هەناردەکردنەوەی نەوت و کاریگەرییەکانی لەسەر ئابووریی هەرێمی کوردستان

 

 

هەرێمی کوردستان دەتوانێت لە ماوەیەکی کورت دا رۆژانە نزیکەی 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمبێنێت و لە رێگەی ئەو بۆڕییەی کە خۆی دایمەزراندووە، ئە بڕە لەژێر سەرپەرشتیی وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای فرۆشتنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات.

400 هەزار بەرمیل بەراورد بە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق، 10٪ـی کۆی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق دەکات و ئەمەش فۆرمۆلەیەکی سادە دەخاتە بەردەست کە بووەتە بنەمایەک بۆ رێژەی پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەدا. ئەوەیش ئەوەیە بە هەر رێژەیەک هەرێمی کوردستان بەشدارە لە بەرهەمهێنانی نەوت، بەو رێژەیەش پشکەکەی لە بودجەدا بۆ هەژماربکرێت.

 

ئەگەر تەماشای ژمارەکانی ناو بودجەی عێراق بکەین، کۆی گشتیی خەرجییەکان نزیکەی 212 تریلیۆن دینارە. 10٪ـی ئەو بڕە دەبێتە نزیکەی 21 تریلیۆن دینار کە لە تیوریدا پشکی هەرێمی کوردستانە و لە راستی دا بەپێی ئەو فۆرمۆلە نادیارە بۆی تەرخانکراوە. هەرچەندە ئەمە خەرجی گشتی نێو بودجەیە و خەرجی کرداری نییە، بەڵام ئەگەر تەماشای خەرجی راستەقینەی عێراق بکەین کە بۆ 11 مانگی ساڵی 2024 لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراق بڵاوبووەتەوە، دەردەکەوێت کە وەزارەتی دارایی عێراق زیاتر لە 10٪ـی مەبەست نییە بۆ هەرێمی کوردستان خەرجی بکات، لە هەر هەلومەرجێکدا بێت. ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت کە تاوەکو دەستەواژەی خەرجیی کرداری لەو مادە و بڕگانەی پەیوەستن بە پشکی هەرێمی کوردستانەوە، لانەدرێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان کێشە داراییەکانی تەنیا بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت چارەسەر نابن.

 

بەگوێرەى وەزارەتی دارایی عێراق، لەو 11 مانگەدا خەرجیى راستەقینەی عێراق 136.4 تریلیۆن دینار بووە و لەو بڕە 13.1 تریلیۆن دیناری بۆ هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەڵێت بە‌غدا تەنانەت ئەو 13.1 تریلیۆن دینارەشی نەناردووە و نزیکەی یەک تریلیۆن دینار کەمتری ناردووە، بەڵام ئەوەی کە وەزارەتی دارایی عێرق بە کردەیی بۆ هەرێمی کوردستانی دەستنیشان کردووە هەر نزیکەی 10٪ـی کۆی خەرجی کرداریی عێراقە.

 

 

دوایین راپۆرتی پەیمانگەی گالۆپ کە لە کۆڕبەندی حکومەتەکانی جیهان ئەم ساڵ پێشکێشی کرد، ئاشکرای دەکات خەڵک چییان لە سەرکردەکانیان دەوێت. بەپێی راپۆرتەکەی گاڵۆپ کە لە رێگەی رووپێوێکی بەرفراوان لە 52 وڵات ئامادەکراوە، خەڵک لە سەرکردەکانیان بە پلەی یەکەم، هیوا، متمانە، بەزەیی و سەقامگیرییان دەوێت.

 

لە ساڵی 2014ەوە کە حکومەتی عیراق دەستی بەبڕینی بودجەی هەرێمی کوردستان کرد، تاوەکو ئێستا گۆڕانکاری زەق و گەورە لە پەیوەندییەکانی نێوان هەڕیمی کوردستان و عێراق دا روویانداوە، بەڵام هیچ ساڵێک نەبوو بەدرێژایی 12 ساڵی رابردوو، بەغدا هەوڵی بچووککردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان لەڕووی ئابووری و سیاسییەوە نەدابێت.

 

ئێستا کە هەموو خەڵک چاوەڕوانی پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستانن، دەبێت کاری هەرە لەپێشینەی سەرکردەکان چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بێت لەگەڵ بەغدا بۆ ئەوەی هەموو ساڵێک دووبارە نەبێتەوە. ئەمە دەتوانێت هیوا بۆ خەڵک بگەڕێنێتەوە. بەپێی رووپێوەکەی گاڵۆپ، 56٪ـی بەشداربووان چاوەڕوانییان لە سەرکردەکانیان ئەوەیە هیوایان پێبدەن. بە مەودایەکی زۆر 33٪ـی بەشداربووانی راپرسییەکە داوا دەکەن سەرکردەکەیان متمانە و دڵنیاییان پێبدەن. 7٪ لە بەشداربووانیش بەزەیی و 4٪یش جەخت لە سەقامگیری دەکەنەوە کە سەرکردەکان دەبێت بەدیبێنن بۆ ئەوان وەک هاونیشتمانی.

 

 

ترەمپ کاری هەرە لەپێشینەی خۆی بە بەهێزکردنەوەی ئەمریکا ناوزەدکردووە. سەرکردەکانی هەرێمی کوردستان دەبێت بۆ ئەمریکا روونیبکەنەوە کە چۆن بەهیزبوونی هەرێمی کوردستان خزمەت بە بەهێزبوونەوەی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا دەکات چ لەڕووی سیاسی و ئەمنی بێت، چ لەڕووی بەرژەوەندیی ئابووری.

 

ترەمپ خەریکە سیستمێکی نوێی جیهانی دادەڕێژێت و بانگەشە بۆ سیاسەتێک دەکات کە بە ئەگەری زۆرەوە کاریگەری لەسەر عیراق و هەرێمی کوردستانیش دادەنێت. ترەمپ هیچ شتێک بۆ هیچ وڵاتێک ناکات ئەگەر لە بەرامبەردا شتێکی لێوەرنەگرێت و لە دۆکترینی ترەمپ دا، بەرژەوەندیی ئابووری دەستی باڵای هەیە لە مامەڵەکردن لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا.

 

کردنەوەی بازاڕی هەرێمی کوردستان بەڕووی کۆمپانیا ئەمریکییەکان بەتایبەتی لەبواری نەوت و گازی سرووشتی و کانزاکان، دەتوانێت ئەو ئامانجە بەدیبێنێت. ئەگەر حکومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان بتوانێت لەگەڵ حکومەتی عیراق لەسەر یاسای نەوت و گازی فیدراڵی رێکبکەوێت و رۆڵێکی بەرچاو بۆ هەرێمەکان بچەسپێنێت، کاریگەری گەورەی دەبێت لە بووژانەوەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستان دا. نەبوونی کۆمپانیای گەورەی وزە لە هەرێمی کوردستان تاوەکو ئێستا بەهۆی ئەو ناڕوونییانەیە کە هەیە و ئەو گوشارانەی کە بەغدا لەسەر هەرێمی کوردستان دروستیان دەکات، ئەوەش وەبەرهێنەرە نێودەوڵەتییەکان دووردەخاتەوە. 

 

 

ئەستەمە بودجەکەت لە عێراقەوە بێت ، بەڵام مۆدێلی ئابووریت بە تەواوی پێچەوانەی عێراق بێت. 90٪ـی ئابووری عیراق لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە. شۆکی نرخی نەوت، دابەزین و بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، سەقامگیریی لە ئابووری عێراق دا نەهێشتووە. زیادبوونی فەرمانبەران  و بەرزبوونەوەی خەرجییەکان، ساڵ لە دوای ساڵ، دەبێتە هۆکاری ئەوەی لە چەند ساڵی داهاتوودا عێراق ناچاری وەرگرتنی قەرزی زۆرتر بکات. گەندەڵی بووەتە هۆکار کە بە کردەیی ئابوورییەکی مشەخۆر و تاکلایەنە، بە دوور لە وەبەرهێنانی دەرەکی لە عیراق دا دروستبێت، ئەگەریش نرخی نەوت دابەزێت بۆ خوارەوەی 70 دۆلار کە بە ئەگەری زۆرەوە لە سەردەمی دەسەڵاتی ئێستای دۆناڵد ترەمپ روودەدات، کورتهێنانی گەورە لە بودجەدا دروست دەبێت. رەنگە حکومەتی عێراق لە چەند ساڵی داهاتوودا هاوچەشنی سەردەمی پەتای کۆرۆنا ناچاربێت بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمامبەران روو لە قەرز وەرگرتن لە بانکی ناوەندیی بکات.

 

 

باشترین مۆدێل بۆ هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە ئابوورییەکەی لەسەر (بنەمای سەرچاوە ) بەرەو (بنەمای خزمەتگوزاری) هانبدات. دەکرێ دوو میرنشینی ئەبوزەبی و دوبەی وەک نموونەی ئەو دوو مۆدێلە جیاوازە بهێنینەوە. ئەبوزەبی ئابوورییەکەی لەسەر بنەمای سەرچاوەیە و دوبەی لەسەر بنەمای خزمەتگوزاری. ئەو بەشەی کە لە حکومەتی فیدراڵییەوە وەک پشکی هەرێمی کوردستان تەرخان دەکرێت رەنگە تەنیا بەشی دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆران بکات، ئەگەر زیادبکرێت رەنگە بەشی بودجەی بەکارخستنی داوودەزگاکانی حکومەتیش بکات، بەڵام نابێتە هۆکار بۆ گەشەپێدان و پێشخستنی ئابووری. ئەگەر وەبەرهێنانێکی گەورەی دەرەکی و ناوخۆ لە کەرتە ئابوورییەکان و ژێرخانی ئابووری دا نەکرێت، ئەستەمە ئابووری هەرێمی کوردستان بەرەو بووژانەوە بڕوات. باشترین چارەسەر ئەوەیە کە مودێلی گەشەپێدانی ئابووری هەرێمی کوردستان بگۆڕێت بۆ خزمەتگوزاری ( مۆدێلی ئابووری دوبەی). لەم مۆدێلەدا کەرتی بازرگانی، لۆجستیک، خانووبەرە، گەشتیاری، بانکی و دارایی پێشدەخرێت. ئەگەر ئەوە رووبدات، بازاڕی کار بەهێز دەبێت و داهات و سامانی خەڵک زیاد دەکات و بەوپێیەش کۆی بەرهەمی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان زیاد دەبێت. لە جیاتی ئەوەی پشت بە داهاتی نەوت ببەستێن کە نزیکەی 10٪ـی کۆی بەرهەمی نەوتی عێراقەو لەوە بە دواوە حکومەتی فیدراڵی دەیفرۆشێت، باشترە ئابووری هەرێمی کوردستان بکرێتە ئابوورییەکی خزمەتگوزاری، بەڵام بۆ ئەوەی ئەم گۆڕانکارییە رووبدات، دەبێت بوار بۆ رکابەری ئازادی بازرگانان، وەبەرهێنەران و خاوەنکاران برەخسێت و کۆتایی بە قورخکاری لە بازاڕدا بێت. دەبێت ژینگەی لەبار بۆ وەبەرهێنەر و کەرتی تایبەت برەخسێت بەپێچەوانەی ئەو هەموو دروشمەی کە دەدرێت و جێبەجێش ناکرێت.