ململانێی نەتەوە و پێکهاتەکان؛ پێشهاتی نوێ لە سووریای دوای ئەسەد

 

لە رۆژئاوای کوردستان و سووریا، کورد داوای گەرەنتی دەکات، درووزەکان لە ئیدارە نوێیەکەی سووریا یاخی بوون و عەلەوییەکانیش داوای پاراستنی ماف و مەزارگەکانیان دەکەن. 

 

 

زۆرینەیان موسڵمانی سوننەمەزهەبن و کەمینەیەکیان شیعەی عەلەوین

 

زۆرینەیان موسڵمانی سوننەمەزهەبن و کەمینەیەکیشیان ئێزدین

 

بە تائیفەی موەحدین ناسراون و موسڵمانی نە شیعە و نە سوننەن

ژمارەیەکیش کریستیان لە سووریا دەژین، کە زۆربەیان لە دیمەشقی پایتەختن، هەروەها ژمارەیەکی کەمیش جوو هەن کە دوای رووخانی بەشار ئەسەد لە دیمەشق نەدەگەیشتنە 10 کەس.

 

رووبەری گشتیی خاکی سووریا 180 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و لە 14 پارێزگا پێکهاتووە، هەرچەندە سەرژمێرییەکی نوێ نەکراوە، بەڵام مەزەندە دەکرێت ژمارەی دانیشتووانی زیاتر لە 25 ملیۆن کەس بێت.

 

 

- 74٪ عەرەبی سوننەمەزهەب

- %12 کورد

- %10 عەلەویی شیعەمەزهەب

- %4 درووز

 

 

 

هەرچەندە هیچ لایەکیان بە فەرمی دانیان بە بوونی کێشەدا نەناوە لەنێوانیان دا، بەڵام کورد و دەسەڵاتی نوێی سووریا کە ئەحمەد شەرع سەرۆکایەتیی دەکات، خاڵی ناکۆکیان هەیە. 

 

کورد، ئێستا لە دوو رەوتی سەرەکی پێکهاتووە (پەیەنەکە و ئەنەکەسە)، داوای مسۆگەرکردنی مافەکانیان دەکەن لە دەستووری نوێدا و تاوەکو ئێستاش شاندێکی هێزەکانی سووریای دیموکرات (هەسەدە)، کۆبوونەوەیەکیان لەگەڵ ئەحمەد شەرع دا کردووە.

 

هەسەدە بریتییە لە هێزی سەربازیی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر، کە بەشێکی زۆری رۆژئاوای کوردستان و هەندێک ناوچەی زۆرینە عەرەبنشینی وەک رەققە و دێرەزووری لەژێر دەسەڵاتدایە. خاوەنی هێزێکی کاریگەریی سەربازییە و نزیکەی 35%ـی خاکی سووریای لەژێر کۆنترۆڵدایە.

 

لە 8ـی کانوونی یەکەمی 2024ـەوە، دەستەی تەحریری شام رژێمی ئەسەدی لە دیمەشق وەدەرنا، لە ماوەی چەند رۆژی شەڕی نێوان هەتەشە و چەکدارانی رژێمی پێشووی سووریادا هیچ بەریەککەوتنێک لەنێوان هەتەشە و هەسەدە رووینەدا.

 

بەڵام دوو رۆژ دوای کەوتنی ئەسەد، چەند گرووپێکی سەر بە سوپای نیشتمانیی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا لە بەنداوی تشرین و پردی قەرەقۆزاخ، هێرشیان کردە سەر هەسەدە، هەرچەندە نەیانتوانیوە کۆنترۆڵیان بکەن، بەڵام زیانی زۆر بەر هەردوولا کەوتووە.

 

تاوەکو ئێستاش لە بەنداوی تشرین، ناوە ناوە شەڕ هەڵدەگیرسێتەوە.

 

 

هێزە کوردییەکانی رۆژئاڤا بەسەر دوو بەرەی سەرەکی دا دابەش بوون، پارتەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کورد (پەیەنەکە) لەلایەک و ئەنجوومەنی نیشتمانیی کورد لە سووریا (ئەنەکەسە) کە چەتری چەند حیزبێکە، لەلایەکی دیکەوە. ئەوان چەندین خاڵی ناکۆکیان هەیە، بەڵام لە راگەیێندراوەکانیاندا کۆکن لەسەر ئەوەی دەبێ کورد یەک نوێنەری لە شام دا هەبێت.

 

سلێمان ئۆسۆ، سەرۆکی ئەنەکەسە بە تۆڕی میدیایی رووداوی گوت "کۆبوونەوەکەمان لەگەڵ هەسەدە ئەنجامی نەبووە، بەڵام مادام کۆبوونەوە دەکرێت واتە کار دەکرێت و ئەنجامیش دەبێت."

 

سەرۆکی ئەنەکەسە پێداگری دەکات لەسەر مکوڕبوونیان لەسەر رێککەوتن و دەڵێ "هێزی نێودەوڵەتیش لەگەڵ هەردوولامان کۆدەبنەوە و هەوڵی لێکنزیککردنەوەمان دەدەن."

 

بە گوتەی سلێمان ئۆسۆ، دەیان خاڵی ناکۆک لەنێوان هەسەدە و ئەنەکەسە دا هەن، "بەڵام گفتوگۆ دەکەین و نابێ یاریی بە سۆزی میللەتەکەمان بکەین و دەبێ واقیعی بین."

 

 

رۆژی 25ـی کانوونی یەکەمی 2024، میدیای نزیک لە هەسەدە بڵاویکردەوە، فەرهاد شامی، بەڕێوەبەری سەنتەری راگەیاندنی هێزەکانی سووریای دیموکرات بە میدیای بەریتانیای راگەیاندووە، ئامادەن ببنە بەشێک لە سوپای سووریا. دەشڵێت، "ئەم هەنگاوە هاوشانە لەگەڵ هەوڵەکان بۆ رێکخستنی هێزەکانی سووریا لەژێر یەک سەرکردایەتیدا."

 

ئەو گوتانەی شامی دوای ئەوەدێن؛ 24-12-2024، میدیای فەرمیی سووریا بڵاویکردەوە، گرووپە چەکدارەکانی سووریا لە کۆبوونەوەیەکدا، لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆکی دەستەی تەحریر شام، رازی بوون بچنە ریزی سوپای سووریاوە.

 

 

درووزەکان سەر بە تایفەی "درووزن"؛ ژمارەیان بە نزیکەی دوو ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت؛ زۆرترینیان نیشتەجێی پارێزگای سوەیدای باشووری سووریان کە ژمارەیان سەرووی 700 هەزار کەسە، لە لوبنان و ئیسرائیلیش هەن.

 

درووز سەر بە ئایینە "باتنییەکان"ـن، کە هێشتا زۆر شت لەسەریان نازانرێت و بە کۆمەڵگەی داخراو ناسراون، باوەڕیان بە کتێبی "نامەکانی حیکمەت" هەیە کە بە گوتەی خۆیان "تەفسیرێكی باتنی" قورئانی پیرۆزە؛ بە گشتی درووزەکان لە مەزهەبی شیعەوە نزیکن و لە زنجیرەی زەید کوڕی عەلی کوڕی حوسێنی کوڕی عەلی ئەبو تالیب، خەلیفەی چوارەمی موسڵمانان شۆڕبوونەتەوە؛ زەید برای محەممەد باقرە، ئیمامی پێنجەمی مەزهەبی شیعەی 12 ئیمامی, کە لە ئێران و عێراق پەیڕەو دەکرێت.

 

 

ئەوان، پێداگری لەسەر جێبەجێکردنی "مافەکانیان" لە دەستووری نوێی سووریا دەکەن، ئەوەشیان کردووەتە پێشمەرج.

 

لە دوای 8ـی کانوونی یەکەمی 2024ـەوە، ترس لەنێو درووزەکان دا بڵاوبووەتەوە لەوەی؛ کێ و چ لایەنێک کۆنترۆڵی رەوشی ئەمنیی ناوچەکەیان دەگرێتەدەست.

 

لای درووزەکان ئەندامانی دەستەی تەحریری شام بەشێکن لەو گرووپە چەکدارە مەزهەبییانەی درووزەکان بە 'کافر' دەزانن و کوشتن و رفاندنی کچ و ژنانیان بە 'جیهاد' دەزانن. 

 

بۆیە لەو رۆژەی ئەسەد، هەڵات و شەرع گەیشتە دیمەشق تاوەکو ئێستا، هیچ چەکدارێکی دەستەی تەحریری شام یان سەر بە هەر گرووپێكی دیکە نەچوونەتە نێو سوەیداوە و درووزەکان خۆیان بەرگری لە ناوچەکەیان دەکەن؛ زۆربەی درووزەکان لە سوەیدا چەکدارن و بەرپرسیاریێتی دابینکردنی ئاسایشی پارێزگەکەیانیان گرتووەتە ئەستۆ.

 

 

گرووپە چەکدارەکانی پارێزگای سوەیدا رێگرییان لە کاروانێکی هێزەکانی بەڕێوەبەرایەتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دەسەڵاتی دەستەی تەحریری شام کرد و نەیانهێشت بچنە نێو شاری سوەیداوە.

 

حیکمەت حەجەری، شێخی درووزییەکان، ئەمڕۆ (چوارشەممە، 1-1-2025) رایگەیاند، چەکدانان پەیوەستە بە دابینکردنی مافەکانیان لە دەستووری نوێی سووریادا.

 

حەجەری دەڵێت "چەکەکانمان رادەست ناکەین تاوەکو دەوڵەت، دەستوور و حکومەت پێکدەهێندرێن. سیستەمی ناناوەندی (لامەرکەزی) گونجاوترین سیستەمە بۆ سووریا."

 

بەپێی زانیارییەکان، چوونی ئەو کاروانە سەربازییە بۆ سوەیدا، بەبێ هاوئاهەنگیی پێشوەختە بووە لەگەڵ ئیدارەی خۆجێیی پارێزگاکە.

 

 

عەلەوییەکانی سووریا، 53 ساڵ حوکمی سووریایان کرد، چونکە حافز ئەسەد و ماڵباتەکەی لەو کەمینە شیعەمەزهەبە بوون، بەڵام دوای رووخانی ئەسەد و حیزبی بەعس لە سووریا، ئێستا عەلەوییەکان ناڕازین و ناوەناوە خۆپێشاندان دەکەن، هەندێجاریش بۆسە بۆ چەکدارانی هەتەشە دادەنێن و تەقەیان لێدەکەن، لەبەرامبەریشدا هەتەشە دەستیان لێ ناپارێزێت.

 

عەلەوییەکان زۆربەیان لایەنگری حکومەتەکەی بەشار ئەسەد بوون، بەوپێیەی ئەسەد هاومەزهەبیان بوو، بەشێکی پیاو و گەنجەکانیشیان لە ریزەکانی سوپا و هێزە ئەمنییەکانی رژێمەکەی ئەسەد دا بوون. 

 

رۆژی 25-12-2024، لە چەند شارێکی سووریا، عەلەوییەکان چوونە سەر شەقامەکان و پشێوییەکى نوێ رووی لەو وڵاتەکە کرد، ئەو دۆخە نوێیە دەسەڵاتدارانى دەستەى تەحریر شامى ناچار کرد رێوشوێن بگرنەبەر و لە شارى حمس قەدەخەى هاتووچۆ رابگەیێنن، وەزارەتى ناخۆى حکومەتى راگوزەریش گوتی "هێرشکراوەتە سەر هێزەکانمان و کوژراو و بریندار هەبوون."   

 

عەلەوییەکان کە شیعەن، لە پارێزگەکانى حەما، حمس، تەڕتووس، ناوچەى قەرداحە لە پارێزگاى لازقییە خۆپێشاندانیان کرد، پاساوەکەشیان ئەوە بوو، لایەنگرانى دەستەى تەحریرى شام هەڵیانکوتاوەتە سەر مەزارى شێخ حەسەن لە شارى حمس. بەگوێرەى سەرچاوە خۆجێییەکانى سووریا، لە رووداوەکەدا 5 کەس لە کارمەندانى مەزارەکە کوژران.

 

بۆ کۆنترۆڵکردنى دۆخەکە، چەند یەکەیەکى سەربازى بۆ حمس نێردراون کە سەر بە ئاسایشى گشتى و بەڕێوەبردنى ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانى سووریان و، لەژێر دەسەڵاتى ئێستاى دەستەى تەحریری شامدان.

 

ئاڵۆزیی نێوان عەلەوییەکان و تەحریری شام بە جیاوازیی مەزهەبییان لەنێوان سوننە و شیعە دەبەسترێتەوە، ئەگەرچى هۆکارەکان بە رووکەش وەک خۆیان باسی دەکەن؛ پەیوەندیدارن بە کێشەى ئەمنییەوە. 

 

لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان دا لە سووریا، دیمەنێکى دیکە بڵاوکرایەوە گوایە هەڵکوتانە سەر مەزارى ئەبو عەبدوڵڵا خەسیبی، شێخى عەلەوییەکانە لە شارى حەلەب.

 

محەممەد عەبدوڵڵا، وەزیرى راگەیاندنى حکومەتى راگوزەرى سووریا رایگەیاند، ئەو دیمەنانەى بڵاوکراونەتەوە "کۆنن"، وەزارەتى ناوخۆى ئەو حکومەتەش گوتی، "دیمەنەکە بۆ کاتى رزگارکردنى شارى حەلەب دەگەڕێتەوە."

 

 

رۆژی 25-12-2024، هێزێکی پۆلیس لە گوندێکی شاری تەڕتووسی سووریا کەوتبوونە بۆسەی پاشماوەی چەکدارانی رژێمی پێشووی سووریا و، 14ـیان کوژران. ئەو چەکدارانە عەلەوی بوون.

 

رامی عەبدولڕەحمان، سەرۆکی روانگەی سووری بۆ مافەکانی مرۆڤ بە رووداوی راگەیاند، بەڕێوەبەری دادگەی سەربازی فەرمانی دەرکرد بە لەسێدارەدانی ژمارەیەکی زۆری بەرپرسانی زیندانی سیدنایا و زیندانەکانی دیکە، ئۆپەراسیۆنەکە لە دەشتی تەڕتووس کرا. ئەوەش دوای ئەوە هات کە بەلایەنی کەمەوە 14 چەکداری گرووپەکانی ئاسایشی گشتی لە دیمەشق لە بۆسەکاندا کوژران.

 

ئەو شەڕ و کوشتارە، لە رۆژئاوای سووریا دەستیپێکرد، بە ئۆپەراسیۆن بۆ لەناوبردنی (پاشماوەکانی ئەسەد) ناسێندراوە و زیاتر سنووری تەڕتووس و لازقییەی گرتەوە. بەپێی زانیارییەکان، سێ سەربازی سەردەمی ئەسەد کوژراون.

 

دەستەی تەحریری شام رایگەیاندووە ئەوە "ئۆپەراسیۆنی جێگیرکردنی ئاسایش و پێکەوەژیانی ئاشتیخوازانەیە."

 

 

عیسا ئیبراهیم، راوێژکاری پێشووی شاندی دانوستاندنکاری ئۆپۆزیسیۆنی سووریا لە جنێڤ، کەسایەتییەکی عەلەوییە، قسەی بۆ تۆڕی میدیایی رووداو کرد و نیگەرانیی خۆی لە دۆخی ئێستای ناوچە عەلەوییەکانی سووریا دەربڕی و گوتی، ئەوەی لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاوبووەتەوە راستە و ئەو کارانە کراون، ناتوانرێت پێشبینی بکرێ کێ لە پشت ئەم کارانەوەیە، بۆیە کاردانەوەیان بەدوای خۆیاندا هێنا و بوونە هۆی خۆپێشاندان لە چەند ناوچەیەک.

 

بەهۆی بڵاوبوونەوەی گرتە ڤیدیۆیەک، کە تێیدا چەند چەکدارێک مەزارێکی عەلەوییەکان دەسووتێنن، لە حەما، حومس، لازقییە و تەڕتووس خۆپێشاندانیان کرد و ئاڵۆزی لەنێوان هێزەکانی بەڕێوەبەرایەتیی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان و خۆپێشاندەران روویدا. 

 

عیسا ئیبراهیم نیگەرانیی عەلەوییەکانی دوای نەمانی بەشار ئەسەد نەشاردەوە و بە رووداوی گوت، "عەلەوییەکان وەکو تەواوی سوورییەکان ترسی تایبەتیان بۆ قۆناخی دوای هەڵاتنی ئەسەدی کوڕ و تاوانباری جەنگ هەیە." 

 

ئەو سەرکردەیەی عەلەوی هۆکاری ئەو ترسەی رووندەکاتەوە "ئەسەد وڵاتی بەجێنەهێشت بۆ ئەنجوومەنی لەشکری، یاخود ئەنجوومەنێکی راگوزەر، بەڵکو بەجێیهشیت بۆ وێرانکاری. هاتنی حکومەتی ئەمری واقیع بۆ شام لەگەڵ ئەوەی نیازێکی پاکی نییە، توانا و کەسی پێویستیان نییە، هەروەها هیچ شارەزاییەکیان نییە لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا، لەگەڵ هەبوونی گرووپی چەکداری جیاواز و خاوەن مەرجەعییەتی جیاواز یان گرووپی تاڵانکردن و دزی نێوخۆیی، بووەتە هۆکاری ئەوەی سوورییەکان لەنێویاندا عەلەوییەکان هەست بە نیگەرانی بکەن، بەتایبەت کە دۆخەکە بەپێی کاردانەوەکان بەڕێوەدەبرێت، نەک لە رێگەی بوونیاتنانی دەوڵەتی مودێرن".

 

 

عەممار وەقاف، پسپۆڕی سیاسییە و بەڕێوەبەری دامەزراوەی غنۆسە بۆ توێژینەوەکان لە لەندەن. ئەو نیگەرانیی خۆی لەبارەی دۆخی عەلەوییەکانی سووریا نەشاردەوە و رایگەیاند، "عەلەوییەکانی سووریا تاوانباردەکرێن بە کردەوەکانی رژێمی بنەماڵەی ئەسەد، سەرەڕای ئەوەی ئەوانیش لە ستەمی رژێمی پێشوو بێبەش نەبوون."

 

وەقاف کەسایەتییەکی عەلەوییە، پێیوایە ئەوەی لەبارەی پێکەوەژیان باس دەکرێت لەگەڵ راستیی دۆخەکەدا یەکناگرێتەوە، "لێدوانەکانی ئیدارەی نوێی دیمەشق کە دەڵێن سووریا بۆ هەمووانە و هیچ ئامانجگرتنێک بۆ تایفەکان نابێت، پێچەوانەی ئەوەیە کە لەسەر زەوی روودەدات."

 

زۆربەی عەلەوییەکان لە زنجیرە چیاکانی نێوان عەککار لە باشوور تاوەکو چیاکانی تۆرۆس لە باکووری سووریا نیشتەجێن، هەروەها بەشێکیان لە سنووری حەما، حمس، لازقییە و تەڕتووس دابەشبوون، ئەوە جگە لەوەی لە تورکیا، لوبنان و عێراقیش عەلەوی هەن.

 

 

باڵیۆزخانەی ئەمریکا بۆ کاروباری سووریا رۆژی سێشەممە، 31-12-2024 لە هەژماری فەرمیی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس بڵاویکردەوە، دانیال رۆبینستاین، نوێنەری ئەمریکا بۆ کاروباری سووریا سەردانی دیمەشقی کردووە و لەگەڵ ئەسعەد حەسەن شەیبانی، وەزیری دەرەوەی سووریا کۆبووەتەوە. رۆبینستاین نیگەرانیی واشنتنی بە بەرپرسانی نوێی سووریا گەیاندووە لەبارەی ئەو تووندوتیژییانەی بەرامبەر پێکهاتەکانی سووریا و بەتایبەت بەرامبەر عەلەوییەکان دەکرێن لەدوای رووخانی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد لە 8ـی ئەم مانگەدا. 

 

بەگوێرەی پەیامەکەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە دیمەشق، لە کۆبوونەوەی نوێنەری ئیدارەی بایدن، لەگەڵ دەسەڵاتدارانی نوێی سووریا، پرسی بێسەروشوێنانی ئەمریکییەکان لەو وڵاتە و پاراستنی هاووڵاتییانی ئەمریکی، بەردەوامیی رووبەڕووبوونەوەی داعش، رێگەگرتن لە بەهێزبوونەوەی ئێران لە سووریا و دەستپێکردنی پرۆسەیەکی سیاسیی بنکەفراوان، گفتوگۆیان لەبارەوە کراوە.

 

میدیای ئەمریکاش لە زاری چەند بەرپرسێکی ئەمریکییەوە، کە نەیانویستووە ناویان ئاشکرا بکرێت بڵاویکردووەتەوە؛ رۆبنستیان بە شەیبانیی راگەیاندووە پێویستە ئەو جۆرە هێرشانە بۆ سەر پێکهاتەکانی سووریا کۆتایی پێبێت. لەبەرامبەردا شەیبانی گوتوویەتی ئیدارەی نوێی سووریا دژی ئەو تووندوتیژیانەیە و زۆربەی ئەو پێشێلکارییانەی کراون، لەلایەن چەکدارانی دیکەوە کراون، نەوەک چەکدارانی دەستەی تەحریری شام. 

 

شەیبانی بە شاندەکەی ئەمریکای راگەیاندووە، دەسەڵاتدارانی نوێی سووریا سەرقاڵی رێکخستنەوەی هێزە جیاجیاکانی نێوخۆی سووریان و لە هەوڵدان بۆ تێکەڵکردنیان و پێکهێنانی هێزێکی هاوبەش و یەکگرتوو لەژێر فەرمانی وەزارەتی بەرگریی سووریا. 

 

شاندەکەی ئەمریکا، هۆشداریی داوەتە وەزیری نوێی دەرەوەی سووریا کە پێویستە بەزووترین کات ئەو پێشێلکارییانە بووەستن، چونکە لەئەگەری بەردەوامبوونیان، گرووپەکان و لایەنگرانی بەشار ئەسەد یان چەکدارانی داعش ئەو دەرفەتە دەقۆزنەوە و ناکۆکی نوێ لەنێو سووریا دروست دەکەن.