رووداو دیجیتاڵ
كەمبوونەوەی بەرهەمی هەنگوین لەم ساڵدا، بووەتە هۆی كۆكردنەوەی ئەو هەموو هەنگەوانە لەم بەرنامەیەی لەگەڵ رەنج دا. "بە شێوەیەكی گشتیی ساڵانە 700 تۆن بەرهەمی هەنگوینمان هەیە، ساڵ هەبووە 1000 تۆن هەنگوینمان هەبووە، بەڵام ئەم ساڵ بەرهەممان بۆ نزیكەی 50 تۆن دابەزیوە و دەكرێت بڵێین خراپترین ساڵ بۆ بەرهەمی هەنگوین لە كوردستان ئەم ساڵ بووە".
کاروان نووری، لە سلێمانی كاری هەنگەوانی دەكات، بەو جۆرە لە بەرنامەكەدا باسی لە بەرهەمی ساڵانەی هەنگوین كرد و هۆكاری كەمبوونەوەی هەنگوینیشی بۆ بێپلانیی بەرپرسانی پەیوەندیدار گەڕاندەوە و ئاشكراشی كرد هەنگوین هەیە هەنگی هەر نەدەیوە، بەڵام بەتامی هەنگوین دروستی دەكەن لەبازاڕیشدا بە هەنگوینی هەنگ دەیفرۆشن.
"ئێوە بیستوتانە شاژنی هەنگ لە ژیانیدا یەكجار لەگەڵ نێرەی هەنگ جووت دەبێت؟" پسپۆڕێكی بواری هەنگ بەو جۆرە باس لە جووت بوونی شاژنی هەنگ دەكات.
زۆرجار دەكرێت فرۆشتنی هەنگوینی ئاسایی یان ساختە بەناوی هەنگوینی شاخ و هەنگوینی دارەوە دەفرۆشرێت، هەنگەوانێك باس لەوە دەكات بە ناوی هەنگوینی شاخەوە سەتان فێڵ كراوە و دەشڵێت: "هەنگوینفرۆش هەیە بۆ هەنگوینێكی ئاسایی دەڵێت كیلۆی بە 40 هەزار دینارە، بەڵام دواتر بە پێنج هەزار دینار دیفرۆشێ".
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا ئەوە دەخرێتەڕوو كە هەنگوینی سرووشتی و هەنگوینی ساختە چۆن لە یەكدی جیا دەكرێتەوە و خەڵكی ئاسایی چۆن هەنگوینی ساختە بناسنەوە، دواجار سەرۆكی تۆڕی هەنگەوانانی كوردستان سوپاسی بەرنامەكەی كردوو و گوتی: "لە رێگەی بەرنامەی ئێوەوە خەڵك زۆر ئاشنای هەنگ و كاری هەنگەوانی بوون".
هەنگوینی تاڵ
سەر و ریشی لە بەخێوكردنی هەنگدا سپیكردووە و زیاتر لە 40 ساڵە هاودەمی كاری هەنگەكانە؛ عارف شێروانی سەرۆكی تۆڕی هەنگەوانانی كوردستانە. بە ئەزموونی كاركردن گەیشتووە بەوەی كە بڵێ "بەڵێ هەنگوینی تاڵیش هەیە". لە دەستپێكی قسەكانی ئەو كەسە بەئەزموونەوە دنیای هەنگەكان سوپاسی بەرنامەی لەگەڵ رەنجی كرد گوتی: "لە رێگەی بەرنامەی ئێوەوە خەڵك زۆر ئاشنای هەنگ و كاری هەنگەوانی بوو، ئەوە جێگای دەستخۆشییە".
ئەو شانازی بەوەش دەكات كە توانیویانە هەنگوینی كوردستان لەسەر ئاستی دنیا بناسێنن: "لە 2009دا هەنگوینی كوردستان لە پاریسی فەرەنسا پلەی یەكەمی بەدەستهێنا. ئەوە بە هەوڵ و ماندووبوونی هەنگەوانانی كوردستان بوو".
ئەوەی عارف شێروانی نیگەران كردووە ئەو جۆرە دەنگۆیانە بووە كە پێشتر لەسەر هەنگوینی كوردستان كراوە. ئەو دەڵێت: "پێشتر بانگەشەی ئەوە دەكرا بەهۆی كیمیابارانكردنەوە هەنگوینی كوردستان تێكچووە، هەر كەسێك بیخوات تووشی شێرپەنجە دەبێت. بەداخەوە بۆ ئەو جۆرە قسانە، ئێستا دەركەوت نەك هەر خراپ نییە، بەڵكو لەسەر ئاستی دنیا هەنگوینی كوردستان یەكێكە لە هەنگوینە باشەكان".
شیلەی گوڵی دڕكاوی
زانیارییەكی دیكە كە بۆ زۆرینە جێگەی سەرنجە، ئەویش ئەوەیە باشترین هەنگوین لە شیلەی گوڵی دڕكاوەییەوە بەدەستدێت. ئەو گوتی: "خۆشەبەختانە 85٪ـی گوڵی كوردستان دڕكاوییە". هەڵگرتنی هەنگوین و پاراستنی یەكێكە لە بنەماكانی پاراستنی هەنگوینەكە. بەپێی زانیارییەكانی عارف شێروانی، دەبێت هەنگوین لە بوتڵی شووشەدا هەڵبگیرێت نەك شتی دیكە. ئەو دەڵێت: "لە ترسی شكان و رژانی خەڵكی نایەوێ هەنگوین لە شوشەدا بێت، دەڵێن با لە پلاستیكدا بێت، چونكە بشكەوێ هەنگوینەكە خەسار نابێت".
بۆ ئەوەی هەنگوینێكی بێ فێڵمان دەست بكەوێت، عارف شێروانی ئامۆژگاریمان دەكات هەنگوین راستەوخۆ لە هەنگەوانان بكڕین نەك دەستی دوو: "ئێستا زۆربەی خەڵكیش فێری ئەوە بوونە هەنگوین لە هەنگەوان بكڕێت، چونكە هەنگوینی باش بە زۆری لەلای هەنگەوانان دەست دەكەوێت، زۆربەی هەنگوینی هەنگەوانە باشەكان لە هاوینەوە داواكراوە و فرۆشراوە. بەراستی هەنگوینی ئەسڵ نامێنێتەوە". عارف شێروانی گلەیی و گازەندەی لە ماركێتەكانیش هەبوو بەوەی زیاتر گرنگی بە هەنگوینی هاوردە دەدەن نەك هەنگوینی خۆماڵی.
بیبەسـتێ باشە یان نا، ساختە و ساخ چۆن جیابكەینەوە؟
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكە دا عارف شێروانی ئەوەش رووندەكاتەوە بە چیدا بزانین هەنگوینەكەمان ساختە نییە و هەنگوینێكی باشە؟ "هەنگوینی باش و سرووشتی دەبێت لەنێو بەفرگردا بیبەستێ، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە ئەگەر هەنگوین بە شەكریش كرابێت هەر دەیبەستێ، یەك جیاوازییان هەیە؛ هەنگوینی باش و ساخ بە 72 كاژێر و هی شەكریش بە 90 كاژێر دەیبەستێ".
شێروانی باس لەوەش دەكات پلەی گەرمیی هەنگوین گەیشتە حەوت بۆ چواردە پلە، دەیبەستێ، هاوكات زانیاریی ئەوەشیدا هەنگوینی ساخ لە بەستەردا (سەلاجە)دا نایبەستێ، شێروانی دەشڵێت: "هەنگوینی باش بە تاقیگە دواتر بە متمانەی خاوەنەكەی بناسنەوە". شانازییەكی دیكەی عارف شێروانی ئەوەیە كە مامەڵەكردن لەگەڵ هەنگ زۆر سوودی پێگەیاندن و گوتی: "تاوەكو هەنگ پێمانەوە بدات لەشمان بەهێزتر دەبێت. ئەوەی جێگەی سەرنجە یەك هەنگەوان لە كوردستاندا كاتی خۆی بە ڤایرۆسی كۆرۆنا نەمرد".
تێزاب و موعجیزە لەنێو هەنگوین
پێشتریش عارف شێروانی لە بەرنامەكانی رابردوو باسی لەوە كردووە كە تێزاب و موعجیزەی پاکكەرەوە دەكەنە هەنگوینەوە بۆ ئەوەی نەیبەستێ و وەها پیشانبدرێت كە هەنگوینەكە ساخە، شێروانی لەو بۆچوونەی رابردووی پەشیمان نییە و دەڵێت: "ئێستاش لە دەرەوەی كوردستان ئەو كارە دەكرێت. هەیە تێزاب هەشە موعجیزە دەكاتە هەنگوینەوە، خراپەییەكە لەوەدایە بە قاچاخ لەو جۆرە هەنگوینانە دەهێنرێنە كوردستان و ساخدەكرێنەوە".
عارف شێروانی بەوەش نیگەرانە، ئەوەی لە كوردستان هەنگوین دەخوات زیاتر وەك دەرمان دەیخوات نەك خۆراك و گوتیشی "8٪ـی خەڵكی كوردستان هەنگوین دەخۆن، بەڵام لە وڵاتێكی وەكو یەمەن 58٪ و سعودیەش 50٪ـی خەڵكی هەنگوین دەخۆن".
هەر بەپێی زانیارییەكانی سەرۆكی تۆڕی هەنگەوانانی كوردستان، هەنگ دوو جۆری هەیە؛ هەندێكیان بە هەنگی بزن و هەندێكی دیكەشیان بە هەنگی مەڕ ناودەبرێن: "هەنگی بزن رەنگی رەشە، بەڵام هەنگی مەڕ رەنگی زەردە". لە كۆتایی قسەكانی دا، عارف شێروانی ئەوەشی خستەڕوو دنیا بەرە و ئەوە دەڕوات گرنگی زیاتر بە هەنگ دەدرێت: "تەنانەت لە بەرنامەی تڕەمپ دایە هەنگ لە ئەمریكا زۆر بكات. بەڵێنی داوە گرنگی تەواو بە هەنگ بدات".
هەنگوینی كوردستان لە 1000 تۆنەوە بۆ 50 تۆن
كاروان نووری كە لە شاری سلێمانی كاری هەنگەوانی دەكات باس لەوە دەكات ساڵ هەبووە بەرهەمی هەنگوینی كوردستان گەیشتووەتە 1000 تۆن، بەڵام ئەم ساڵ رێژەكەی بۆ 50 تۆن دابەزیوە: "هەموو ئەو كەمبوونەوەیە پەیوەندی بە بێپلانییەوە هەیە. لەم وڵاتە هیچ پلانێكی روون بۆ گەشەكردنی ئەم كەرتە نییە".
كاروان نووری لە وەسفی هەنگەوانی باش دا دەڵێت: "هەنگەوانی باش ئەوەیە رێژەی مردنی ساڵانەی هەنگەكانی 15٪ زیاتر نەبێت".
ئەو بە دروستی نازانێ هاوكارەكانی كاری دووەمیان بكەنە هەنگەوانی و دەڵێت "ناكرێت هەنگەوانی بكەینە پیشەی دووەممان و سەركەوتووش بین".
بەبڕوای كاروان نووری، هەڵەی باوی وا هەیە لە كاری هەنگەوانیدا دەكرێت، زۆر لەوە خراپترە كە دەڵێن تێزاب دەكەنە هەنگوینەوە. لەنموونەی ئەو كارانە گوتی: "دەرمانی نەخۆشیی هەنگ هەیە لە دنیادا قەدەخەیە، كەچی لە كوردستاندا بەكاردێت".
هەنگ چەند جۆر بەرهەمی هەیە؟
كاروان نووری ئەوەش رووندەكاتەوە كە هەنگ هەشت جۆر بەرهەمی هەیە، بەڵام خەڵكی تەنیا بە هەنگوین ئاشنان، بۆ نموونەی ئەو بەرهەمانە گوتی: "هەڵاڵە كە بەرهەمێكی هەنگە پڕۆتینی زۆرە و بۆ لەشی مرۆڤ زۆر بەسوودە". ئەو هەنگەوانە زانیاری ئەوەشیدا لە ژینگەی كوردستاندا 20 بۆ 25 رۆژ هەنگ شیلەی گوڵەكان كۆدەكاتەوە، بەڵام لە ژینگەی هەندێك وڵات 60 بۆ 85 رۆژ هەنگەكان شیلەی گوڵەكان كۆدەكەنەوە .
لەبارەی ئەوەش بەچیدا هەنگەوان بزانێ كێشەی گەورەی لە بەخێوكردنی هەنگەكانیدا هەیە، گوتی: "هەر كاتێك مردن لەبەردەم سندووقی بەخێوكردنی هەنگەكاندا هەبوو، ئەوا دەبێت هەنگەوانەكە بزانێ كێشەیەكی گەورە لە بەخێوكردنەكەدا هەیە و پێویستی بە چارەسەرە".
ئەو لەوەش نیگەرانە كە خەڵكی كوردستان تاوەكو ئێستا هەنگوینی بەخواردنی سەرەكی دانەناوە، هەر بۆیە خەڵكێكی كەم هەنگوین دەخۆن. لەبارەی باشترین كاتیش بۆ خواردنی هەنگوین، گوتی: "باشترین كات بۆ خواردنی هەنگوین ئەوەیە لە نێوان دوو ژەم دا بخورێ یان بەیانیان زوو بخورێ". ئەو هەنگەوانە رێنمایی ئەوەش دەدا كە نابێت هەنگوین لە بەفرگردا هەڵبگیرێت. لە كۆتایی قسەكانی دا، كاروان نووری ئەوەشی ئاشكرا كرد هەندێك هەنگوین هەیە هەنگی هەر نەدیوە و گوتی: "هەنگوین هەیە دروست دەكرێت هەنگی هەر نەدیوە، بەڵكو تەنیا بۆ تام هەنگوینی تێدەكرێت".
'دەرمانی هەنگیش خراپە'
ڤاروا ناوی نەخۆشییەكی باوی هەنگە و هەموو هەنگەوانان پێی ئاشنان، بەڵام كەمیان دەتوانن چارەسەرێكی باشی بۆ بدۆزنەوە، چونكە ئەو دەرمانانەی بەكاریدەهێنن بەباشی كاری خۆی ناكەن. د. عەبدولڕەحیم عومەر، پسپۆڕی بواری هەنگ باس لەوە دەكات، ئەو دەرمانەی بۆ نەخۆشیی ڤاروا لە كوردستان بەكاردێت باش نییە: "ئەگەر حكومەت كوالێتیی دەرمانەكەی چاک بكات، ئەوا بەدڵنیاییەوە نەخۆشیی ڤاروا چارەسەر دەبێت".
د. عەبدولڕەحیم عومەر بەئاسایی دەبینێ هەنگەوان رۆژانە 50 مێش هەنگی بمرێ، بەڵام لەوە زیاتر دەبێت بەدوای چارەسەردا بگەڕێ. زانیارییەكی دیكە كە رەنگە بۆ زۆرینەی خەڵكی نوێ بێت، ئەوەیە 80٪ـی پیتاندنی رووەک لەسەر هەنگە. د.عەبدولڕەحیم عومەر دەڵێت: "جۆرە هەنگێک هەیە تەنیا بۆ پیتاندنە، عێراق زۆرجار هاوردەی دەكات".
د. عەبدولڕەحیم عومەر ئەوەش دەخاتەڕوو كە هەنگەكان مەملەكەتێكی سەربەخۆی تایبەت بە خۆیان هەیە نەک هەر ئەوەندە، بەڵكو یاسا و رێنمایی تایبەتی كاركردنی خۆیان هەیە، "بۆیە دەبێت بە هەستیارییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت نابێت وەهایان لێبكرێت پێتەوە بدەن، چونكە ئاشكرایە هەنگ بەكەسێكەوە بدات خۆی دەمرێ".
د. عەبدولڕەحیم عومەر رێنمایی ئەوە دەداتە هەنگەوانان كە پوورەی هەنگ نابێت لە 15 هەزار مێش هەنگ كەمتری تێدا بێت، لەبارەی چۆنێتی ناسینەوەی شاژنی هەنگیش گوتی: "شاژن بە قەباریدا دەناسرێتەوە".
نێرەی هەنگ بۆچی لەكاتی جووتبوون دەمرێ؟
بەپێی زانیارییەكانی د. عەبدولڕەحیم عومەر، شاژنی هەنگ لە ژیانیدا یەكجار جووت دەبێت، ئەویش لە كاتی جووتبوون لەگەڵ نێرەی هەنگ، نێرەی هەنگەكە دەمرێ. د. عەبدولڕەحیم عومەر دەڵێت: "لەكاتی جووتبوونی نێرەی هەنگ، دەنگێک دروست دەبێت و راستەوخۆ نێرەكە دەمرێ. لەوبارەیەوە چەندین لێكۆڵینەوەی ورد كراوە ئەو دەنگە بیستراوە".
د. عەبدولڕەحیم عومەر هێما بەوەش دەكات هەنگی كوردی كە ناوی (میدە) لە عێراق و سووریا و ئێراندا دەژی. ئەو دەڵێت: "هەنگی كوردی زۆر كەمبووەتەوە. لەوانەیە لە ناو شاخەكاندا هەنگی كوردی مابێت، بەڵام زۆر نییە، ئێستا وڵاتی میسر یەكێكن لەو وڵاتەی مێش هەنگی خۆیان بەشێوەیەكی باش پاراستووە". سەبارەت بەوە كەسانەش كە دەڵێن بە تۆن هەنگوینی شاخمان هەیە ئەو لەوە بەگومانە و دەڵێت "هەنگوینی شاخ ئەوە نییە كە بەتۆن هەبێت، رەنگە بڕی كەم هەبێت، بەڵام بەو زۆرییە هەرگیز نییە".
پسپۆڕەكەی بواری هەنگ جەخت لەوەش دەكاتەوە هەرگیز هەنگوین پێویستی بە مەوادی پارێزەر نییە، چونكە تێكناچێت. وەک د. عەبدولڕەحیم باسی دەكات، بازاڕەكانی كوردستان پڕن لە هەنگوینی هاوردە. ئەوەی جێگای نیگەرانییە تاوەكو ئێستا وەزارەتی كشتوكاڵ تاقیگەی پشكنینی هەنگوینی نییە". ئەو پسپۆڕە لەوەش نیگەرانە، زۆرینەی ئەوانەی بڕوانامەیان لە هەنگدا هەیە لەنێو تاقیگەدا پێگەیشتوون نەك واقعی كاركردن.
لەبارەی بەرهەمی ئەو هەنگانەش كە شەكریان بۆ دەدەنرێت، د. عەبدولڕەحیم عومەر دەڵێت: "ئەگەر هەنگ تۆنێك شەكر بخوات، تۆنێک هەنگوین دەدا واتە چەند شەكر بخوات بە ئەندازەی ئەوە هەنگوین دەدات، بەڵام دیارە هەنگوینەكەی ساخ نییە ئەوەشمان لەبیر نەچێت، بەپێدانی شەكر هەنگ تەمبەڵ و دەڕدەبێت".
رێگایەكی دیكە بۆ ناسینەوەی هەنگوینی ساختە وەك د. عەبدولڕەحیم عومەر باسی دەكات، ئەوەیە هەنگوینی ساختە یەكەمجار كە تامی دەكەیت خۆشە، بەڵام دواتر لەدەمدا ناخۆش دەبێت. د. عەبدولڕەحیم گومانی لەوەش نییە ئەگەر پشتیوانیی هەنگەوانان بكرێت، هەنگوین دەبێتە سەرچاوەیەكی داهاتی باش بۆ هەرێمی كوردستان.
بەرهەمی ساڵانەی هەنگ لە دهۆک
عەبدولغەفار ئیبراهیم، كە وەک سەرۆكی كۆمەڵەی هەنگەوانانی دهۆک لە بەرنامەكەدا بەشدار بوو، ئەوەی خستەڕوو لە ساڵێكدا لە دهۆک 300 تاوەكو 350 تۆن بەرهەمی هەنگوین هەبێت ئەوا دەتوانرێ بگوتری بەرهەمەكە باش بووە، "بەڵام ئەم ساڵ زۆر لەو بڕە كەمتر بوو".
عەبدولغەفار ئیبراهیم ئەوەشی خستەڕوو هەنگ ئەو هەستیاریەی هەیە هەر كەسێک لێی بترسێ پێوەی دەدات.
لەبارەی كەشی گونجاو بۆ شاژنی هەنگ عەبدولغەفار باسی لەوە كرد: "ئەبێت شاژنی هەنگ وەها پەروەردە بكەین لەگەڵ كەشوهەوای كوردستان بگونجێ". عەبدولغەفار ئیبراهیم ئەوەش ناشارێتەوە كە یاسایەك هەیە هاوردەكردنی شاژنی هەنگ قەدەخە دەكات، بەڵام كەمجار كار بەو یاسایە دەكرێت. سەرۆكی كۆمەڵەی هەنگەوانانی دهۆك ئەوەشی خستەڕوو كە هەنگەوانانی كوردستان لەبارەی نەخۆشیی ڤاروا كەمترین زانیارییان هەیە و گوتیشی: "بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەخۆشییەکە، پێویستە رۆژێک تەرخان بكرێت، چونكە بەراستی گیرۆدەی ئەو نەخۆشییە بووین. كێشەشمان ئەوەیە دەرمانی چارەسەری وەكو پێویست لەبەردەست نییە".
هەنگ ژەهریشی هەیە
هەر لەبەرنامەكەدا كۆمەڵێك هەنگەوان ئامادەبوون؛ ئەوانیش سەرنجی خۆیان خستەڕوو. هەنگەوانێك باسی لەوە كرد هەنگ ژەهریشی هەیە. هەندێک بۆ چارەسەری نەخۆشی بەكاردەهێنێ. سەبارەت بە چارەسەری نەخۆشی هەنگەكان هەنگەوانێك باسی لەوە كرد بۆ بەشێک لە هەنگەكانی هیچ جۆرە دەرمانێک بەكارناهێنێ، چونكە بەشی زۆری ئەو دەرمانانەی هاوردە دەكرێت بەكەڵك نایەن هەروەک هەنگەوانێک گوتی: "ئەو دەرمانەی لە توركیاوە دێت بۆ چارەسەری نەخۆشی هەنگ بۆ خۆیان باشە، بەڵام بۆ كوردستان نا".
هەنگەوانێكی دیكە باسی لەوە كرد، چەندین نەخۆشیی هەبووە، وەک زەردا‌و، گورچیلە و كەم خوێنی، بەڵام بەخواردنی هەنگوین چاكبووەتەوە. هەنگەوانێكی دیكە داواكاربوو لە حكومەت جۆرە دارێك بچێنێ كە سوود بە هەنگ بگەیەنێ، نەک بەشێوەیەكی بۆ هەڕەمەكی نەمام و دار هاوردە بكرێت.
"هۆكارێكی كەمیی بەرهەمی هەنگ هاوردەكردنی هەنگ و شاژنی خراپە". هەنگەوانێك ئەو قسەی كرد و گوتیشی: "بە هەزاران شاژن هاوردە دەكرێت هەمووشی كوالێتیی خراپە. بەتایبەت لە مانگەكانی چوار و پێنج هەزاران شاژن دەهێندرێنە كوردستان لەكاتێكدا هاوردەكردنی قەدەخەیە".
هەنگەوانێكی دیكە ئەوەی ئاشكرا كرد كە زۆر كەس هەیە هەنگی نییە، كەچی بە 500 كیلۆ هەنگوین دەفرۆشێ، لە فرۆشتنەكەشدا فێڵ دەكات: "هەنگوینفرۆش هەیە سەرەتا دەڵێت كیلۆی بە 40 هەزار دینار، بەڵام دواتر بە پێنج هەزار دینار دیفرۆشێ". ژنە هەنگەوانێكی نێو بەرنامەكەش تكای لە ژنان كرد لە پێناوی ئەوەی ببنە خاوەنی سەرچاوەی داهاتی خۆیان رووبكەنە بەخێوكردنی هەنگ.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ