وەزیری ژینگەی عێراق بۆ رووداو: زیانی هەر رۆژێکی خۆڵبارین زیاتر لە 10 ملیار دینارە

 

د. جاسم حەمادی، وەزیری ژینگەی عێراق، میوانی بەرنامەی رووداوی ئەمڕۆ بوو کە نوێنەر فاتیح پێشکێشی دەکات، رایگەیاند: ئێستا عێراق ساڵانە بە نزیکەیی 100 رۆژ خۆڵبارینی هەیە و ئەو رێژەیەش زیاد دەکات، هەوەک باسی لەوەش کرد، 70 ساڵە عێراق رووبەڕووی قاتوقڕی لەو جۆرە نەبووەتەوە لە کورتهێنانی ئاودا؛ رەنگە تاوەکو ساڵی 2035 ئاستی كورتهێنانی ئاو لە عێراق بگاتە 11 ملیار مەتر سێجا. ئەمەش رەنگدانەوەی سیاسەتی وڵاتانی سەرچاوەی ئاوە.

 

وەزیری ژینگەی عێراقی رایگەیاند، بەگوێرەی راپۆرتێکی هەواڵگریی ئەمریکی كە لە جیهاندا 12 وڵات رووبەڕووی هەڕەشەی مەترسیداری گۆڕانی كەشوهەوا بوونەتەوە و ئاسایشی نیشتمانیی ئەو وڵاتانە بەشێوەیەكی مەترسیدار رووبەڕووی هەڕەشە بووەتەوە. عێراق یەكێكە لەو 12 وڵاتەیە كە رووبەڕووی ئەم هەڕەشە گەورەیە دەبێتەوە.

 

د. جاسم حەمادی ئاماژە بەوەش دەکات، ئێستا تورکیا و ئێران بەردەوامن لە دروستکردنی بەنداو و گلدانەوەی ئاو بەجۆرێک ئێران بەتەواوەتی ئاوی 42 رووبار و جۆگەی بڕیوە و عێراق ساڵانە 100 هەزار دۆنم زەوی بەپیتی کشتوکاڵ لەدەستدەدات.

 

 

 

د. جاسم حەمادی: زۆر سوپاس؛ منیش خۆشحاڵم بە ئامادەبوونم لە رووداو. 

 

 

د. جاسم حەمادی: لە سەرەتاوە دەمەوێ ئەوە بڵێم. بابەتی خۆڵبارین نوێ نییە، تەنانەت لە سەردەمی سۆمەرییەکانیش ئاماژە بە خۆڵبارین کراوە. عێراق بە چەندین بیابان دەورەدراوە و ئەوەش یەکێکە لە گرنگترین ئەو هۆکارانەی وایکردووە گەرمی زۆر بێت، بەڵام دەبێ ئەوە بزانین بڕی خۆڵبارین لەم چەند ساڵەی رابردوودا زیادیکردووە و هۆکاری زیادبوونیشی بۆ گۆڕانی خێرای کەشوهەوای عێراق دەگەڕێتەوە. عێراق لە ریزبەندیی پێنج یەکەم وڵاتانی جیهاندایە کە کەوتووەتە ژێر کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوا. لە پاڵ ئەوەشدا، کەمبوونەوەی زۆری بڕی بارانبارین و کەمکردنەوەی پشکی ئاوی عێراق لەلایەن وڵاتانی ئاوڕێژ یان وڵاتانی سەرچاوە و زیادبوونی پلەی گەرما دۆخەکەی ئاڵۆزتر کردووە. دەرەنجام وشکەساڵیی زیاد دەکات و دواتر بەبیابانبوونیش هەڵدەکشێت، ئەمەش کاریگەریی راستەوخۆ دەکاتە سەر سرووشتی خاک و پاشان دیاردەی خۆڵبارین زۆر دەبێت. بەڵێ، ئەمساڵ خۆڵبارین زیادیکردووە. بەشێوەیەکی گشتی لە چەند ساڵی رابردوودا نزیکبووینەتەوە لە 100 رۆژی خۆڵبارین بە هەموو شێوازەکانیانەوە. بەدڵنیاییەوە، ئەم ژمارەیە زیاتر دەبێت بەهۆی ئەوەی ئێمە لە ناوچەیەکداین کە تێیدا گۆڕانی کەشوهەوا زۆر بەخێرایی روودەدات. ناوچەکان کە دەکەونە ژێر کاریگەریی گۆڕانی گەورەی کەشوهەوا لە یەکدیەوە جیاوازن. بۆ نموونە، لە باکووری عێراق هەندێک کاریگەریی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا زووتر دەردەکەوێت. هەندێکجار ئەم گۆڕانکارییە چاوەڕواننەکراوە دەبێتە هۆی دروستبوونی لافاو؛ هەرچی ناوچەکانی نێوەڕاست و باشوورە، سیناریۆ و پێشبینی زیادبوونی بەرچاوی بڕی خۆڵبارین و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما رووی تێدەکات. واتە لە ناوچەکانی نێوەڕاست و باشووری عێراق، شەپۆلی وشک و گەرم رووی تێدەکات و بارانبارین زۆر کەم دەبێتەوە و دەرئەنجام خۆڵبارین زیاد دەکات. 

 

 

د. جاسم حەمادی: خۆڵبارین سیستمێکی سرووشتیی تەواوکاری ئاوێتەبووی گشتگیر و پەیوەندیدارە بەتەواوی ناوچەکە کە بەهۆی کاریگەریی تووندی گۆڕانی کەشوهەوا دروست دەبێت. بۆ بەڕێزتانم روونکردەوە کە عێراق لە ریزبەندیی پێنج یەکەمین وڵاتانی جیهان دێت کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوای لەسەرە. کێشەیەکی راستەقینەمان هەیە کە رەنگە یەکێک بێت لە گەورەترین هەڕەشەکانیش بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیمان، ئەویش مەترسیی وشکەساڵییە. بەڕێزتان دەزانن، ترسێکی زۆر گەورەمان هەیە لە کەمبوونەوەی بەردەوامی پشکی ئاو، ئینجا لە هەرێمی کوردستان بێت یان لە ناوچەکانی دیکەی عێراق. لە 70 ساڵی رابردوودا بڕی ئاوی عێراق و بڕی ئاو لە بەنداوەکانمان وەک ئەمساڵ کەمی نەکردووە. عێراق لە ریزبەندی 14 وڵاتی سەرەکی دێت لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما. ناسریە و بەسرە لە ریزبەندیی گەرمترین ناوچەکانی جیهان پۆلێن کراون و پلەی گەرمای سەروو 50 پلەیان تێدا تۆمارکراوە. بۆ بەرەنگاربوونەوەی شەپۆلی خۆڵبارین، مەرجە پلانێکی ستراتیژیمان بۆ بەرەنگاربوونەوەی وشکەساڵی هەبێت. کاتێک باس لە وشکەساڵی دەکەم، دەبێت بڵێم کێشەیەکمان هەیە، مەبەستم ئەوەیە 99٪ی شەپۆلی خۆڵبارین بە هەرێمی کوردستانیشەوە لە بیابانەکانی سووریاوە بۆمان دێت روو لە عێراق دەکات، بەتایبەتی بیابانی دێرەزوور. ئەو ناوچانە پێشتر ناوچەی کشتوکاڵی بوون و پرۆژەی ئاودێری زۆر گەورەیان تێدا بوو. ئەو بیابانانە پێشتر سەوزایی و داری زۆریان تێدا بوو، بەڵام نزیکەی 15 ساڵە لە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی سووریادا نین و زیادبوونی شەڕ و پێکدادان و کردە سەربازییەکانیش کاریگەریی هەبووە لەسەر سرووشتی خاک. ئێستا ئەو ناوچەیە بووەتە سەنتەری دروستبوونی شەپۆلی خۆڵبارین، نەک تەنیا بۆ عێراق بەڵکو کاریگەری لەسەر وڵاتانی دیکەش کردووە، وەک کوێت و ئێران. بەڵێ، ئێرانیش بەدەستییەوە دەناڵێنێت. لە عێراق بەو جۆرە راهاتووین کە ستایلی کاردانەوەی دڵەڕاوکێ دەگرینەبەر، واتە کاتێک رووداوەکە روودەدات، هەموومان دێینە سەر هێڵ و کاردەکەین بۆ ئەوەی چارەسەری بکەین، لەبری ئەوەی بیر بکەینەوە کە چۆن پێشتر کاربکەین بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە لە گۆڕانی کەشوهەوا، وشکەساڵی، گۆڕانی سرووشتی خاک و بابەتە پەیوەندیدارەکانی دیکە. بۆ ئەم مەبەستە پێویستمان بە پلانی کورتخایەن، مامناوەند و درێژخایەنە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: دەمەوێ بەڕێزتان بزانن کە کارمەندی پسپۆڕ و شارەزا لە وەزارەتەکەمان هەیە و جێگەی شانازین. هەمان شتیش بۆ وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاو راستە. لە عێراق پێویستمان بە ستراتیژییەتی پێشکەوتووە بۆ بەڕێوەبردنێکی ژیرانەی سەرچاوەکانی ئاو. هاوکات پێویستمان بە روانگەیەکی نیشتمانیی گشتگیرە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ کە وڵاتانی سەرچاوەی ئاوی ئێمەن. ئێستا عێراق بە رێژەی کەمتر لە 30٪ی بڕی پشکی ئاوی خۆی وەردەگرێت، ئەوە لە کاتێکدایە ژمارەی دانیشتووانی عێراق بە رێژەی 3٪ زیادیکردووە، واتە ملیۆنێک و 300 هەزار کەس زیادیکردووە. بەوپێیە بێت، پێویستە پشکی ئاوی عێراق زیاتر بدرێت، نەوەک کەمبکرێتەوە. بەڵام ئێمە بەدەست پرۆژە گەورەکانەوە دەناڵێنین، وەک پرۆژەی دروستکردنی بەنداوەکان. تورکیا بەردەوام بەنداو دروستدەکات. ئێرانیش بەتەواوەتی ئاوی 42 رووبار و جۆگەی بڕیووە. لێرەدا سیاسەتی چارەسەرکردنی وشکەساڵی پێویستە لەبەرچاو بگیرێت. ساڵانە 100 هەزار دۆنم زەوی بەپیتی کشتوکاڵ لەدەستدەدەین، واتە ئەو زەویە و وشک دەبێت و دەکەوێتە دەرەوەی پلانی ستراتیژی چاندن. لەلایەکی دیکەوە، ناوچەکانی باشوور بەتایبەتی میسان، زیقار و موسەننا بەدەست گۆڕانی جۆری ئاوەوە دەناڵێنن و چی دیکە ئاو لەو شوێنانە شیاوی بەکارهێنان نین لە لایەن مرۆڤەوە و تەنانەت هەندێکجار بۆ بەکارهێنانی دیکەش دەستنادەن. بەڕێزتان دەزانن ئاو بۆ کشتوکاڵ، پیشەسازی، ساردکردنەوەی وێستگەی کارەبا و پیشەسازییەکانی نەوت بەکاردەهێندرێت، تەنانەت ئەو بۆ ئەو جۆرە بەکارهێنانەش زۆر خراپە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: بەگوێرەی دەرخستەكان بێت، بەڵێ. بەڕێزتان دەزانن ئێمە پێشبینی و سیناریۆی گۆڕانی كەشوهەوامان بۆ 100 ساڵ هەیە. لەم چەند ساڵەی رابردوودا حكومەتی عێراق هەنگاوی زۆر باشی ناوە بۆ بەدواداچوون و وەرگرتنی زانیاری لەبارەی ئەوەی لە جیهاندا چی دەگوزەرێت. ئەمڕۆ هەموو جیهان باس لە گۆڕانی كەشوهەوا دەكات، بە پێچەوانەی چەند ساڵی رابردوو کە تێیاندا بابەتی ژینگە و گۆڕانی كەشوهەوا بابەتی زۆر لاوەكی بوون و بایەخیان پێنەدەدرا. ئێستا پرسی گۆڕانی کەشوهەوا بووەتە بەشێك لە سیاسەتی دەرەوە و ئابووری و تەنانەت بۆ هەندێك وڵات بووەتە بابەتێكی ئاسایشی نیشتمانی. لە بابەتی گۆڕانی كەشوهەوادا ئێمە وڵاتێكین هەڕەشەی راستەوخۆمان لەسەرە. دوایین راپۆرتی هەواڵگری ئەمریكی كە كۆكراوەی زانیارییەكانی 18 دامەزراوەی هەواڵگریی جیهانیش لەخۆ دەگرێت، تێیدا ئاماژەی بەوەداوە كە لە جیهاندا 12 وڵات رووبەڕووی هەڕەشەی مەترسیداری گۆڕانی كەشوهەوا بوونەتەوە و ئاسایشی نیشتمانیی ئەو وڵاتانە بەشێوەیەكی مەترسیدار رووبەڕووی هەڕەشە بووەتەوە. عێراق یەكێكە لەو 12 وڵاتەیە كە رووبەڕووی ئەم هەڕەشە گەورەیە دەبێتەوە. لە راپۆرتەكەدا سێجار ناوی عێراق هاتووە و هۆكاری سێجار ناوهێنانەكەشی بۆ ئەم هۆكارانە دەگەڕێتەوە. خاڵی یەکەم، كاریگەرییەكان لە رووی تەندروستییەوە. كاریگەری یەكەمی گۆڕانی كەشوهەوا بۆسەر کەرتی تەندروستی دەبێت كە دەبێتە هۆكاری زیادبوونی نەخۆشییە درمەكان، پەتاكان، وشكەساڵی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و زیادبوونی هۆكارەكانی خۆڵبارین كە ئەویش دەبێتە هۆكاری زیادبوونی نەخۆشییەكانی هەناسەدان، ئەوە جگە لە زیانە ئابوورییەكان بەتاك و كۆمەڵگە و دەوڵەت. سەرباری ئەوەش گۆڕانی کەشوهەوا دەبێتەهۆی گۆڕانی ئاستی پاكوخاوێنی ئاو. خاڵی دووەمیش، كاریگەری زۆری لەسەر چالاكییە ئابوورییەكان دەبێت. بەگوێرەی داتاكان، زیانی ئابووری لە رۆژێكی خۆڵباریندا لە 10 ملیار دینار زیاترە. ئەمەش كاریگەری نەرێنیی دەخاتە سەر گواستنەوە و گەیاندنی وشكانی، ئاسمانی، هەناردەی نەوت و زیادبوونی گوشار بۆسەر یەكەكانی چاودێری چڕ لە نەخۆشخانەكاندا. 

 

 

د. جاسم حەمادی: نەخێر، نەخێر ئەمە كەمترین ئاستی هەژماركراوی زیانە ئابوورییەكانی ژینگەییە. هەر كێشەیەكی ژینگەیی زیانی خۆی هەیە. ساڵی 2012 شاندی بانكی نێودەوڵەتیی راپۆرتێكیان بڵاوكردەوە و ئێمەش زۆر بەوردی بەدواداچوونمان بۆ كرد. بۆ زانیاریتان، زۆر بەوردی بەدواداچوون بۆ راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان دەكەین. وەزارەتی ژینگە وەزارەتێكی بچووككراوی وەزارەتی دەرەوەیە، بەهۆی هەبوونی پەیوەندیی زۆر و بەردەوامی لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكان، بەتایبەتیش لەگەڵ رێكخراوی ژینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان و سندووقی پاڵپشتیكاری نێودەوڵەتیی بۆ ژینگە و كەشوهەوا. لە راپۆرتەكەدا هاتبوو، عێراق ساڵانە نزیكەی 10 تا 12 ملیار دۆلار لە بودجەی ساڵانەی بەهۆی بابەتی زیانی كەشوهەوا زیانی پێدەگات. كاتێك پیسبوونی ژینگە دەگاتە ئاستێکی بەرز، كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، وشكەساڵی و بەبیابانبوون زیانی دارایی و ئابووریان دەبێت. ئەگەر بێتو وەبەرهێنان بۆ خاوێنکردنەوەی كەشوهەوا یان خاوێنکردنەوەی ئاو بكەیت، كەواتە تۆ وەبەرهێنانی راستەوخۆت بۆ تەندروستیی گشتی کردووە. لێرەدا تۆ ئەم هەموو خەرجییە زۆرە و گوشارە كەمدەكەیتەوە كە رۆژانە خزمەتگوزاری لە رێگەی نەخۆشخانەكان پێشكێش دەكەیت. بەهەمان شێوە لە سێكتەری كشتوكاڵ و پیشەسازیی دەكەیت. دەگەڕێمەوە بۆ سەر ئەو بابەتەی بەڕێزتان ئاماژەتان پێدا لەبارەی پێشبینییەكان و سیناریۆكانی ژینگە، عێراق پەیماننامەی پاریسی واژۆكردووە. ئەنجوومەنی وەزیران لە رێگەی سەرۆكایەتیی كۆمارەوە رەزامەندیی دەربڕیووە بۆ ئەندامبوونی عێراق لە پەیماننامەی پاریس بۆ پاراستنی ژینگە. هەر لەم رێگەیەوە، عێراق پلانیی پێشوەختەی خۆی پێشكێشكرد و تێیدا پابەندییەكانی خۆیشی لەگەڵ راسپاردەكان بەرزكردەوە. بۆ زانیاریتان، لەو یاداشتنامە نووسراوەدا حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەشدار بووە كە سیاسەتی باڵای وڵات دەردەخات لەبارەی بەرەنگاربوونەوەی لێكەوتەكانی گۆڕانی كەشوهەوا لە ساڵی 2020 تاوەكو ساڵی 2030. سەرجەم سێكتەرەكان لەم سیاسەتە باڵایەدا لەسەر ئاستی بریكاری وەزارەتەكان بەشداربوون. لیژنەیەكمان بەسەرۆكایەتیی وەزارەتەكەمان پێكهێنا بەهاوئاهەنگیی لەگەڵ یوئێن دی پی و حكومەتی هەرێمی كوردستان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و كەرتی تایبەت. تەواوی پێداگرییەكانمان لەسەر گەنجان و جێندەر بوو. یاداشتنامەیەكی زۆر گرنگمان لەبارەی پێداویستییە تایبەتەكانمان و دۆخی ئێستا و داهاتوو ئامادەكرد. هەروەها ئاماژەمان بۆ ئەوەكرد كە لە ساڵانی نێوان 2020-2025 كۆی ئەو بابەتانەی تۆماركراون لە پابەندییەكانی سەرجەم سێكتەرەكان كۆبكرێنەوە و بكرێنە پاكێجێكی تایبەت و بكرێتە بەشێكی گرنگی سەرجەم پلان و بەرنامە ستراتیژییە كارپێكراوەكان. لە بەشێكی یاداشتنامەكەدا باسمان لە چۆنێتیی كەمكردنەوەی دەردانی گازە زیانبەخشەکان بەتایبەتیش لە هەردوو كەرتی نەوت و گازدا کرد، چونكە ئەوە بابەتێكی زۆر هەستیارە. بۆ ساڵانی نێوان 2025-2030 پێداگریمان لە بابەتێكی سەرەكی و گرنگ كردووە كە بریتییە لە گواستنەوەی تەكنۆلۆژیا. بەدەست خراپی ژێرخان و كەمی و كۆنی تەكنۆلۆژیای بەردەست، بەتایبەتیش لە كەرتی كشتوكاڵ و ئاودێریدا دەناڵێنین. ئێستا ئێمە لە بواری كشتوكاڵدا 90%ی داهاتی ئاویی خۆمان بەكاردەهێنین. سەرەرای ئەوەش، ناتوانین ئاسایشی خۆراكمان دابینبكەین. كاتێك 90%ی ئەو بەها گرنگە بە سێكتەری كشتوكاڵ دەبەخشم، لە بەرامبەردا دەبێت لانیكەم پێداویستییە سەرەكییەكانم لە ئاسایشی خۆراك فەراهەم بكات، بەڵام ئاسایشی خۆراك بەدی ناكرێت. بەمەش ناچار دەبین دەست بۆ هاوردەی زۆر لە وڵاتانی دراوسێ ببەین. كەواتە بەكارنەهێنانمان بۆ تەكنۆلۆژیای پێشكەوتووی سەردەم هۆكارێكی سەرەكییە بۆ زیادبوونی رێژەی هاوردە. كاتێك دەڵێین تەكنۆلۆژیای پێشكەوتوو، مەبەستمان لە تەكنۆلۆژیای ئاودێرییە بەهەموو شێوەكانییەوەیە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: بەڵێ، ئەوەی شەش هەزار ساڵ بەر لە ئێستا بەكاریان دەهێنا. بەڵێ، سەرباری ئەمەش پێویستمان بە سیاسەتێکی بەڕێوەبردنی ژیرانە هەیە بۆ بەكارهێنانی ئاو. پێویستمان بەروانگەیەكی پێشكەوتوو و فراوان بۆ رێکخستنی کەرتی ئاو هەیە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: ئێستا ئێمە قۆناخی كورتهێنانی ئاومان تێپەڕاندووە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: قۆناخی كورتهێنانی ئاومان تێپەڕاندووە. ئێستا لە قۆناخی قاتوقڕی ئاودا دەژین، بەو مانایەی هاووڵاتیی پێداویستی رۆژانەی كە 250 لیتر ئاوە دەستناكەوێت. پێشتریش باسم كرد، 70 ساڵە نەگەیشتووینەتە ئاستی قاتوقڕی ئاو كە ئەمڕۆ ئەو ئاستەمان تێپەڕاندووە لە كەمی داهات و كۆگاكردنی ئاو. رەنگە لە ساڵی 2035 ئاستی كورتهێنانی ئاو لە عێراق بگاتە 11 ملیار مەتر سێجا. ئەمەش رەنگدانەوەی سیاسەتی وڵاتانی سەرچاوەی ئاوە؛ هاوكات پێویستمان بە سیاسەتێکی بەڕێوەبردنی ژیرانە بۆ سەرچاوەكانی ئاو لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە هەیە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: بەڕێزم، ئاو بابەتێكی زۆر هەستیارە. حكومەتی عێراق بابەتی ئاو بە یەكێك لە هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی نیشتمانیی هەژمار دەكات. دەڵێم یەكێكە لە هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی نیشتمانی، چونكە راستەوخۆ پەیوەندیدارە بە ژیان و تەندروستیی هاووڵاتییان. ئەم وڵاتە ناوی عێراقە یان بە وڵاتی رافیدەین و میزۆپۆتامیا ناسراوە؛ ئەم دوو ناوە لە هەردوو رووباری دیجلە و فوراتەوە بۆی ماوەتەوە. ئەو شارستانییەتە زۆر گەورەیە كە هەموومان شانازی پێوەدەكەین. یەكەم شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤایەتی لە كەناراوەكانی ئەو رووبارانە بوو لە ناوچەی ئووری باشووری عێراق. وەك گوتم، بابەتی ئاو هێندە هەستیارە کە حكومەتی ناچاركردووە لیژنەیەكی باڵای ئاو دابمەزرێنێت بەسەرۆكایەتیی سەرۆكوەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی عێراق و بە ئەندامێتیی وەزارەتەكانی ژینگە، كشتوكاڵ، سەرچاوەكانی ئاو، هێزە ئەمنییەكان، سوپا، ناوخۆ و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی دیكە. پێمان وایە بابەتی ئاو یەكێكە لە بابەتە پەیوەندیدارە راستەوخۆكان بە ئاسایشی نیشتمانی. ئەگەر بێتوو قەیرانی ئاو بەمشێوەی ئێستا بەردەوام بێت، كاریگەری زیاتری دەبێت بۆسەر ژینگە و خاكی زیاترمان بەبیابان دەبێت. 33%ی هاووڵاتییانمان لە دەشتاییەكاندا دەژین، قووتی ژیانیان بە كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە بەندە. ئەگەر ئاو نەبێت، ئەو خەڵكە ناچار دەبن رووبكەنە دەوروبەری شارەكانی دیكە بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی نوێی ئاو، لە كاتێكدا خودی ئەو شارانە خۆیان كێشەی كەمئاوییان هەیە. ئەوەش كاریگەری راستەوخۆ دەخاتە سەر خزمەتگوزارییەكان و لێكەوتەی خراپی ئابووری، كۆمەڵایەتی، ئەمنی و سیاسیی لێدەكەوێتەوە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: بەدڵنیاییەوە. رەنگە ببێتە هۆكارێكی دیكەی كۆچكردن بۆ دەرەوەی وڵات. كەواتە چارەسەركردنی ئەم كەیسە لێكەوتەی ناوخۆیی و رەنگە دەرەكیشی لێبكەوێتەوە؛ هەروەها لە داهاتوودا رەنگە بابەتی ئاو ببێتە هۆكاری ململانێی ئەودیو سنوورەكانیش و ململانێی نێوان وڵاتەكانی لێبكەوێتەوە. بۆ نموونە، قەیرانێكی زۆر گەورەی ئاو لە نێوان ئەسیوپیا و سوودان و میسر لە ئارادایە بەهۆی بەنداوی نەهزەوە. ئێمەش بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاو، شاندێكی باڵای دانوستاندنكارمان هەیە بە سەرۆكایەتیی بەڕێز وەزیری دەرەوە و بە ئەندامێتیی ژمارەیەك وەزیر هەیە. ئەم شاندە لەگەڵ لایەنی توركی گفتوگۆی كرد و وەڵامی ئەرێنی دەستكەوت. حكومەتی توركیا نێردەیەكی تایبەتی دامەزراند بۆ بەردەوامبوونی گفتوگۆ و دانوستاندنەكان، بەڵام بەداخەوە تاوەكو ئێستا لایەنی ئێرانی لەبارەی سەردانیكردنی شاندی دانوستاندنكارانمان وەڵامی داخوازی و داواكارییەكانمانی نەداوەتەوە. هەروەها چەندین جار داوای كۆبوونەوەمان لەگەڵ وەزیری وزەی ئێران كردووە كە بەرپرسی یەكەمی كەیسی ئاوە لەو وڵاتەدا. بەڕێزتان دەزانن، بابەتی ئاو لە ئێران لەژێر دەستی رێبەری ئێرانە و لە توركیاش بەدەست سەرۆك ئەردۆغانە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: نزیكەی دوو مانگ پێش ئێستا دكتۆر عەلی سەلاجقە، جێگری سەرۆكکۆماری ئێران كە هاوكات سەرۆكی رێكخراوی ژینگەپارێزییە لە ئێران سەردانی عێراق كرد. هۆكاری سەردانەكەی بەهۆی زیادبوونی خۆڵبارین بوو و داوای لە عێراق كرد رێگری بكات لە سەرهەڵدانی خۆڵبارین. ناوبراو لەگەڵ ئێمە و وەزیری سەرچاوەكانی ئاو و سەرۆكوەزیرانیش كۆبووەوە. لە كۆبوونەوەكەدا جێگری سەرۆكکۆماری ئێران بەڵێنیدا بەوەی وەزیری وزەی ئێران دەنێرێتە عێراق بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئاو. تاوەكو ئێستا ئەو سەردانە نەكراوە. دوای جەژن لە ئێران بەشداربووم لە كۆبوونەوەیەكی تایبەت بە گۆڕانی كەشوهەوا كە نزیكەی 14 دەوڵەت بەشدار بوون. لەوێش بابەتی ئاوم خستەڕوو و پێم راگەیاندن بەدەست كەمئاوییەكی زۆرەوە دەناڵێنین. هەر لەو كۆنگرەیەدا باسم لەوەكرد کە ئێران ئاوی 14 رووبار و رووبارۆچکەی لەسەر عێراق بڕیووە و دیالە زۆرترین زیانی بەرکەوتووە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی تەواوی سەرچاوە ئاوییەكانی پارێزگای دیالە لە ئێرانەوە دێن. بەهەمان شێوە شەتولعەرەب كە جۆری ئاوەكەی گۆڕدراوە و ئاوەكەی دەریایی بووە [سوێربوونی ئاوی شەتولعەرەب بەهۆی گەڕانەوە و تێکەڵبوونی ئاوی کەنداوی عەرەبی]. 

 

 

د. جاسم حەمادی: ئەم بابەتە رەنگە كەسانێك باسی بکەن کە ئاسۆیان زۆر روون نییە. دەمەوێ ئەو زانیارییە بە بەڕێزتان، بینەران و بیسەرانی كەناڵە بەڕێزەكەشتان بگەیێنم كە سیستمی ئاودێریی كۆنی عێراق ئەوانەی بەریتانییەكان لەسەردەمی داگیركارییدا دروستیانكردبوو، باشترین سیستەمی ئاودێریی بوو؛ هەمان سیستم حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقیش دروستیان كردبوو، بەڵام بیرۆكەی سەرەكیی دروستكردنی ئەم بەنداوانە لەسەر بنەمای رێگەگرتن بووە لە روودانی لافاوی گەورە. كەواتە لەو سەردەمەدا مامەڵە لەگەڵ زۆربوونی ئاو كراوە. بۆیە پێم وایە سرووشتی تۆپۆگرافی خاك و گۆڕانی كەشوهەوا لە ناوچە بەرزەكان وەك هەرێمی كوردستان كە پلەی گەرما بەراورد بە ناوەڕاست و باشووری كەمترە و دەستنادات بۆ دروستكردنی بەنداو، دەكرێ بەنداوی بچووكی تێدا دروستبكرێت. لێرە دووپاتی دەكەمەوە، من لەو باوەڕەدام پێویستە عێراق سیستمی ئاودێریی خۆی بەتەواوی لە سیستمی رێگەگرتن لە لافاوەكان بۆ سیستمی كۆگاكردنی ئاو بەمەبەستی قەرەبووكردنەوەی كەمئاویی بگۆڕێت. لەگەڵ ئەوەدام، ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بكرێنە سەرچاوەی بەكۆگاكردنی ئاو بۆ فەراهەمكردن و پاراستنی ئاسایشی ئاو بۆ تەواوی عێراق. بەڕێزتان دەزانن ئێستا كێشەمان لەگەڵ بەنداوی دەربەندیخان هەیە، بەهۆی ئەو بوومەلەرزەیەی چەند ساڵ پێش ئێستا روویدا و كاریگەریی خستە سەر بەنداوەكە و بەهۆیەوە ناتوانین ئاوی زۆری تێدا كۆبكەینەوە. من هاندەری ئەو بیرۆكەیەم و تەنانەت حكومەتی عێراقیش بەو ئاراستەیە كاردەكات و گرنگە هانی هەموو جۆرە پرۆژەیەك بدرێت بۆ ئەوەی سیستمی ئاسایشی ئاو فەراهەم بكرێت كە بتوانێت رێگری لە قەیرانی ئاو بکرێت. پاڵپشتیی لە هەموو هەوڵێك دەكەین كە سیستمی ئاسایشی ئاو بەدی بهێنێت و تواناكانی عێراق لە بە كۆگاكردنی ئاو زیاد بكات. ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان سیستمێكمان هەیە و کار لەسەر دروستکردنی 12 بەنداو دەکات. سەرباری ئەمەش، حكومەتی عێراق لە بەرنامەیدایە بەنداوی مەكحول تەواو بكات. 

 

 

د. جاسم حەمادی: رەنگە بەڕێزتان گوێتان لە لێدوانەكان بووبێت بەوەی دەبێت لە هزری هاووڵاتییانمان ئەوە دەربهێنین كە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە. پێم وایە ئەمە تیۆری کەسانی تەمبەڵە و كاتی ئەوە هاتووە حكومەت لە قاڵبی خزمەت دەربچێت. ئێستا ئاراستەی ئابووری هەموو وڵاتان ئەوەیە، دەوڵەت هەوڵەكانی چڕبكاتەوە بۆ دامەزراندنی كەرتی تایبەتی بەهێز. ئەركی حكومەت ئەوەیە تەنیا سیاسەت دابڕێژێت و كەرتی تایبەتیش جێبەجێكار بێت، چونكە كەرتی تایبەت بەتواناترە لە جێبەجێكردنی ئەركەكان. بەڕێزتان تازە باسی ئەوەتان كرد زستانی عێراق زۆر ساردە و هاوینەكەشی زۆر گەرمە، لە كاتێكدا ئەم هاوكێشە گۆڕدراوە. زستانمان زۆر كەمە، بەفرو بارانمان زۆر كەمە. لە راستیدا من زۆر خۆشحاڵم كە لە هەرێمی كوردستانم و زۆر خۆشحاڵیشم لێرەم لە رووداو كە زۆر رێز لەم كەناڵە بەڕێزە دەگرم. ئومێدەوارم بۆ داهاتووی عێراق روانگەیەك و دیدگەیەكی زۆر فراوانمان هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ گۆڕانی كەشوهەوا. گۆڕانی كەشوهەوا كاریگەریی لەسەر نەوەی داهاتوو دەبێت. لە راستیدا خۆم و تیمەكەم بەپاڵپشتیی بەڕێز سەرۆكوەزیران هەوڵەكانمان چڕكردوونەتەوە بەهاوئاهەنگیی لەگەڵ بەڕێز جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و بەڕێز دەوڵەتمەدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كاركردن لەبارەی گۆڕانی ژینگە. هەروەها لەگەڵ دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان كۆبووینەوە و سەرباری ئەرك و كارەكانیشم بەرپرسی كاروباری مینەكانم لە عێراق و لەگەڵ دەزگای مین كۆبوونەوەشم هەبووە. ئاستی هاوئاهەنگیمان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر ناوازەیە و هاوشێوەی نەبووە. هیوادارم ستراتیژییەتێكی هاوبەش بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی ژینگە و كەشوهەوا دابمەزرێنین و بە ئاڕاستەی فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانمان لە وزە و دەستبردن بۆ وزەی نوێبووە هەنگاو بنێین و پێداگری لەسەر ئەوەدەكەین كە ئاسایشی ئاو بەمانای ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی نیشتمانی وڵاتە. 

 

 

د. جاسم حەمادی: سوپاس بۆ بەڕێزتان.