دوای پرۆسەی ئازادی، عێراقییەكان ئەوە بۆ جاری چوارەمە روو لە سندوقەكانی دەنگدان دەكەن و مومارەسەی پرۆسەیەكی دیموكراسی دەكەن، بەو هیوایەی جارێكی تر نەگەڕێنەوە سەردەمی دیكتاتۆری و ستەمكاری. عێراقییەكان وا لە هەڵبژاردن دەڕوانن كە دەروازەیەك بێت بۆ گۆڕانكاری لە سیستەمی سیاسی و دواتریش ببێتە گەرەنتیەك بۆ نەگەڕانەوە بۆ سەردەمە تاریكەكان. هەر لە یەكەم هەڵبژاردنەوە بەو خەیاڵەوە روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كرد كە ئیتر ئەم مەرەكەبەی سەر دەستیان دەیانبات بۆ ئەو شوێنەی چەندین ساڵ بوو خەونیان پێوە دەبینی. عێراقییەكان بەهەموو پێكهاتە جیاوازەكانیانەوە، هەڵبژاردنیان وەك ئەو شەمەندەفەرە دەبینی كە بەرەو بەهەشتیان دەبات. ئەمریكییەكان و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی رژێمی پێشوو، رۆڵی بەرچاویان هەبوو لە وێناكردنی ئەو یوتۆپیایەی كە عێراقییەكان بەئاواتەوە بوون بۆی.
بەتێڕامانێكی خێرا لەو هەڵبژاردنانەی لەو ماوەیەدا كراون، دەردەكەوێت كە جگە لەوەی هەڵبژاردن نەبووە ئەو شەمەندەفەرەی عێراقییەكان بۆ بەهەشت ببات، بەڵكو بووە هۆی ئەوەی قەیرانی نوێ و كێشەی بێ دەربازیان بۆ بخولقێنێ. گەر ئەو گۆڕانكاریانەی بەهۆی هەڵبژاردنەوە هاتوونەتە كایەوە، پوخت بكەینەوە، دەكرێ بڵێین هەڵبژاردن بووە هۆی دەربازبوون لە دیكتاتۆریەتی كەمینەیەكی سوننە، لە بەرامبەردا ستەمكاریی زۆرینەیەكی شیعی دروست كرد. هەڵبژاردنەكان و دەرئەنجامەكانی بوونە هۆی ئەوەی عێراقی تەوافوقی سیاسی بگۆڕێت بۆ عێراقی پرەنسیپی زۆرینەی ناتەندروست و كوردی وا لێكرد خەون بەجیابوونەوە ببینن.
هەڵبژاردن بووە هۆی دەربازبوون لە سەردەمی نەبوونی ئازادی، بەڵام دۆخێكی دروست كرد كە ئەگەری حوكمی ئاینی بەهێزە و نموونەیەكی هاوشێوەی ئێرانی لێ چاوەڕوان دەكرێت. هەڵبژاردنەكانی دوای سەدام، جەعفەری و مالیكی و عەبادی بۆ عێراقییەكان دروستكرد. لە هەموو سیستەمە دیموكراسیەكانی دونیادا، هەڵبژاردن كولتووری دیموكراسی دروست دەكات و پەرە بە بەها دیموكراسییەكان دەدات، كەچی لە عێراق هەڵبژاردن بووەتە هۆكاری پاشەكشەی پرەنسیپە دیموكراسییەكان، وەك چۆن فاكتەرێكیش بووە بۆ لەباربردنی سیستەمی فیدراڵی و دەستپێكێكیش بووە بۆ دووركەوتنەوەی پێكهاتەكان لە یەكتر بە ئەندازەی ململانێ و دوژمنكاری.
بانگەشە و یۆتۆپیای چاكسازی
بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی هەڵبژاردن لە عێراقی نوێدا، ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر بانگەشەی لایەنەكانی بەشداربوو لەو پرۆسەیە بكەین، دەگەینە ئەو ئەنجامەی بڵێین، هەڵبژاردنی ئەمجارە خەونی ئەو چاكسازییە لەناودەبات كە هەموو لایەك بەدیدی جیاوازەوە بانگەشەی بۆ دەكەن. گومان لەوەدا نییە چاكسازی لەكۆی سەكتەرەكانی حوكمڕانی عێراقی فیدراڵی پێویستییەكی هەنووكەیی و گەرەنتیەكە بۆ ئایندەی ئەو وڵاتە، بەڵام پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە، كێ ئەم چاكسازییە بكات؟ ئەوەی دۆخەكەی بەم ئاستە لەتێكچوون گەیاند؟ یان ئەوانەی بەهەمان مینتاڵەتیەوە خەریكی بانگەشەن بۆ چاكسازییەك كە خۆیان بەشێكن لە ئاستەنگەكانی. داواكاری هەموو پێكهاتەكان لەلایەك، هێزەكانی نێو پێكهاتەكان لەلایەكی دیكەوە، بەجۆرێكە كە باشترین دەربرین بۆی ئەوەیە بڵێین، داواكاریی یۆتۆپین. بۆ ئەوەی روونتر ئەمە بگات، پێویستە بە وردی لە هەریەكێ لەو داواكاریانە بڕوانین لەسەر ئاستی پێكهاتە و هێزە بەشدارەكان:
یەكەم: پێكهاتەی كورد، پێشتر داواكارییە بەردەوامەكانی كورد لە عێراقی فیدراڵیدا بریتی بوونە لە (پرسی خاك و سنوور، پرسی بودجە و مووچەی فەرمانبەران، پرسی پێشمەرگە، نەوت، پرسی ئایندەی سیستەمی فیدراڵی). وجودی كورد پێش شەڕی داعش و تەنانەت پێش رووداوەكانی شازدەی ئۆكتۆبەر، وجودێكی نەوعی بوو، بەڵام دوای ئەم رووداوانە، وجودی كورد بووەتە وجودێكی چەندێتی، بەواتای ئەوەی سەنگی كورد بەئەندازەی ژمارەی كورسیەكانی دەبێت. لەدۆخی وجودی چەندێتیی كورددا، داواكارییەكان جگە لەوەی پەرتوبڵاو و دژبەیەكن، لەهەمان كاتدا سەنگێكی ئەوتۆیان نابێ تا هیوایەك دروست بكەین و بڵێین كورد لەبەغدا ئەمەی پێدەكرێت یان نا.
یەكێك لەو فاكتەرانەی رۆڵی كورد لە بەغدا لاواز دەكات، جگە لە پەرتەوازەیی نێوماڵی كورد، بانگەشەی هێزە ئۆپۆزسیۆنە كوردییەكانە. ئەم هێزانە لەژێر ناوی دیدگای جیاوازەوە هیوایەكی بێ بنەمایان بۆ دەنگدەران دروست كردووە، وا نیشانی خەڵكی دەدەن كە بەغدا ئەو شوێنەیە سەرجەم كێشەكانیانی تێدا چارەسەر دەكرێت، ئەمە جگە لە دیدێكی یۆتۆپی هیچی دیكە نییە، تەنانەت پرسی چاكسازی ناوخۆی هەرێمیشیان بە پەرلەمانی عێراقەوە بەستووەتەوە. گەر پێشتر لە بەغدا دەنگێك هەبووایە بۆ هەڵوەشانەوەی هەرێم، ئێستا جگە لەوەی ئەم دەنگەی بەغدا پەردەی لەسەرخۆی لاداوە، لەهەمان كات لە بانگەشەی هەندێ لایەنی كوردیشدا ئاماژەكانی پاڵپشتیكردنی ئەم دەنگە دەبیستین، باشترین بەڵگەش بانگەشەی ئەو لایەنانەیە كە هەوڵی زاڵكردنی بەغدا بەسەر هەرێمی كوردستاندا دەدەن.
دووەم: پێكهاتەی سوننە، لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە، ئەم پێكهاتەیە بە رەشترین قۆناغی مێژووی خۆیدا تێپەڕیوە و پێگەیەكی لاوازی بێ پاڵپشتی هەبووە. هەموو ململانێ و شەڕ و پێكدادانەكانیش لەسەر خاكی ئەم پێكهاتەیە كراون. لەپاڵ كورد، سوننەكان زەرەرمەندی یەكەمی باڵادەستیی ئێرانن بەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، بەڵام سوننە وەك كورد لە خولەكانی رابردوودا پەرتوبڵاو نەبوونە و هەمیشە دەنگیان لەپاڵ یەك بووە. لە هەموو هەڵبژاردنەكانی رابردوودا، سوننە خەونی بەوەوە بینیوە سەردەمی زێڕینی بۆ بگەڕێتەوە و خۆی حوكمی عێراق بكات، بەڵام ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و سروشتی سیستەمە نوێیەكەی عێراق، ئەم هیوایەی لێكردوون بەجۆرێك لە یۆتۆپیا.
بۆ دەربازبوون لەو دۆخی پەراوێزخستنە، چاكسازییان كردووەتە بەهانە بۆ دووبارە وەرگرتنەوەی جڵەوی دەسەڵات، بۆیە دەبینین لە خولەكانی پێشوودا، دەنگی سوننە دەنگێك بووە بۆنی ئۆپۆزسیۆنبوونی زۆر پێوە دیار بووە. بەڵام ئەمجارەیان، ئەوانیش تووشی نەخۆشیی پەرتەوازەیی بوونە، بەشێوەیەك كە داواكاریی لایەنە سوننیەكان گەر بچنە بواری جێبەجێكردنەوە، زەمینەیەكی لەبار بۆ شیعە دەڕەخسێنێ كە بۆ ماوەی دەیان ساڵی تریش بەڕەهایی حوكمی عێراق بكەن. بەشێك لە سوننەكان بۆ پاراستنی یەكپارچەیی عێراق، ئامادەییان تێدایە بەتەواوی تەسلیمی ئیرادەی دەسەڵاتدارە شیعەكان ببن. بەڵام ئەو عێراقەی ئەوان هەوڵی بۆ دەدەن، وڵاتێكی یۆتۆپیە و زیاتر لە خەونی شیعەكانەوە نزیكە.
سێیەم: پێكهاتەی شیعە، سوودمەندی یەكەمی رووخانی رژێمی سەدام، ئەم پێكهاتەیەن، ئەوەندەی شیعە سوودی لە هەڵبژاردنە ڕواڵەتییەكانی عێراق وەرگرتووە، هیچ یەكێ لە پێكهاتەكان ئەوەندە سوودمەند نەبوونە. بێگومان پاڵپشتی بەردەوامی ئێران لەو پێكهاتەیە لەپاڵ زۆریی ژمارەیان، گەورەترین فاكتەری حوكمی شیعەكان بووە. بەڵام زیادەڕەوی شیعە لە قۆرخكردنی دەسەڵات، بەخراپ بەسەر یەكگرتوویی ئەم پێكهاتەیەدا شكاوەتەوە، بەشێوەیەك ئەگەر پێشتر هەموویان لەیەك لیست و هاوپەیمانیدا بووبن، ئەمجارە چەندین لیستی جیاوازیان هەیە.
شیعەكان خەون بە عێراقێكی مەركەزییەوە دەبینن، عێراقێك كە چیتر دەرفەت بۆ كورد و سوننە دروست نەكات بەشێكی كاریگەر بن لە حوكمڕانی. بەڵام ئەجێندای وڵاتە زلهێزەكان و خەونی وڵاتە دراوسێكان، ئەم ئارەزووەی شیعەكان وەك داواكارییەكی یۆتۆپی دەردەخات. لەدوای ئەم هەڵبژاردنە، عێراقییەكان دەبێ بینەری جەولەیەكی توندی ململانێی نێوان لایەنە جیاوازەكانی شیعە بن تا یەكێك یەكلادەكەنەوە بۆ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە، ئەمەش بەتەواوی پاشەكشە بە پرسی چاكسازی و گۆڕانكاریی ریشەیی دەكات.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ