عێراق بەڕێژەی 10٪ زیاتر بە کۆمپانیاکانی نەوت دەدات بەراورد بە هەرێمی کوردستان

 

لە بەرهەمهێنانی یەک بەرمیل نەوت، عێراق 2.16 دۆلار خەرجدەکات، بەڵام کوردستان 4 بۆ 12 دۆلار، هاوکات کۆی خەرجیی بەرهەمهێنان 10.57 دۆلارە لە عێراق و لە کوردستانیشدا 38 دۆلارە، ئەمەش بەپێی جۆری گرێبەست و جۆری کێڵگەکە دەگۆڕێت.

 

بڕی 38 دۆلار لە چەند جۆرێک خەرجییەوە هاتووە کە بریتین لە: خەرجییەکانی سەرمایە، خەرجیی وەگەڕخستن، گواستنەوە، بەبازاڕکردن، هەروەها خەرجیی دارایی.

 

کۆمپانیا نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان کار بە گرێبەستی هاوبەشیی بەرهەم (PSC) دەکەن، بەڵام لە عێراقدا کار بە گرێبەستی خزمەتگوزاریی (Service Contract) دەکرێت. لە هەروو جۆرە گرێبەستەکەشدا بڕگەی (cost recovery) هەیە، واتە وەرگرتنەوەی خەرجییەکان، کە ئەم خەرجییانە لە دووبەش پێکهاتوون؛ یەکێکیان پێیدەگوترێت خەرجیی سەرمایە (CAPEX) ئەوی دیکەیان (OPEX).

 

مەبەست لە یەکەمیان کۆی ئەو خەرجییە گەورانەیە، کە کۆمپانیاکە لە بلۆکە نەوتییەکەدا کردوونی، وەک گەڕان و دۆزینەوەی نەوت و بیرلێدان، تاوەکو ئامادەکردنی بیرەکان و هەموو ژێرخانی بلۆک و بیرە نەوتییەکان، هەرچی (COPEX) واتە خەرجیی بەگەڕخستن، چاککردنەوە، مووچە و هەموو ئەو خەرجییانەی بەکارخستن، کە رۆژانە لە بلۆکە نەوتیەکەدا دەکرێن.

 

لە هەرێمی کوردستاندا بۆ نموونە ئەگەر 100 بەرمیل نەوت لە کێڵگەیەک بەرهەمهات، ئەوا لەسەرەتادا 10 بەرمیلی وەک موڵکانە (Royality) لێدەبڕدرێت و، دەبرێت بۆ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، لەو 90 بەرمیلەی دیکە 40 تاوەکو رێژەی 45٪ـی کۆمپیایاکە دەیبات لە بری ئەو خەرجییانەی کردوونی، کە دەکاتە 40 بەرمیل وەک (cost recovery)، بەڵام لە عێراقدا ئەو 10 بەرمیلەی موڵکانە نییە، حکومەت 50٪ـی داهاتەکە دەدات بە کۆمپانیاکان وەک (cost recovery) واتە ئەو خەرجییانەی کردوونی، پاشان یەک دۆلاریش وەردەگرێت لەبەرامبەر هەر بەرمیلێکدا، ئەمەش لە کێڵگەیەکەوە بۆ یەکێکی دیکە دەگۆڕێت، بۆیە کۆمپانیاکان لە کوردستان 40٪ـی خەرجییەکانیان وەردەگرنەوە، بەڵام لە عێراق 50٪.

 

هەروەها خەرجییەکانی (OPEX) واتە ئەو خەرجییانەی لە بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوتدا دەکرێن، لە کوردستاندا لەنێوان 2.5 بۆ 4.5 دۆلادایە بە تێکڕاش 3.5 دۆلارە.

 

ئەوەی جێگەی پرسیارە ئەوەیە؛ لەم بڕگەیەدا، رەنگە لەماوەی رابردوودا نەتوانرابێت وەک پێویست چاودێریی ئەو خەرجیانە کرابێت کە کۆمپانیاکان کردوویانە و،  پێدەچێت زێدەڕۆییان کردبێت لە بابەتی مووچەو  خەرجییەکانی بەکارخستن، چونکە کۆمپانیاکان هەر خەرجییەک بکەن، پارەکانیان وەردەگرنەوە، ئەمە تەنیا بۆ کوردستان نییە، بەڵکو لە عێراقیش دەبینرێت.

 

یادگار سدیق، پسپۆڕی نەوتە و تێزی ماستەرەکەی بەراوردکارییە لەنێوان گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گرێبەستەکانی عێراق، دەڵێت "خەرجییەکانی بەگەڕخستن لە عێراق و کوردستان کەمن، بەڵام خەرجیی سەرمایە لە عێراق کەمترە، چونکە کێڵگەکانی ئەوان قۆناخی گەڕان و پشکنین و دۆزینەوەیان تێپەڕاندووە.''

 

بەگشتی ئێستا لە کوردستان 28-31٪ـی داهاتی نەوت بۆ خەرجیی و قازانجی کۆمپانیاکان دەڕوات، چونکە کۆمپانیاکان هاوبەشن لە قازانجدا، ئەوەش دیسانەوە لە کێڵگەیەکەوە بۆ کێڵگەیەکی دیکە جیاوازە، بەڵام لە عێراق جگە لەوەی خەرجییەکانیان دەدرێنەوە، کرێیەکیش دەدرێت لە بەرامبەر بەرهەمهێنانی نەوتەکەدا.

 

ئەوەی پەیوەندیی بە کوردستانەوە هەیە جگە لە کۆی خەرجییەکان، کۆمپانیاکان هاوبەشن لە قازانج، رەنگە لەم هاوبەشییەدا 12-14٪ قازانج ببەن، بە کۆی خەرجییەکانەوە لە بن زەوی تاوەکو گەیشتنی بە دەستی کڕیار بەڕێژەی 52٪ بۆ خەرجیی دەڕوات 48٪ـیش وەکو پووختەی قازانجە، هەروەک لە راپۆرتەکانی دیلۆیتدا هاتوون.

 

یادگار سدیق، کە سەرۆکی دەزگای روونبینە و دەزگاکەی بەردەوام چاودێریی پرۆسەی نەوت دەکات لە کوردستان و لە عێراق، رای وایە "سەرباری هەموو سەرنجەکان لەسەر راپۆرتەکانی دیلۆیت، بەڵام لە عێراقدا چەند داتایەکی کەم نەبن کە مانگانە لە لایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بڵاودەکرێنەوە، شتێکی ئەوتۆ نییە، تەنانەت هەندێکجار دژیەکیی لەنێوان زانیارییەکانی وەزارەتی دارایی و وەزارەتی نەوتی عێراق لەو بابەتەدا هەیە."

 

لە بودجەی عێراقدا 3،876 تریلیۆن دینار بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی کوردستان تەرخانکراوە، لەبەرامبەر هەناردەکردنی 144 ملیۆن بەرمیل لە ساڵێکدا، کە دەکاتە 26 هەزار دینار بۆ هەربەرمیلێک، هەروەها بە خەرجییەکانی بەکارخستن و بەرهەمهێنان و شایستە داراییەکانی کۆمپانیا بیانییەکانەوە 33 تریلیۆن دینار تەرخانکراوە لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی یەک ملیار و 533 ملیۆن بەرمیل کە هەر بەرملێک بە تێکڕا 22 هەزار دینار دەکات، بۆیە تائێستا روون نییە، ئەو شەش دۆلارەی بۆ کوردستان لە بودجەدا دانراوە، لەسەر چ بنەمایەکە؟

 

ماتیۆ زەیس، جێگری سەرۆکی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن، لە گفتوگۆیەکی تەلەڤیزیۆنیدا لەگەڵ رووداو کە لە 4/10/2023 پەخشکرا، گومانی هەیە لەوەی تیچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت لە عێراق 6 دۆلار بێت، ئەوەتا دەڵێت "هەندێک کۆمپانیا 30-45 دۆلار لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت وەردەگرن." زەیس گرێبەستەکانی گەڕی پێنجەم وەک بەڵگە بەکاردەهێنێت کە لە حوزەیرانی 2023 حکومەتی عێراق لەگەڵ کۆمەڵێک کۆمپانیای بیانی واژۆی کردووە تاوەکو وەبەرهێنان لە نەوت گازدا بکەن.

 

لە سەرەتای مانگی ئۆکتۆبەردا بەرپرسێکی باڵای تورکیا گۆمەکەی شڵەقاند، ئەوەی ئەم کارەی کرد ئاڵپارسلان بایرەکدار، وەزیری وزەی تورکیا بوو، کە لە کۆنفرانسێکدا لە ئەبوزەبی لە ئیمارات رایگەیاند، بۆریی نەوتی عێراق - تورکیا ئامادەیە بۆ هەناردەکردنی نەوت، هاوکات دەتوانێت 500 هەزار بەرمیلی نەوت هەناردەی بازاڕەکانی جیهان بکرێت لەو بۆرییەوە، رووداو زانیاریی تایبەتی هەیە کە حکومەتی تورکیا ئامادەیە تاوەکو نزیک ناوەڕاستی مانگی 10، دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکاتەوە، هاوکات رای حکومەتی عێراقیشی دەستکەوتووە، کە ئەرێنییە و ئامادەیە بۆ دەستکردنەوە بە هەناردەکردنەوەی نەوت، هەرچی کۆمپانیاکانی نەوتیشن بەشێکیان بانگی کارمەندە تەنکنیکییەکانیان کردووەتەوە تاوەکو پشکنین بۆ بیرە نەوتەکان بکەن.

 

بەڵام دۆسیەی قەرەبووکردنەوەی دارایی یەکدی لەنێوان عێراق و تورکیا، هەروەها شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکانی نەوت کە لە مانگی ئۆکتۆبەردا تاوەکو سەرەتای نیسان هیچ بڕ پارەیەکیان وەرنەگرتووە، پاشان 8.6 ملیار دۆلاری قەرزی کۆمپانیاکان کە لەلای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، لەسەرووی هەمووشیانەوە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت کە لە لە بودجەی عێراقدا 6 دۆلار دیاریکراوە، بدرێت بە هەر کۆمپانیایەک لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت، لەو بابەتە هەڵپەسێردراوانەن کە تائێستا چارەسەر نەکراون، رەنگە باشترین بژاردە ئەوە بێت 'دەست بە هەناردەکردنەوەی نەوت بکرێتەوە و، هاوتەریب لەگەڵ ئەوەدا کێشەکانیش چارەسەر بکرێن'، چونکە زیاتر لە شەش مانگە نەوت هەناردە نەکراوەو  بە عێراق کوردستان و کۆمپانیاکانەوە زیاتر لە شەش ملیار دۆلار زیانیان بەرکەوتووە و زیاتر لە 20 هەزار کەس بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بێکار بوون.

 

ئەوە سەرباری ئەوەی؛ بازاڕەکانی جیهانیش لە ماوەی شەش مانگدا بێبەش بوون لە زیاتر لە 86 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک، کە بە تەنیا پشکی کوردستان 76 ملیۆن بەرمیلە، بۆیە مەترسیی گرانبوونی نرخی نەوت هەیە، ئەگەر راگرتنەکە زیاتر درێژە بکێشێت.

 

وەزاح تەها، ئەندامی ئەنجوومەنی جیهانی وزە لە بوڵتەنگی ئابووریدا رۆژی 4-10-2023 گوتی "ئەگەر ئەم 500 هەزار بەرمیلە لە بازاڕەکاندا نەبێت و هەناردە دەستپێنەکاتەوە، تاوەکو مانگێکی دیکە بەهای یەک بەرمیل نەوت دەگاتە 100 دۆلار".

 

بۆیە هەناردەکردنەوەی نەوت تەنیا لەسەر راگەیێندراوەکانی عێراق و تورکیا نەوەستاون، بەڵکو ئەو مێزە خڕەی کە بۆتاش و سۆمۆ و سامانە سرووشتییەکانی کوردستانی لەسەری دانیشتوون، پێویستە کۆمپانیاکانی نەوتیش لەسەری دانیشن، چونکە ئەوان بە رووداویان گوت، نیوەی ئەو 400 هەزار بەرمیلەی عێراق لە کوردستانی داوا دەکات، هی ئێمەیە.

 

مایڵس کاگینز، گوتەبێژی کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان کە بە (APIKUR) ناسراوە و نوێنەرایەتیی 6 کۆمپانیای نیودەوڵەتیی نەوت دەکات لە کوردستان، رۆژی 4-10-2023 قسەی بۆ رووداو کرد و دەڵێت 'یەک ملیار دۆلارمان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە'، بۆیە جەختی لە هەڵوێستی پێشووتری کردەوە و گوتی "هەتا گەرەنتی شایستە داراییەکانی رابردوو و داهاتوومان نەکەن، دەستناکەینەوە بە بەرهەمهێنانی نەوت."

 

جگە لەوە، کۆمپانیا سەرکارەکانی بەرهەمهێنانی نەوت، کە ئێستا 220 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن و85  هەزاری رادەستی حکومەتی عێراق دەکرێت و 135 هەزارەکەی دیکەی لە ناوخۆدا بەکاردەهێنرێت، رایان وایە بابەتی 6 دۆلار، هیچ بنەمایەکی نییە.