بەڕێوەبەری گشتیی چاکسازییەکان: نزیکەی نیوەی سزادراوانی مادەی هۆشبەر لە پارێزگای هەولێرن

 

 

ئیحسان عەبدولڕەحمان بابان، بەڕێوەبەری گشتیی چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان، کە هەڤپەیڤینێکدا لەگەڵ رووداو کە فوئاد رەحیم لەگەڵیدا کردووە، باس لە سەنتەرەکانی تایبەت بە چارەسەری ئالوودەبووانی مادەی هۆشبەر لە نێو چاکسازییەکان دەکات و دەڵێت، لە کۆی ئەو 700 بەکارهێنەرەی سزادراون، 500 خراونەتە نێو خولەکانی تایبەت بە شیاندنەوە، 400یان شیاندنەوەیان بۆ کراوە و لە مادەی هۆشبەر رزگاریان بووە.

 

سەبارەت بە لێبووردنی گشتی بۆ سزادراوان، ئیحسان عەبدولڕەحمان بابان، گوتی پرۆژەیاسای لێبووردنی گشتی ئامادەیە و چاوەڕێن پەرلەمان کارا ببێتەوە، بۆ ئەوەی پرۆژەیاساکە پەسند بکرێت. بەڕێوەبەری گشتیی چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان دەشڵێت، ئەگەر یاساکە پەسند بکرێت، نزیکەی 3000 سزادراو لێی سوودمەند دەبن.

 

 

 

ئیحسان بابان: سەبارەت بە چاکسازییەکان و ئەوەی کە لە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان ئێمە دەستمان پێگەیشتووە، کارمان لەسەر کردووە، کردنەوەی شەش سەنتەرە لە هەر شەش چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان. ئەوانە بۆ چارەسەری ئالوودەبووانی مادەی هۆشبەر ئەوانەی کە سزادراون لە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان. ئێستا بەداخەوە ئامارەکان هەڵکشاون و ئاماری چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان ئێستا ئەو سزادراوانە 1543 کەس، لەوانە 800 زیاتریان ئەوانە بازرگانن و زیاتر لە 700یان بەکارهێنەری مادەن. 

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە ئاماری سزادراوانمان هەیە، لەلایەن بەڕێزان دادوەران و دادگاکانی هەرێمی کوردستان سزا دەدرێن، ئەو کەسانە دێنە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان. ئێستا ئەمڕۆ 1543  کەسمان لایە، 800یان بازرگانن و 700 زیاتریش  بەکارهێنەری مادەی هۆشبەرن و لەو ژمارەیە 19 مێردمنداڵن و نزیکەی 70 کەسیان ژنن. بەڵێ.

 

 

ئیحسان بابان: کۆمەڵێک هۆکار هەیە، هۆکاری ئابووری، هۆکاری بۆماوەیی، هۆکاری هاوڕێی خراپ هەیە، لاوازیی راگەیاندن و نەبوونی هۆشیاری کۆمەڵگا و پەروەردەی خێزانی، ئەو ژینگەی لێی پەروەردە دەبێت، جگە لەوە کرانەوەی هەرێمی کوردستان بە رووی دنیای دەرەوە، ئەوەش یەکێکە لە گرفتەکان، کە بەداخەوە هەرێمی کوردستان ئێستا ئەو کرانەوەیە کاریگەریی زۆر خراپی کردووە لەسەر بڵاوبوونەوەی مادەی هۆشبەر، وەکو ئەوەی پردی پەڕینەوە تەماشا دەکرێت لەلایەن رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و دەزگا حکومییەکانی عێراق وهەرێمی کوردستان. 

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە لە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک بەرنامە و پلانی باشمان هەیە بۆ خزمەتکردنی ئەوانەی کە ئالوودەبوون بە مادەی هۆشبەر. ئەو 700  کەسەی کە بەکارهێنەرن لە چاکسازییەکان تاوەکو ئێستا 501 کەسمان داخڵی ئەو گرووپانە کردووە، ئەو سەنتەرانە کردووە کە لەناو چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان لەلایەن توێژەران و دکتۆری دەروونی و چارەسەرکاری دەروونییەوە چارەسەریان بۆ دەکرێت. ئەو کەسانە بە گرووپ و بە تاک سیمیناریان بۆ دەکرێتەوە، لەو خولانە بەشدار دەبن لە ماوەی سێ بۆ چوار مانگ ئەو کەسانە، ئەو ئالوودەبووانە چارەسەر وەردەگرن و چارەسەری دەروونییان بۆ دەکرێت و وەرزش دەکەن، کۆمەڵێک بەرنامەی باشمان هەیە بۆ خزمەتکردنی ئەوانە. ئێستا توانیومانە ئێمە لە ماوەی ئەم شەش مانگەیان نزیکەی 400 کەس لەوانە بگەڕێنینەوە دۆخی ئاسایی خۆی، شیاندنەوەیان بۆ کراوە بۆ ئەوەی لە کاتی کۆتایی هێنانی حوکمەکەیان بگەڕێنەوە بۆ ناو کۆمەڵگا و تێکەڵ بە کۆمەڵگا ببنەوە.

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە ئەوە ئێستا لە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان هەیە، لە هەولێر زیاترمان هەیە، بە حوکم ئەوەی کە هەم سنوورەکەی فراوانە و هەم خەڵکی بیانی و دەرەوەی هەرێمی کوردستانی زۆر تێدا دەژی و وڵاتانی دەوروبەر و ئاوارەکان، هەموو ئەمانە ئەوانە کاریگەریی زۆر خراپیان هەبووە، بۆیە ئەوانە زیاتر لە هەولێرن و لەو 1500 کەسە 760 کەسیان لە هەولێرن.

 

ئیحسان بابان: بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان ئێمە لە پلانی رووبەڕووبوونەوەی مادەی هۆشبەر دواکەوتووین. من پێم وایە پلانی رووبەڕووبوونەوەی مادەی هۆشبەر کومەڵێک پلانە، هەر ئەوە نییە رێکار دەگریتەبەر. من دەستخۆشی لە بەڕێوەبەرایەتی ئاسایش دەکەم، لە سنووری سلێمانی و هەولێر بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی مادە هۆشبەرەکان و دەستخۆشیان لێدەکەم، کارێکی زۆر باشیان کردووە و بەردەوام لەسەر کارن. ئەوان نەبوونایە رەنگە ئێستا خراپتر بووایە، بەڵام ئەمە چارەسەر نییە، ئێمە دەبێت پلانی رووبەڕووبوونەوەی دابڕێژین. دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان پلان دابنێ بۆ چارەسەرکردنی ئەو دۆخەی بڵاوبووەتەوە، کە ئەمەش نەخۆشییەکە هیچ کەمتر نییە لە تیرۆر، ئەمە تیرۆری سپی پێ دەڵێن، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان پلانی رووبەڕووبوونەوەی ئەم مادەیە دابنرێت، کە من پێموایە لە کۆمەڵێک بڕگە پێکدێت، یەکێک لەوانە هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگا وهۆشیارکردنەوەی لە رێی زانکۆکان و لە رێی دەزگا ئەکادیمییەکان و لە رێگەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی، هەروەها مزگەوتەکان و راگەیاندنەکان، ئەمانە خەڵک هۆشیار بکەنەوە.

 

پێموایە گرنگە حکومەت کار لەسەر ئەوە بکات و بیر لەوە بکاتەوە کە ئێستا بە پەلە پلانێکی گشتگیر دابنێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو مادەیە، چونکە بەڕاستی کاریگەری زۆر خراپی لەسەر توانای مرۆیی هەرێمی کوردستان هەبووە. بەداخەوە ئێستا من لایەنی پەیوەندیدارم هەموو لایەنەکانم ئاگادار کردووەتەوە، پێویستە ئەو پلانە هەم پلانی وشیاری جێبەجێ بکرێ و هەم کار لەسەر کۆنتڕۆڵکردنی سنوورەکان بکرێ و ئیجرائەتەکان توندتر بکرێن زیاتر و سەنتەر دروست بکرێت لەناو پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، بەداخەوە تاوەکو ئێستا هیچ سەنتەرێکمان نییە بۆ چارەسەرکردنی ئالوودەبووانی مادەی هۆشبەر، کە ئێمە زۆر دواکەوتووین لەو بابەتە، بەڵام ئێمە توانیمان لەناو چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان کار لەسەر ئەو سەنتەرانە بکەین بۆ ئەو سەنتەرانەمان کردووەتەوە دەستخۆشی لە برای بەڕێزم کاک دکتۆر دیندار دەکەم کە هاوکارمان بووە. لەڕێی وەزارەتەوە جەنابی وەزیر هاوکارمان بووە و توانیمان ئەو سەنتەرانە لەسەر توانای خۆمان و لەسەر کادرانی خۆمان سەرڕای ئەوەی کە توێژەرانی کۆمەڵایەتی و توێژەرانی دەروونی و دکتۆری دەروونی زۆر کەمن لە چاکسازییەکان، بەڵام ئێمە توانیمان سوودێکی باش بگەیەنین بەو ئالوودەبووانە  و کارمان لەسەر شیاندنەوەیان کردووە، کە داخڵ دەبن و لەناو چاکسازییەکان فۆرمێکی تایبەتیان بۆ دەکرێت و پشکنینیان بۆ دەکرێت.

 

ئێمە لەسەر سێ پرۆگرامی جیهانی کار دەکەین لەوانە پرۆگرامی تایبەت بە رێکخراوی تەندروستی جیهانی و ئێس ئۆ و پرۆگرامی دوانزە هەنگاوی ئەمریکی و پرۆگرامی چارەسەر لە رێگای ئەنجامدانی چالاکی وەرزشی و چالاکی دەروونی و رۆژانە کە سمینار دەکرێت لەناو چاکسازییەکان بە شێوەی گرووپ و تاک کارمان لەسەر شیاندنەوەیان کردووە. ئەمانە کۆمەڵێک هۆکارن بێگومان ئێمە لە هەرێمی کوردستان لە رووی یاساییەوە هیچ گرفتمان نییە لەبەر ئەوە یاساکەمان هەیە یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020،  کە لە مادەی حەوت حکومەت ناچار دەکات و بۆ کردنەوەی سەنتەری شیاندنەوە و سەنتەری چارەسەر، بۆیە پێویستە هەنگاوی کرداری و جددی بنرێت. لە مادەی 38دا هاتووە بەکارهێنەرەکان بە نەخۆش حیسابکرێن بە قوربانی حیسابکرێن و بە تاوانبار حیساب نەکرێن، بەڵام تاوەکو ئێستا بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان بەپێی یاساکانی عێراقی کار دەکەین.

 

 

ئیحسان بابان:  تەمەنەکان جیاوازیان زۆرە، لە 15 ساڵییەوە هەمانە هەتا دەگاتە 65 ساڵ، ئەوانە بەردەوامن و هەم لە ژن و لە پیاو بەداخەوە لەناو گەنجانیش بەرەو زیادبوون دەچێت، بە داخەوە لە نێو ژنانیش تەواو خەریکە بڵاودەبێتەوە، بۆیە حکومەت دەبێت پلانی هەبێت بۆ ئەم بابەتە.  بەڕاستی پێت بڵێم دەزگا ئەکادیمییەکانیش وەکو زانکۆکان بەداخەوە دواکەوتووین لە هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگە. ئەو دەزگا کادیمیانە  دەبێت بتوانن ئەو گەنجانە کۆنترۆڵ کەن کە لەناو زانکۆکانو  رۆژانە دەخوێنن و ئەوانە کاریگەری خراپیان لەسەو دڵ و دەروونی ئەو کەسانە هەیە، بەتایبەتی ئەم ڤەیپە بڵاوبووەتەوە، ڤەیپ یەکێکە لە گرفتە گەورەکان، مادەی هۆشبەر کاریگەریی زۆر خراپی نەرێنی لەسەر کۆمەڵگا و گەنجان و هەڵوەشانەوەی خێزان هەیە، یەک لە هۆکارەکانی کوشتن، دزی و هەڵوەشاندنەوەی خێزان ئەو مادە هۆشبەرەیە، کە پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان پلانی رووبەڕووبوونەوەی دابرێژێ و رێکارەکان تووندتر بکات.

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە کارمان لەسەر ئەوە کردووە لەڕێی توێژەرانی کۆمەڵایەتی و توێژەرانی دەروونییەوە لەناو چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان، ئەوانەی کە حوکم دراون ئێمە رۆژانە و حەفتانە پەیوەندیمان لەگەڵ خێزانەکانیان و لەگەڵ کەسوکاریان هەیە، زۆریان هاوکارمانن، بەڵام هەندێک لە خێزانەکان هاوکار نین، ئەو پەروەردە خێزانییە کاریگەری زۆر خراپی لەسەر بڵاوبوونەوەی ئەم مادە هۆشبەرە کردووە و پێویستە زیاتر خێزان و دایکان و باوکان ئاگاداری منداڵەکانیان بن، ئاگاداری گەنجەکان بن، بە تایبەتی ئەو گەنجانە هێزی مرۆی هەرێمی کوردستانن و رۆڵی خراپ دەگێڕن بۆ وێرانکردنی ئەو وڵاتە لەڕووی تێکدانی کەلتوور و تێکدانی ئاشتی کۆمەڵایەتی و تێکدانی گوزەرانی خێزانەکان و ژینگەی خێزانی. تەنانەت رێژەی جیابوونەوەش کە لە هەرێمی کوردستان لە پار 12 هەزار کەس بووە، بەشێکی هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مادەی هۆشبەر، کە ئەو مادەیە کاریگەریی زۆر خراپی هەیە، چونکە ئەو کەسەی ئالوودە دەبێت ئیدراکی نامێنێت و رەنگە بڕیاری خراپ بدات.

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە لە رێگەی رێکخراوی یوونسێفەوە بەشێکمان هەیە لەناو چاکسازییەکان پێی دەڵێن چاودێری پاشینەو  کار لەسەر ئەوە دەکەین. ئێستا  خەریکی بەرنامەیەکین لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستان کە هاوکارێکی باشن بۆی ئەوەی  بتوانین لە داهاتوو کاریان بۆ بدۆزرێتەوە و نەگەڕێنەوە سەر ئەو مادە ژەهراوییە کە

 

ئیحسان بابان:  ئێمە توانیومانە کار بۆ چەند کەسێک بدۆزینەوە، بەڵام وەکو پێویست نییە. پێویستە حکومەت هەم لە رێی کارگەکانەوە هەم لە رێی ئەو کارگانەی کە دروست دەکرێن لە هەرێمی کوردستان کار لەسەر نەهێشتنی بێکاری بکات، چونکە بێکاری کارێکی کوشندەی کردووەتە سەر خێزانەکان و توانای گەنجەکانی لاواز کردووە، لەبەر بێ پارەیی پەنا دەبەنە بەر ئەو مادە ژەهراوییە.

 

 

ئیحسان بابان: ئێمە ئێستا یاساکەمان هەیە یاساکە لە مادەی 38  بە روونی دیاری کردووە و دەڵێت، ئەمانەی بەکارهێنەرن بە نەخۆش سەیر دەکرێن.

 

 

ئیحسان بابان: حکومەت تاوەکو ئێستا هیچ سەنتەرێکی چارەسەری ئالوودەبووانی مادەی هۆشبەری نییە، ئەوە کاریگەری زۆر خراپی هەبووە، ئەمە هەم قورسایی خستووەتە سەر دادگاکان، بۆیە بتوانن ئەمانە وەکو تاوانبار سەیربکرێن و کار لەسەر ئەوە بکرێت حوکم بدرێن، هەم کاریگەری لەسەر چاکسازییەکانیش دروستکردووە. ئێستا یەک لەسەر پێنجی سزادراوانی هەرێمی کوردستان بەهۆی مادەی هۆشبەرە.

 

 

ئیحسان بابان: رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی  لەسەریانە بەردەوام کار لەسەر پەروەردەکردنی کۆمەڵگە بکەن. من خۆم سەردانی وەزارەتی پەروەردەم کردووەو  لەگەڵ جەنابی وەزیر باسم لەو بابەتە کردووە، پێویست دەکات لە پەروەردەکانی هەرێمی کوردستان لە قوتابخانەکان، زانکۆکا،  پەیمانگاکان، ئامادەییەکان و ناوەندییەکان کار لەسەر ئەو بابەتە بکرێت، ئێستا ئەو ڤایپە بڵاوبووەتەوە پێویستە ئەو پەروەردەیە کار لەسەر زیانەکانی بکات، لەوێ باس لە زیانەکانی مادەی هۆشبەر بکر‌ێت. یەک کەس لە خێزانێکدا ئەگەر تووشی ئەو مادە نەگریسە بوو، دەبێتە هۆی هەڵوەشانەوەی خێزانەکە و کاریگەری لەسەر کەسەکانی دیکەش، دەبێت و خوشک و براکانی دەبێت، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان بیر لەوە بکاتەوە لەناو پەروەردەکان و لەناو زانکۆکان بەرنامەی پەروەردەیی وشیاری لەسەر مادەی هۆشبەر بە پرۆشەر و بە نامیلکە بڵاوبکاتەوە.

 

 

ئیحسان بابان: مادەکان ئەوەی ئێستا هەیە هێرۆین و کپتاگۆنە، کە حەپەکەیە و لە سووریاوە دێت. کرێستاڵە، ئەوەی ئێستا هەیە. ئەوەی لە عێراق هەیە زیاتر حەشیشە، لە هەرێمی کوردستانیش کرێستاڵ و هێرۆینە، لەگەڵ ئەم حەپە کپتاگۆنەیە کە بەتەواوی بڵاو بووەتەوە.

 

 

ئیحسان بابان: لە ماوەی پێشوودا سێ کۆبوونەوەمان لەگەڵ رێکخراوی یوئێن بۆ کاروباری مادە هۆشبەرەکان کردووە لە عێراق، نووسینگەکەی ئەوان لە عێراق دەڵێن لە سێ شوێنەوە دێت: لە سووریا، تورکیا و لە ئێران.  من نازانم حکومەتەکان تاوەکو چەند کاریگەرییانەیان لەسەر ئەو بابەتە هەیە، بەڵام ئەمانە مافیای نێودەوڵەتین و بازرگانی نێودەوڵەتین، کار دەکەن بۆ ئەوەی بازرگانی پێبکەن و هەرێمی کوردستان بکەنە پردی پەڕینەوەی مادەی هۆشبەر بۆ عێراق، ئەورووپا، وڵاتانی کەنداو و ئەمریکا، بۆیە دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان پلانەکان تووندتر بکات و کار لەسەر کۆنتڕۆڵکردنی سنوورەکان بکات، کە هەرچەندێک برایانی ئاسایش من دەستخۆشیان لێدەکەم، کاریان لەسەر ئەوە کردووە و داوا لە برایانی ئاسایش دەکەم زیاتر چاودێری کافێیەکانی هەرێمی کوردستان بکەن و کۆنترۆڵی ئەو شوێنانە بکەن. هەندێک لە گازینۆکان شەوەتا بەیانی گەنجەکان لەوێن، ئەوە کاریگەری لەسەر توانای مرۆیی ئێمە دەکات و لەسەر لاوازکردنی گەنجەکانمان دەکات و ناتوانین ئێمە چارەسەریان بکەین لە داهاتوودا.

 

 

ئیحسان بابان: ئێستا چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە 5700 کەسیان تێدایە. ئێمە لە ماوەی رابردوودا کارمان لەسەر ئەوە کرد لە رێگەی سەرۆکایەتیی ئەنجوومەنی وەزیرانەوە، داوامان لە سەرۆکایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران کرد کە لیژنەیەکی تایبەت بەو لێبووردنە گشتییە پێکبهێنێت، بۆ ئەوەی بتوانین ئەوانەی کە چاکساز بوونە و مافی کەسیان لەسەر نەماوە بتوانین چانسێکی دیکەیان بدەینێ و جارێکی دیکە بگەڕێنەوە نێو کۆمەڵگا خزمەت بە کەسوکاریان بکەن. لە ماوەی رابردوودا لیژنەیەکی تایبەت دروست بوو لە ئەنجوومەنی وەزیران، ئێمەش ئەندامی لە لیژنەکە بووین، پڕۆژە یاساکەمان تەواو کردووە. بەداخەوە لە ماوەی رابردوودا پەرلەمان کەوتە بۆشایی دەستوورییەوە، نەمانتوانی ئەو یاسایە دەربکەین بۆ ئێستا پڕۆژەیاساکە ئامادەیە چاوەڕێین پەرلەمانی کوردستان بکەوێتە کار ئەو پڕۆژە یاسایە رەوانەی پەرلەمان بکەین

 

 

ئیحسان بابان:  ئەوانیش دەگرێتەوە. کارمان لەسەر ئەوە کردووە کە زۆرترین کەس شمولی بکات، بتوانین لانیکەم نیوەی سزادراوان بگرێتەوە. 

 

 

ئیحسان بابان: یاساکە هەموو کەس ناگرێتەوە، لەوانە ئەوانەی بە تیرۆر سزادراون، رەنگه یاساکە 2000 بۆ 3000 سزادراو بگرێتەوە، حەز دەکەین ئەو قورساییەی سەر چاکسازییەکان کەم ببێتەوە، بۆ ئەوەش دوو سێ پلانمان هەیە، یەکەمیان لێبووردنی گشتییە، پلانی دووەممان کردنەوەی چاکسازیی گەرمیانە، کە ئێستا نۆژەن دەکرێتەوە، بتوانین قورسایی لەسەر چاکسازی گەورانی سلێمانی کەم بکەینەوە. هەروەها نووسراومان بۆ ئەنجوومەنی وەزیران کردووە، لە هەڵەبجە، سۆران و زاخۆ، چاکسازی بکرێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانین قەرەڵەباڵخی ناو زیندان کەم بکەینەوە.