مەسخی كافكا؛ رەشبینییەكی تاكەكەسی یان گوزارشتێكی مرۆیی بەردەوام؟

 

فرانتس كافكا، نووسەری ناوداری چیكیی سەدەی بیستەم، بەرلەوەی بمرێ، لە نامەیەكدا بۆ میلینیای خۆشەویستی دەنووسێت: "ژیانی كتێب، دوای مردنی نووسەرەكەی دەستپێدەكات، یان بەزۆری پاش مردنی نووسەرەكەی بە ماوەیەك.." ئەمە ڕێك ئەوە بوو كە بەسەر خۆیدا هات، كافكا كتێبەكانی دوای مردنی زۆر بە فراوانی بڵاوبوونەوە.

 

فرانتس كافكا (1883-1924ز) لە پراگی پایتەختی چیك لەدایك بووە، لە دۆخێكی ئاڵۆزی دەروونی و خانەوادەییدا ژیاوە و ئەمەش لە نووسینەكانیدا رەنگی داوەتەوە. چیرۆك و ڕۆمان و نامەی ئەدەبی و هەندێ چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانی و وتاری نووسیون.

 

كافكا بە كەسێكی ڕاڕا وەسف دەكرێت كە هەمیشە نەخۆش و نیگەران بووە، زۆری نووسیوە و دڕاندوویەتی، زۆربەی كتێب و نووسراوەكانی سووتاندووە، جگە لە ماڵباتەكەی و هەندێ لە برادەرەكانی، كەسی دی نەیدەزانی ئەم كوڕە ئەم شاكارانە دەنووسێت، بەڵام دوای ئەوەی كۆچی دوایی دەکات، دەردەكەوێ چ نووسەرێكی بیرمەند بووە و ئینجا بەرهەمەكانی بڵاودەكەنەوە.

ڕۆناڵد گرای، نووسەری ئەمەریكی كە كتێبێكی تایبەتی لەبارەی كافكاوە نووسیوە، دەڵێت: "ناوی كافكا، بووەتە سیمبولێك بۆ زۆردارییەكانی سەدەی بیستەم، كافكا نموونەی نووسەرێكی توندڕەوە، خۆی ڕادەستی هەموو ئەو هێزانە كردووە كە دەكارن مرۆڤ وێران بكەن، بێ ئەوەی هیچ هەوڵێك بدات لەڕێگای هۆشیارییەوە، بەربەست بخاتە پێش ئەم وێرانكارییە..".

 

یەكێك لە كارە بەناوبانگەكانی كافكا ڕۆمانی مەسخە، مەسخ، ڕۆمانێكی كورتە، بۆ یەكەمجار لە ساڵی (1915ز) بڵاوبووەتەوە، دواتر بووەتە یەكێك لە كارە گرنگ و بەناوبانگ و كاریگەرەكانی سەرانسەری سەدەی بیستەم، تەنانەت لە زۆرێك لە زانكۆ جیهانییەكاندا وەكو مەنهەج دەخوێنرێ.

 

لە رۆمانەكەدا گریگۆر سامسا كە بازرگانێكی گەڕیدەیە، بەیانییەك لە خەو ڕادەبێت بە نیازی ئەوەی بچێتە سەر كارەكەی، بەڵام هەست دەكات چیتر مرۆڤ نەماوە و بووەتە دەعبایەكی فرە پێ، كات درەنگ دەبێ و ناتوانێ بەم حاڵەیەوە لەناو جێگاكەی بێتە دەرەوە، دواتر خوشكەكەی و دایك و باوكی كە بانگی دەكەن بۆ ئەوەی بچێتە سەر كارەكەی، ئەو هەر خۆی دەخافڵێنێ بە نیازی ئەوەی دۆخی باش بێتەوە و ئەم دۆخەی هاتووەتە پێشی، تەنیا خەون و خەیاڵێك بێت، بەڵام وردە وردە سەرەتا لە ڕێگای دەنگییەوە و پاشان كە دەرگاكە دەكاتەوە، بۆیان دەردەكەوێ چی بەسەر كوڕەكەیان هاتووە و چۆن بووە بە دەعبا. ڕووداوەكان بەم جۆرە بەردەوام دەبن تا لە كۆتاییدا هەموو لێی بێزار دەبن و دەیانەوێ بە هەر جۆرێك بووە، لەناوی ببەن یان دووری بخەنەوە، بۆ ئەوەی بحەسێنەوە. ئەمە لەكاتێكدا كە سامسا پێشتر كۆڵەكەی پشتی ماڵەكە بووە و هەر ئەو بەخێوی كردوون، بەڵام ئێستا لێی بێزارن، سەیرەكە ئەوەیە كە ئەو لەوان تێدەگات باسی چی دەكەن و دەیانەوێ چی بكەن، بەڵام ئەوان لە سامسا تێناگەن!

 

ڕۆمانەكە لە سێ بەش پێکهاتووە، لە بەشی یەكەمدا، گرێگۆری سامسا ڕووبەڕووی ئەو حەقیقەتە دەبێتەوە كە بووەتە دەعبایەكی بێزراو، بە جۆرێك كە باوكی بە زەبر و زۆری بەرەو جێگەخەوەكەی خۆی ڕاپێچی دەكاتەوە و لێرەشەوە هەم زرووفەكە و هەم دەوروبەرەكەی ناچاری دەكەن لە شوێنەكەی خۆی بمێنێتەوە و وەكو بەندكراوی لێدێت.

 

لە بەشی دووەمدا: سامسا هەوڵ دەدات لەگەڵ ئەم دۆخە ناهەموار و نادیارە بژیێت و رابێت، خواردنی پیس و بۆگەنی بۆ فڕێ دەدەن و دەیخوات، ناچارە ژیانە تازەكەی قبووڵ بكات، هەرچەندە زۆر خەفەتیشی لێ دەخوات، بەڵام ئەوان هێشتا هەر خزمەتی دەكەن و بە ئەندامێكی بنەماڵەکەی هەژمار دەكەن.

 

لە بەشی سێیەمدا: ڕووبەڕووی ئەوە دەبێتەوە كە دەوروبەرەكەی بەتەواوی لێی بێزاربوونە و لە هەوڵی ئەوەدان لێی ڕزگار بن، هەر بۆیەش كاتێك دەمرێ، خانەوادەكەی ئاسوودە دەبن و بەجۆرێك هەڵسوكەوت دەكەن وەكو ئەوەی دەست بە ژیانێكی خۆش و ئاسوودە و ئارام بكەنەوە.

 

لە ڕۆمانی مەسخدا، كافكا سەبارەت بە خودی خۆی، گوزارشتی لە نیگەرانی و نەخۆشییەكەی خۆی كردووە كە تووشی سیل بووە و تا بەهۆیەوە مردووە، هەر بەهۆی ئەم نەخۆشییە و بەهۆی ڕەشبینییەكەی، هەستی بە نامۆیی كردووە لە بەرامبەر خانەوادەكەی و جیهان. بۆیەش نەك ئەم ڕۆمانە، بەڵكو زۆربەی كارەكانی لەسەر ڕەشبینی بنیاتنراون.

 

سەبارەت بە گوزارشت لە جیهانی دەرەوەش، ئەم رۆمانە لە ساڵی (1915ز) بڵاوبووەتەوە، ئەوكات مرۆڤایەتی تووشی شەڕێكی گەورەی جیهانی ببوو. هەروەها ئەم ڕۆمانە بە تایبەت دژی سیستەمی سەرمایەداری و مۆدێرنەیە كە ئەوكات سەری هەڵدابوو، سامسا لە كاتی مەسخبوونیدا، هەركاتێك دەجووڵێتەوە، ئازارێكی پێدەگات، لێكۆڵەرانی كارەكانی كافكا، پێیانوایە ئەمە گوزارشتە لەوەی كە سەرمایەداری، چوارچێوەیەكت بۆ دیاری دەكات و هەركاتێك بتەوێ لەم چوارچێوەیە دەرچی، ئازارت پێ دەگەیەنێ.

 

ئەم ڕۆمانە نموونەی ئەدەبێكی عەبەسی و ڕەشبینە، ئەو ئەدەبەی وا لە ژیان دەڕوانێ كە حاڵەتێكی عەبەسی و ڕەشبین و بێسوودە. ئەم ڕۆمانە مشتومڕێكی زۆر لەبارەی بوونی مرۆیی و نامۆبوونی لە كۆمەڵگا دەخاتەڕوو.

 

فەیلەسووفی ناوداری فەڕەنسی ڕۆجیە گاروودی (1913-2012ز) سەبارەت بە مەسخ دەڵێت: "كافكا ئەم جیهانەی بە كەرەستەی سەردەمی ئێمە دروست كردووە، بەڵام بە جۆرە یاسایەكی دی ڕێكیخستووەتەوە، ئەو كەسایەتییە ئەدەبییەی كافكا دروستی كردووە، هیچ نییە جگە لەوەی كە گوزارشت لە كەسایەتییەكی ئاڵۆز و خەمبار دەكات، مەسخ، تەنیا دەعبایەكی بێزراو نییە، بەڵكو ڕەنگدانەوەی ژیانێكی ماددیی توند و دوورخستنەوەی جیهانی مرۆیی زەحمەتكێشە، لە سایەی سیستەمی سەرمایەداری كە لە مرۆبوون و هەموو سیفەتێكی مرۆیی داماڵراوە".

 

ئەو پرسیارەی لێرەدا دێتە پێش، ئەوەیە كە ئایا ئێمە بۆ دەبێ رۆمانێكی سەدەیەك پێش ئێستا بخوێنینەوە؟ یاخود ئایا ئەمە گوزارشت لە هیچ دۆخێكی ئێمە دەكات؟!

 

بێگومان مرۆڤ بوونەوەرێكە بەرگەی یەكتر دەگرێت، بەڵام ئەم بەرگەگرتنە تا سەر نییە و هەرچەندە نزیكی یەكتریش بن، دەشێ لە قۆناغێكدا لەیەكتر بێزار بن، بۆ نموونە ئەو كاتەی كەسێك زۆر نەخۆش دەكەوێت و ماوەیەكی زۆر دەكەوێتە ناو جێگا، پێیدەڵێن: "ئەگەر بمرێت هەم خۆی و هەم دەوروبەرەكەشی دەحەسێنەوە!". ئەمە ڕێك بەدەعبابوونەكەی كافكایە، كە لە كۆتاییدا نزیكترین كەسەكانی ئامادە نین خزمەتی بكەن، یان بەلایەنی كەم لە خزمەتكردنی بێزار دەبن. لەم ڕۆمانەدا خوشكەكەی سامسا، نموونەی ئازیزترین كەسیەتی، كە سامسا زۆری خۆشدەویست و گرنگیی پێ دەدا، كەچی دواتر ئەویش لێی بێزار دەبێت و داوا دەكات چارەیەكی بۆ بدۆزنەوە و لەكۆڵی بكەنەوە: "بابە و دایەی ئازیزم، ئەم دۆخە نابێ بەردەوام بێت، ڕەنگە ئێوە نەزانن، بەڵام من وجودم هەیە، هیچ حەز بەوە ناكەم ناوی براكەم لە حزوور ئەم ئاژەڵەدا بەسەر زاردا بێنم، كەوابوو هەر ئەوەندە دەڵێم دەبێ لە شەڕی ئەوە ڕزگار بین، ئێمە لە ئەندازەی توانای ئینسانییەوە ئاگامان لێی بێ و تا ئێستاش خۆڕاگریمان كردووە و ئیتر پێموانییە لەو بابەتەوە كەس لۆمەمان بكات...ل104"، "بابە تەنیا هەوڵ بدەن ئەو بیرە لە خۆتان دووركەنەوە كە ئەمە گرێگۆرە، بەدبەختیی سەرەكیی ئێمە ئەوە بوو كە ئەو ماوەیە بەردەوام فكرێكی ئاوامان كردووەتەوە، ئاخر ئەو چۆن دەتوانێ گریگۆر بێت، ئەگەر ئەوە گریگۆر با، زۆر زووتر تێدەگەیشت كە مرۆڤ ناتوانێ دەگەڵ بوونەوەری ئاوا بژیت و خۆی بەپێی خۆی دەڕۆی، ئەودەم ئیتر برامان نەدەبوو، بەڵام لانیكەم دەمانتوانی درێژە بە ژیانمان بدەین و ڕێز دانێین بۆ یادی ئەویش...ل106".

 

شاعیری ئەمەریكی، هیو هوگ ئوودن (1907-1973ز)، دەڵێت: "كافكا سەبارەت بە ئێمە زۆر گرنگە، چونكە مەینەتییەكانی، مەینەتیی مرۆڤە هاوچەرخەكانە..".

 

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، ئێمە نابێ بیرە ڕەشبینییەكانی كافكامان بەسەردا زاڵ بێت، چونكە كافكا لەسەر ئەمە لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە. بەڵام پێویستە بە دوو دیودا سوود لەم كارەی كافكا وەرگرین. لەلایەك ڕەشبینییەكە وەكو ئەوە وەرگرین كە گوزارشتە لە سیفەتی ڕەشبینیی مرۆیی بەشێوەیەكی گشتی و هەموو مرۆڤێك لە هەندێك قۆناغدا ڕووبەڕووی ئەم جۆرە ڕەشبینییە دەبێتەوە و دەتوانێ بەسەریشیدا زاڵ بێت، لەلایەكی دیكە و بۆ ئەوەی چاكە و خۆشییەكانی ژیانی مرۆڤایەتیمان لەبیر نەچێتەوە، وەكو ئەوە وەریگرین كە ئەمانە بەشێكن لە ژیانی تایبەتیی كافكا و هەروەها لە سەردەمێكی نەگبەتی و ناخۆشیدا (كە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانییە) نووسراوە و گوزارشت لەوكات دەكات.