Çand û Huner
Hergav tişta dîroknivîs kifş nekiriye û bi hûrgilî tomar nekiriye, wêjevanan dubare ew danîne ber neştera xwendin û behskirinê
(Em jî li vir bûn û Kurdistan welatê me ye jî)
“Bîranîna ku em wê nenivîsin, dem wê winda dike” (Isabel Allende)
Dibe ku ne tiştekî nû be heke em qala têkiliya bihêz di navbera wêje û dîrokê de bikin. Çunkî hergav wan herdu waran sûdeke mezin ji hev dîtine ji bo temamkirina aliyên xwe yên netemam.
Hergav tişta dîroknivîs kifş nekiriye û bi hûrgilî tomar nekiriye, wêjevanan dubare ew danîne ber neştera xwendin û behskirinê û hûrtir ji me re gotine, ku çawa û kengî û li kû ew bûyer qewimîne.
Milan Kundera dibêje: “Nivîsîna dîrokê serederiyê ne bi dîroka mirov, lê bi dîroka civakê re dike, ji ber vê ew pêşhatên dîrokî ku di romanê de derdikevin, gelek caran ji hêla dîroknivîsan ve nayên dîtin.”
Lê wêje çunkî berhema fantazî û bîreweriya mirovan e, bi kûrî li ser hûrdemên jiyana mirov bi xwe kar dike. Da bi vê rêyê tişta qewimiye, bi nîşandana wêneya mezin careke din nîşanî me bide.
Dibe ku ji gelekan ji me re xwendina dîrokê karekî zehmet û dijwar be, lê wêje hergav hevkar e û di dubare xwendina bûyeran de bi tehm û çêja fantazî alî me dike.
Bi baweriya min, ev jî ne karekî wisa hêsan e, lê pêvajoyeke mezin û giran a nivîskar bi afirandina xwe re ye, ka çawa bi rêya lîstika nivîsînê wisa li xwîner dike xwendina berhema wî bidomîne. Bextiyar Elî dibêje: "Wêje ew rûber e ku tê de bîreweriya şexsî û bîreweriya hevpar ji her cihekî din bêtir nêzîkî hev dibin".
An ku ew şarezatiya nivîskar e ka çawa bi rêya vegêrana bîreweriyên xwe, bi bikaranîna teknîkên cuda, xwîner dike beşek ji karê xwe û her bi wê rêyê jî bîreweriya xwe ya şexsî û taybet tev li bîreweriya giştî dike.
Bi vê rêyê jî nivîskar bi rêya vegêrana bîreweriya xas, li ser vegêrana bîreweriya giştî jî dixebite. Dibe ku em nimûneya vî awayê karkirinê bi zelalî di romana (Niştimanî Sara- Welatê Sarayê) yê romannivîs Mîran Abraham de bibînin.
Di vê berhemê de nivîsevan bi aqilmendî û bi rêya bikaranîna vegêranê û karkirina di nav bîreweriyên xwe û malbata xwe yên xas de, bîreweriya giştî ya me hemûyan tev dide û bi rêya vegêrana çîroka beşek ji şêniyên bajarê Silêmaniyê ku di aliyê olî de cuda bûn û wek (cihû) naskirî ne, mîna (Şehrezad) hemûyan dike dîlê vegêrana çîrokên xwe û rûpel li pey rûpelê wisa li me dike ku em bi bûyerên romanê re herin.
Ew bi rêya wêjeyê dubare beşekê ji dîroka piştguhkirî ya bajarê me tîne bîra me, dîrokek ku dibe ku heya niha jî ji bo beşek ji şêniyên bajêr bîreweriyeke zindî ya nejibîrkirî be.
Bextiyar Elî derbarê bîrewerî û raboriyê de dibêje: "Di wêjeyê de raborî ji wê yekê dikeve ku tenê raborî be û dibe mijarek ji bo bêzewaliyê, dibe keresteyeke seretayî û madeyeke xam ji bo hebûneke cawîdan, bîrewerî nikare bêyî huner û wêjeyê, şerê li dijî jibîrçûnê bibe".
Nivîskar jî di vî karê xwe de ji bo ku ji bîra me neçe, şerê li dijî jibîrçûnê bi me re dike û di xêzên dawî yên dawiya romana xwe de, bi rêya bikaranîna yek ji sembol û hêmanên ola (Cihû) ku danîna (kevir e) wek amaje ku em jî li vir bûn, ji me re dibêje "Me ji bîr nekin, çunkî bi rastî jî em heyamekê li vir bûn".
Pir bi kurtî çîroka romanê
Piştî belavkirina romana (Şewgerekan), romana (Niştimanî Sara) duyem berhema nivîser û romannivîs (Mîran Abraham) e ku ev roman di (448) rûpelan de, li navenda rewşenbîrî ya Endêşe li bajarê Silêmaniyê hatiye çap û belavkirin.
Nivîsevan romana xwe li ser çend beşan dabeş kiriye ku her yek ji van beşan merem û armanceke xwe ya diyarkirî heye û her yek ji wan jî vegêrana qonaxeke giring a çîrokê ye. Ew beş jî ev in: Kitêbek ji bo bîreweriyên şermîn, Niştimanê Sara, Veqetîn û Veger).
Roman ji hêla vebêjerekî hertiştzan ve ku haya wî ji hemû biserhatî û bûyeran heye, tê vegêran. Ev çîrokbêj li jor rawestiyaye û çavê wî hemû beşên çîrokê ji destpêkê heya dawî dibîne ku bi baweriya min ev ji bilî nivîskar bi xwe ne kesekî din e, çunkî li jêr wî çend vebêjerên me yên nesereke hene û her yek ji wan beşeke din a çîrokê li gor nêrîna xwe vedigêrin, an ku bi giştî roman pir vebêjer e û nivîskar rê daye karakterên romanê bi azadî li gelek cihan bipeyivin.
Ev roman ji ber pirbûna gelek bûyerên curbicur zehmet e mumkin be di çend xêzên kurt de bê kurtkirin û biserhatiyên wê werin vegêran, lê pir bi kurtî tomeriya romanê vegêrana çîroka jiyana yek ji malbatên bajarê Silêmaniyê ye li taxa cihûyan.
Bi rêya wan jî behskirina çend mijarên jiyarî yên wê serdema bajarê Silêmaniyê, wek (mijara pêkve jiyana netew û olên cuda, meseleya hukmdariyê di wan salan de, pêwendiya civakî ya şêniyên tax û bajar, dildarî û meseleya zewacê di wan deman de, bala xelkê li ser cihûyan û milamekirina bi wan re, dûre koça cihûyan ji temamiya Kurdistan û Iraqê ji bo Filistînê û ji wir jî ji bo Îsraîlê.)
Ev çend mijarên din ên giring beşeke giring a çîroka nav bûyerên romana (Niştimanê Sara) ne ku bi rastî çêja rasteqîn her di xwendina romanê bi xwe de ye ne ku ti vegêraneke din.
Romaneke dîrokî yan vegêrana dîrokê bi materyala xeyalê?
Gava xwîner vê romanê dixwîne, rasterast bi vê pirsê re rûbirû dibe ka gelo ev roman nivîsîna dîrokê ye, wek ku qewimiye? Yan nivîser bi rêya fantazî karekî nû di nav dîrokê de dike û bi vê rêyê aliyekî din ê bûyeran nîşanî me dide.
Di edebiyata dinyayê de, ne kêm in ew romanên ku nivîsevanên wan bi vê şêwazê kar kirine û hergav dîrok û bûyerên dîrokî bûne materyala bihêz a karkirina wan.
Dibe ku romanên (Şer û Aştî ya Tolstoy û Stenbol a Orhan Pamuk û Sed Sal Tenêtî ya Markîz û Kurikê di pîjameya xetxetî de ya John Boyne) ji nimûneyên diyar ên wan romanan bin ku nivîsevanên wan dîrok wek materyala vegêranê bi alîkariya xeyal û bîreweriyê kirine mijara romanên xwe.
Di vê romanê de jî nivîsevan bi aqilmendî sûd ji vê mijarê dîtiye û careke din çîroka (cihû)yên Silêmaniyê tîne bîra me.
Tevî ku wî ji bo avakirin û vegêrana çîroka xwe sûdeke zêde ji dîrokê û bûyerên dîrokî wergirtiye, lê beşeke zêde ya berhema wî jî karkirin e di nav fantazî û xeyalê de û bi zimanekî pir bedew xwîner vedigerîne bo çend salan berî niha û goşeyeke din a jiyanê li bajar û navçeyê nîşan dide ku ev jî di rastiyê de şiyan û zîrektiyeke zêde dixwaze.
Niştimanê Sara; armanc û peyamên wê
Gotineke bedew a romannivîs Paul Auster heye, dibêje: “Çîrok tenê li wan rûdide ku şiyana wan a vegêrana wê heye.” Bi baweriya min her mirovek li dinyayê xwediyê çend çîrokan e ji bo ku wan vegêre, lê ji xwe hemû ne nivîskar in û qudreta wan a vegêranê nîne, lewma kêm in yên ku dikarin çîrokên xwe bikin realîte û ji yên dîtir re vegêrin.
Nivîskarê romana (Niştimanê Sara) bi xwe yek e ji wan mirovên ku xwediyê du şensên mezin e, ew jî yek ji wan nivîskarbûn û şiyana baş a vegêranê ye û ya duyem jî li wê gorê ku ew bi xwe yek e ji nifşê nû yê cihûyên Silêmaniyê û bi rêya dê-bavên xwe çîrok û biserhatiyên malbata xwe bihîstiye, kariye bi aqildarî û hostetî wan binivîse û ji hemûyan re vegêre.
Lewma bi baweriya min ev roman çend aliyên wê yên giring û veşartî hem di nivîsîn û hem di vegotinê de hene ku bêguman xwînerê hişyar û hûrbîn li paş xwendina wê bi hêsanî hest pê dike.
Nivîskar bi rêya vê romanê ji me re dibêje, heyamekê ew bajarên Herêma Kurdistanê welat û mala me jî bûn. Dibe ku hebûna navê taxa (cihûyan) li hemû bajar û bajarokan belgeya tekûz a rastiya vê mijarê be. Ji me re dibêje, em jî beşdar in di (avakirin û bingehdanîn, di geşkirin û pêşketin, di jan û zordariyê, di şoreş û qurbanîdanê de) lewma me ji bîr nekin û wek beşek ji raboriya xwe li me binerin.
Nivîskar jîrane û bi mebest di rûpela (335) a romana xwe de, (Sara) karaktera bihêz û diyar a romanê û neviya lişûnmayî ya (cihûyan) li Silêmaniyê, ku wê demê jina (Salar) e, li nav şoreşê û li yek ji kampên pêşmergeyan de giyan dispêre û her li wir û li girekî tenişt kampê, li ser şêwaz û edetên ola (cihû) tê veşartin.
Ev jî peyama diyar a nivîskar e ku ji hemûyan re dibêje erê “em jî li vir bûn û em jî beşdar bûn, me qurbanî daye û term û hestiyên nifşên me tev li vê axê bûne.”
Têbîniya min a dawî li ser romanê
Bi baweriya min (Niştimanê Sara) yek ji wan bedewtirîn romanan e ku çêdibe wek berhemeke mezin a edebî di kitêbxaneya kurdî de bê temaşekirin, tevî ku roman di aliyê fikirî de ne zêde kûr e û heta radeyekê çîroka wê sade ye.
Lê çênabe bûyer û şêwaza vegêranên wê neyên xwendin û çêj ji xwendina wan neyê dîtin. Her çiqasî di vegêrana beşa sêyem û çarem a romanê de, an ku di herdu beşên (Bîreweriyên Sara û Veqetînê) de, ez rastî corek ji dirêjkirinê hatim û bi nêrîna min nivîskar ji rîtma vegêrana xwe derketiye.
Lê di beşa dawî ya romanê de, an ku di beşa (Veger) ê de bi şarezatî û hostetî qudreta xwe nîşan dide û lîstikeke wisa bi xwîner re dike ku ji bo min neçaverêkirî bû, ev jî tehm û çêjeke zêde diyarî tomeriya romanê dike.
Lewma ev karê (Mîran Abraham) hêjayî xwendin û li ser rawestanê ye û bi hêvî me pir bi başî bê xwendin. A ku ji bo min pir balkêş bû di dawiya romanê de, vegera (Bapîre Xayim) e, piştî çend salan ji Îsraîlê ji bo bajarê Silêmaniyê û çûna wî ye ji bo goristana (cihûyan) û gotina peyama xwe ya bihêz a dawî ku ew peyama nivîskar e jî wek yek ji neviyên wan.
Di rûpela (443) de nivîskar wisa vedigêre: “Bapîre Xayim, li ser sekoya kolanê rûnişt. Ew kolana ku berê goristana cihûyan bû û hemû bav û bapîr û ezîzên wî li wir bi axê hatine sipartin. Destê xwe bir ji bo çanteyê milê xwe û kevirek derxist. Kevir danî ser keviya kolanê û çavê xwe girt û di ber xwe de got: Di hişkî û temenê ebediyeta xwe de bîranîna me hilgire û ji nifşê bê yê vî bajarî re bêje ku em jî li vir bûn.”
Şaxewan Sidîq
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse