەکانی ئەو دوو شارەن.

 

کەرکووک لەم پەڕەوە دەکەوێتە سەرسنووری باشووری کوردستانەوە و بەشە گەرمەکەی وڵاتە، هەم گەرمای سروشتی و هەم گەرمای شەڕ و پێکدادان و شۆڕشی نەپساوەی کورد شەوتاندوویەتی. گڕی نەوتە نەفرەتییەکەشی لەسەربێ. قەرسیش دەکەوێتە سەرسنووری باکووری کوردستانەوە، یەکێکە لە شارەکانی هەرێمی سەرحەد، ئەو هەرێمە سارد و ساواقەی کادی شۆڕشەکانی سەردەمی کۆماری ئەتاتورکە. قەرس بەهۆی زەبر و زەنگی دوژمنەوە زوو زوو دۆخی سیاسی تووندی لە دیس دەرچوو دەیباتە قۆناغی جەمسینەوە و ماوەیەک سڕی دەکات و لەهێکڕا ئاگری دڵی لاوە خوێنگەرمەکانی بە دەم لاوک و کەلامی شاکرۆ و رەسۆوە رادەپەڕن و بەستەڵەکی سیاسی دەتوێننەوە.

 

جارێ بام لە گەرمێنەوە هەنگاو بنێین. کەرکووک یانژی ئارابخا، ئەم شارە چەند ناوی دیکەی هەیە، هەر ناوێکی ئەو شارە پەیوەستە بە رووداوێک یان شەڕ و داگیرکارییەکەوە. ئەم شارە پیر و کەونارایە مێژوویەکی درێژی هەیە لە شەڕ و داگیرکاریی، دەریای خوێنە و جەستەیەکی هەلا هەلایە، سەد چەقۆی لێدراوە، سەد جاران و بگرە زیاتریش داگیرکراوە و زۆرجاریش کەمتەرخەمی یان ناپاکی ناوخۆ یارمەتیدەر بووە بۆ دوژمن، نموونەی بەرچاویش شانزەی ئۆکتۆبەری شوومە، کە زۆر کۆن نییە و برینێکە هێشتاکێ لە یادگەی ئەم نەسڵەدا تازەیە و دەکولێتەوە. ئەگەر بە مێژووی دێرینی ئەم پیرە شارەدا بگەڕێینەوە و چیرۆکی ئەم شارە بنووسینەوە، کتێبێکی قەبارە ئەستووری لێ چێ دەبێ.

 

ئەز وەختێک رۆمانی ئارابخوێنم نووسی ئۆخەیم کرد، لێ ئەوەتانێ دیسان لەسەر ئارابخا دڵم دەکوڵێ و زەینم لیپاولیپە لە ڤۆلکانی گێڕانەوە و ناحەجمێ. شارێک هێشتا خەون بە باوەشی دایکییەوە دەبینێ، کارم بەسەر ئەو یارییە بچووکانەوە نییە، کە پارتە کوردستانییەکان دەیکەن. خەونی ئەم نەتەوەیە لەوە گەورەترە کورد بەو جۆرە و ئاوا بەلاوازی ببێتەوە بە پارێزگاری شارێکی کوردستانی، جا سەر بەهەر پارتێک بێت، نا خەونی ئارابخا گەورەترە، شارێکی ئاسایی نییە، مەملەکەتێکی گەورەی کوردستانە و گرنگییەکەی چەند لە بیرە نەوتەکانیدایە، سەد هێندە لە مێژووەکەیدایە. دۆست و دوژمن چاویان لەو نەوتە رەشەیە کە لە چاوی بنیادەمی کورددا خوێنی گەشی دڵی لە کوڵی رۆڵەکانێتی. پتر لە هەزار ساڵە ئەم پایتەختی خوێنە لەلایەن داگیرکەرەکانەوە داگیر دەکرێت و هەر داگیرکەرێک پێی ناموبارەکی لەسەر داناوە بە دڵی خۆی ناوێکی لێ ناوە. دواین ناو کە بە زۆرەملێ بەسەریدا سەپێندرا ئەو "تەئمیم"ە بوو، کە بە رووخانی بەعس فڕێدرایە تەنەکەی خۆڵی مێژووی قێزەونی فاشییەکانەوە و شارەکەش بەناوە رەسەنەکەی خۆی ئاشنابووەوە. سا کەرکووک سەد جاران داگیربکرێ و ناوی بگۆڕدرێ هەر کەرکووکە و سەرحەدی زێڕینی بەشە گەرمەکەی کوردستانە. ئەمما ئەوەی داخە لە دڵدا چیرۆکی ئەم شارە بەپێی پێویست لە ئەدەبیاتی گێڕانەوە و سینەما و... رەنگدانەوەی نەبووە و ئەوەی نووسراوەتەوە زۆرکەمە.

 

لە ئارابخاوە دەچین بۆ قەرس، بەپێدەشتی شاری ئانی هەزار ساڵەدا دەگەڕێین و پێ لەسەر هەر بستە خاکێکی شاری ئانیی کەونارا دابنێی نوزەی رۆحی کورد و ئەرمەنی دەبیستی، ئەو دوو گەلە ئەلەم دیدەیەی جەوری جەللادان خوێنیان گوشیوە. قەرس شارێکی سەرحەدی باکووری کوردستانە، ئەوێش وەک کەرکووک شاری هەزار حیکایەتی نەنووسراوەیە. شارێک ماڵی داگیرکراوی کوردەو شەکەت و کەلەلایە و پتر لە سەدان ساڵ گیرۆدەی شەڕ و ماڵوێرانی بووە، ئەو شارە سارد و خەمگین و هەژارنشینەی خاوەنی شارستانی ئانییە، لەسەر سنووری ئەرمینیا و باکووری کوردستانەو ڕووبارێکی خوێناویی بەنێوانیاندا خەتی کێشاوە، قەرس ڕۆژگارێک لە ژێر دەستی رووسەکان بووە و مودەتێکێکیش ئەرمینیا تێیدا حوکمڕانی کردووە، دواتر تورکەکان لەبن دەستی ئەرمینیا دەریان هێنا، لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا بە سەرۆکایەتی کازم قەرەبەکر شارەکەیان گرت و خستیانەوە بن دەستی خۆیان. جا ئەو هەموو شەڕ و ماڵوێرانییە هەزار حیکایەتی خوێناوی هەیە، قەرس و ئانی، شاری هەزار و یەک کڵێسا، یان شاری چل دەروازە لەنێو شەڕ و کاولکاریدا ژیانی بەڕێ کردووە، وەختارێک قەرەبەکر بەزەبری هێز شارەکەی لە چنگی ئەرمەنەکان دەرهێنا، ئەوەی کوژرا خوێنی بە هەدەر چوو. ئەوەی مایەوە ئاوارە و سەرگەردان بوو. هەزاران ئەرمەنی و کوردی ئێزدی ئاوارەبوون. چیرۆکی قەرس چیرۆکێکی درێژە وەک رووباری ئاراس، شاری کڵێسا و باڵەخانەی رووسی و ئەرمەنی، ئەمما رەگی شار کوردانەیە و کوردستانە. قەرسیش وەکو کەرکووک خاوەنی سەدان چیرۆکی خوێناوییە و مخابن نەنووسراونەتەوە. ئەم ئێستا وەختێک چاو لەم خەمساردییەی خۆمان دەکەم بەرانبەر بەو ماجەڕا و حیکایەتانەی خەریکە لە بیر دەچنەوە، نائومێد دەبم لەم نەسڵە خەمساردەی کە نایەوێت هیچ لەبارەی خۆیەوە بزابێت. دڵم زۆر ساردە، چەشنی زستانی قەرس سڕبووگە، بەنێو چیرۆکان کەوتووە زەینی پەرێشانم. ئاوەز ئەم خولیاقەتە پەرت و شێواوەی بۆ کۆنابێتەوە. هەریەک لە ئاوازێک دەیچڕێ و خەونی هەموویان هەر ئەو کورسییە نەفرەتییەیە وا بنیادەم دەکات بە دەعبایەکی بێ روومەت. ئەزیش بە خەیاڵی چیرۆکێکەوە لەژێر لێویەوە ستران دەچڕم. ئەی واخ ئەی واخ ئەز خەیاڵم هێڵی شەمەندەفەرێکە لە قەرسی جەمسیوەوە بۆ ئارابخای سووتاو خەتی کێشاوە، خەتێکی سوور چەشنی خوێنی جوانخاسان. ئەو چیرۆکەی لە زەینمدایە لە فورات درێژترە، خەمێکە وەک چیای برایم جەلال بەسەر دڵی لە کوڵمدا کەوتووە. ئەی واخ فەلەکی بەرکۆ ئەم گەلە جەور دیتووە سەرقاڵی چییە!. کاڵفامەکان هەر خەریکی بڵندکردنەوەی باڵەخانەی رەق و تەقن و ئاقیبەت بە سمت و تەڕیزەی پیسەوە، بە کۆڵێک عەیب و پەڵەوە ناتوانن یەک فلس لە سەروەتی بێشوماریان لەگەڵ خۆیان ببەن، رووت و رەجاڵ بەرەو موغەبەرەی تاریک دەیانبەن و پێش ئەوەی گیانیان دەرچێ، ناویان دەسڕێتەوە. کەچی چیرۆکێک هەزار ساڵ دەژی و هەروا لەسەر زارانە، دەڵێی شەمەندەفەری ڕێی بەرزەخە دەماودەم دەڕوا، ئەم نەسڵ ڕادەستی ئەو نەسڵی دەکات... لێ ئەم نەسڵە نا، هیچ، دەستی لێ بشۆ، ئەم نەسڵە هێندە پەرێشانە نایپەرژێتە سەر رۆحە کڵۆڵ و مەفلووکەکەی خۆیشی. ئەم عەیامە ساردەش تێدەپەڕێ، دنیا دەچێتەوە سەر ئەسڵەکەی خۆی. دنیای ئێمە هەروا نابێ، خۆری نەتەوە کۆتایی بەم قەندووسەش دەهێنێ، ئەزیش بەو بایە دەژیم.

 

ئەگەرچی ئەم لەولەبە ماڕزبابە لە جەم من سینگ کێشێکی هەزار بە هەزارە و کوسر و کەلەلای کردووم،لێ باکم پێی نییە، نەوی و کەوی زۆرم دیوە و کۆڵم نەداوە، پێی سەرکەوتنم هیلاکی ناناسێ، تم و تم هەنگاوی مەزنتر دەنێ تا نەگات بە لووتکە ناحەجمێ دڵی لە کوڵ. رۆژێک دێ ئەم چیرۆکەی وا چەند شەوێکە خەوی لە چاوم زڕاندووە لەبن ئەو گڵە شێدارەوە ئاسوودەم دەکات.

 

 

پەڕەنگ: ئەزگە، ئەسکڵ، سکڵی ئاگر، پشکۆ

 

وەختارێک: کاتێک

 

ئانی: شارێکی مێژوویییە. یەکەم نیشتەجێبوون لە ئانی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر، دەکەوێتە ناوچە سنوورییەکانی باکووری کوردستان و ئەرمینیاوە و سەر بە شاری قەرسە و ناوی خراوەتە لیستی میراتی کولتووری جیهانی یونێسکۆوە. ئەم شوێنەوارە 48 کیلۆمەتر لە شاری قەرسەوە دوورەو لە نزیک دۆڵی ئارپەچایە.

 

تەڕیزە: بەشی هەرە ئەستورایی ران لە پشتەوە کە بە سمتەوە دەنووسێ و بەشێکە لە سمت

 

کەلەش: جەستە

 

سەرحەد: سنوور

 

لە دیس دەرچوو: لە حەد دەرچوو

 

خولیاقەت: مەخلوق

 

موغەبەرە: گۆڕستان

 

ئەلەم دیدە: ئازار چەشتوو

 

بێ روومەت: بێ ئابڕوو

 

سەدەم: هۆ، هۆکار

 

فەلەکی بەرکۆ: خودا، خوداوەند

 

لەولەب: رۆژگار

 

کاد: مەیدان

 

بام: با، بلا

 

ڤۆلکان: بورکان

 

ماڕز: زاڵم

 

سینگ کێش: هەوراز

 

نەوی و کەوی: بەرزی و نزمی

 

تم و تم: هەمیشە و هەمیشە

 

کوسر: شەکەت

 

قەندووس: تاریکەشەو، شەوەزەنگ