چەقبەستوویی سیاسیی تورکیا؛ پرۆسەی ئاشتی و هەڵبژاردنی پێشوەختە

 

سیاسەتی نێوخۆی تورکیا دەمێکە لەنێو قەیرانێکی ململانێی سەختە و بەجۆرێک کە کاریگەری نەرێی لەسەر ئابووری و پرۆسەی سیاسی لەو وڵاتەدا هەیە. دوای بڵاوکردنەوەی پەیامەکەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە ئیمراڵیەوە لە کۆتاییەکانی شوبات، ئومێدی بەرەو باشتربوون لە پرۆسەی سیاسی لە تورکیا بەدی کرا، بەڵام هێندەی نەخایەند. لە 19ی ئادارەوە، لەگەڵ دەستپێکردنی گوشارەکانی تورکیا بۆ سەر بەرەی ئۆپۆزیسیۆن و بەتایبەتیش پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)، پرۆسەی سیاسی لە تورکیا چووەتە نێو خولگەیەکی چەقبەستوو. ئەو قۆناخەی ئێستای تورکیا پێویستی بە دەرچەیەکە، تاوەکو دۆخی سیاسیی نێوخۆی تورکیا لەو کۆڵانە تەسک و گیراوە نەخولێتەوە و ئەو پرۆسەی ئاشتیەی کە لە سەرووی بەرژەوەندیی سیاسی ئەو وڵاتەیە، چی دیکە لەوە زیاتر دوانەکەوێت.  

 

 

لەوەتەی هەڵمەتی بەرەی دەسەڵات و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا لە دژی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) تووندتر بووە، خەریکە پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا لە رۆژەڤی ئەو وڵاتە نامێنێت. لەکاتێکدا کە پرۆسەکە بە گەرموگوڕی دەستی پێکرد و پلان و چاوەڕوانییەکانی تورکیا وابوو کە تاوەکو مانگی حوزەیران زۆرترینی رێگەی ئاشتی ببردرێت و هەنگاوەکان بگەنە قۆناخی کۆتایی، بەڵام رۆژەڤی سیاسی زیاتر سەرقاڵی ململانێکانی جەهەپە و ئەردۆغانە. لەلایەکی دیکەوە، کە تورکیا وای داناوە ئێستا لە پرۆسەی ئاشتی تۆپەکە لە مەیدانی قەندیلە؛ قەندیل جگە لە راگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنە، هیچ هەنگاوێکی کردارەکی دیکەی نەناوە. ئەو قەیرانە سیاسییەی ئێستا تورکیا لە راستیدا دەرفەتێکی باشە بۆ قەندیل کە کاتی زیاتر بەدەست بهێنێت بۆ رەواندنەوەی ئەو ناکۆکییەی لە قەندیل هەیە و کاتی زیاتر هەبێت بۆ بڕیاردان لەسەر کۆنگرە، بەڵام تا چەند رۆژی رابردووش لێدوانەکانی قەندیل زیاتر لە بوونی دڵەڕاوکێ و دوو دڵی لە پرۆسەکە، هیچی دیکە نین. 

 

مستەفا قەرەسو، هاوسەرۆکی کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) لە 4ی نیسان لە لێدوانێکی بۆ یەکێک لە کەناڵەکانی پەکەکە دەڵێت، "گومانمان لە نیەتی دەوڵەتی تورکیا هەبوو، بەڵام ئەم هەنگاونەگرتنە ئێستا گومانەکانی ئێمەی زیاتر کردووە، ئەگەر تورکیا هیچ هەنگاوێک نەگرێتەبەر، ئەگەر ئەو بەڵێنانەی بە ئێمە دراوە جێبەجێ نەکرێن، ئێمەش ناتوانین بەم شێوەیە چاوەڕێ بکەین". تائێستا نازاندرێت تورکیا رێگە دەدات ئۆجەلان لە دوورەوە بەشداری کونگرەی پەکەکە بکات بۆ خۆ هەڵوەشاندنەوە یان نا، بەڵام بە ئەگەری زۆر رێگە دەدات. بەشداریی ئۆجەلان لایەنە ناڕازییەکانی نێو پەکەکە سەرکپ دەکات، چونکە تائێستا باڵی سەر بە ئێران و گرووپی دەرسیم لە ریزەکانی پەکەکە تەواو رازی نین لەسەر بڕیاری خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە. محەممەد ئۆجەلان، برای عەبدوڵڵا ئۆجەلان کە لە جەژن دا سەردانی ئیمراڵی کردووە، رایگەیاند، ئۆجەلان ئومێدی بەو پرۆسەیە هەیە و رژدە لەسەر بەرەوپێشڤەچوون لە پرۆسەکەدا و رێگە نادات دووبەرەکی لەنێو پەکەکە هەبێت لەو پرۆسەیەدا. 

 

لەدوای ئەو پەیامەی ئۆجەلان، قەندیل بێ دەنگ بووە و هیچ لێدوانێکی نییە. لەلایەکی دیکەوە نەخۆشکەوتنی دەوڵەت باخچەلی (سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی – مەهەپە) و دابڕانی بۆ ماوەی زیاتر لە دوو مانگ و نیو لە مەیدانی سیاسی، ئەو پرۆسەی ساردتر کردەوە، چونکە باخچەلی بە دەستپێشخەری ئەو پرۆسەیە دەناسرێت. ئێستا چاوەکان لەسەر سەردانەکەی شاندی دەم پارتی-ئیمراڵییە بۆ کۆشکی سەرۆکایەتیی کۆمار و کۆبوونەوەیان لەگەڵ ئەردۆغان. چاوەڕوان دەکرێت، لەدوای ئەو دانیشتنە، پرۆسەی ئاشتی جارێکی دیکە ببێتەوە رۆژەڤی گەرمی تورکیا و هەنگاوی دیکەی بەدواوە بێت، بەڵام هەنگاوەکان لە قەندیل دەبێت نەک لە تورکیا. دانیشتنەکە گوشارەکان بۆ سەر قەندیل بۆ بەستنی کۆنگرەی خۆهەڵوەشاندنەوە زیاتر دەکەن.

 

 

هەڵبژاردنی پێش وەختە کاتێک ئەنجام دەدرێت، یەکەم: ئەگەر سەرۆککۆمار داوای بکات. دووەم: ئەگەر زۆرینەی دەنگ لە پەرلەمانی تورکیا دەنگی لەسەر بدات. زۆرینەی دەنگ مەبەستم لە بوونی 360 دەنگ بەرەو سەرەوە (لە کۆی 600 دەنگ). خۆ بۆ ئەردۆغان سوودی هەیە ئەگەر تورکیا بچێتە هەرڵبژاردنی پێشوەختە، چونکە هەڵبژاردنی پێشوەختە، واتە پێش تەواوبوونی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی کۆمار لەلایەن ئەردۆغان. ئەوە دەرفەت بە ئەردۆغان دەدات جارێکی دیکە خۆی بۆ ئەو پۆستە بەربژێر بکاتەوە. بەرەی ئۆپۆزیسیۆن گوشارێکیان دروست کردووە کە نزیکترین کات مانگی حوزەیران، دوورترین کات مانگی تشرینی دووەمی ئەم ساڵ بێت، تورکیا بچێتە هەڵبژاردنی پێشوەختە. لەگەڵ ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەکات، هەر لەنێو ئۆپۆزیسیۆن پرسیاری ئەوە هەیە، ئەردۆغان بۆ داوای هەڵبژاردنێکی پێش وەختە بکات، کە بزانێت دەدۆڕێت؟ چونکە دوایین هەڵمەتی ئەردۆغان بۆ سەر جەهەپە لە 19ی ئادار و دەستگیرکردنی ئەکرەم ئیمائۆغڵو، سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ، بەربژێری جەهەپە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆکایەتیی کۆمار) دەستی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن و پارتەکانی پاڵپشت لە ئۆپۆزیسیۆنی بەهێزتر کردووە. تەنانەت لەنێو پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکپارتی) هێندە پاڵپشتی لەو هەنگاوەی سەرۆکایەتیی کۆمار نەکرا. بۆیە وا مەزەندە دەکرێت دەنگەکانی جەهەپە زیاتریان کردووە و لە هەڵبژاردنێکی پێشوەختەش رەنگە شکست بە ئەردۆغان بهێنن، بەڵام چەند فاکتەرێکی گرنگ هەن کە رەنگە تورکیا بباتە بەردەم دەرگەی هەڵبژاردنی پێشوەختە. ئەگەر نیازی هەڵبژاردنێکی پێشوەختە هەبێت، لە رێگەی پەرلەمانەوە نابێت، بەڵکو ئەردۆغان ئەو دەستپێشخەرییە دەکات.

 

ئەردۆغان سەرکردەیەکە لە ماوەیە 20 ساڵی رابردوو ئەوەی سەلماندووە کە لە حیساب و کیتابی سیاسی ناترسێت. ئەردۆغان بۆ چارەسەرکردنی ئەو دۆخە چەقبەستووەی پرۆسەی سیاسیی نێوخۆی تورکیا و، پاراستنی ئامانجەکانی ئاکپارتی و راگرتنی ئەو خوێنبەربوونەی تووشی پارتەکەی و نازناوی پارتەکەی هاتووە، دەستپێشخەریی هەڵبژاردنی پێشوەختە دەکات. ئەوە دەتوانێت هەناسەیەک بە پرۆسەی سیاسیی نێوخۆ بدات. لە لایەکی دیکەوە، ئەو دۆخە ئابووریەی کە بەهۆی ناسەقامگیری سیاسیی تووشی تورکیا بووە، دەبێت هەنگاوێکی سیاسی هەبێت بۆ هێورکردنەوەی مەیدانی سیاسی و جێگیرکردنی بازاڕ، یان لانی کەم کەمکردنەوەی زیانە ئابوورییەکان، چونکە هیچ کام لە پاکێجەکانی محەممەد شیمشەک (وەزیری دارایی و گەنجینەی تورکیا) ناتوانێت قەدەری ئابووریی وڵاتەکە بخاتەوە سەر رێڕەوێکی باشتر. لە سەرێکی دیکەشەوە، فاکتەری دەوڵەت باخچەلی هەیە، کە هەرگیز بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی دەوڵەت دوودڵ نەبووە لە هەنگاوی بوێرانە. هەروەک چۆن دەستپێشخەری پرۆسەی ئاشتی کرد و ئەردۆغانی بۆ ئەو پرۆسەیە رازی کرد، دەکرێت لە داهاتوویێکی نزیکدا، داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بکات، بۆ ئەوەی تورکیا لەو دۆخە چەقبەستووە رزگار بکات و چی دیکە ئەو ناسەقامگیرییە سیاسییەی نێوخۆ زیان بە پرۆسەی ئاشتی نەگەیێنێت.

 

ئەردۆغان ئەگەر بچێتە هەڵبژاردنی پێشوەختە، رەنگە لە ساڵی 2025 ئەو هەڵبژاردنە نەکرێت، بکەوێتە ساڵی داهاتوو، بەڵام دەکرێت بە بڕیاردانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لەو ساڵەدا، ئەردۆغان هەوڵی هێورکردنەوەی دۆخی سیاسی بدات. ئەردۆغان دەیەوێت پێش هەڵبژاردنی پێشوەختە، پرۆسەی ئاشتی بگەیێنێتە ئامانج و پەکەکە هەڵبوەشێنێتەوە. ئەو هەنگاوە دەستی ئەردۆغان و بەخچەلی و تەنانەت هاوپەیمانیەتی کۆمار بەهێزتر بکات بۆ هەڵبژاردنێکی پێشوەختە. لەو کاتەدا ئەگەر دەم پارتیش نەهێننە ریزی هاوپەیمانیەتی کۆمار، دەکرێت لە رێگەی ئاشتی بتوانن سۆزی دەنگدەرانی کورد بۆ ئەردۆغان رابکێشن و ئەنجامی پرۆسەی ئاشتی ببێتە میکانیزمێکی گرنگی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ سەرخستنی ئەردۆغان و هاوپەیمانیەتیی کۆمار لە هەڵبژاردنێکی پێشوەختە.