Dünya yeni bir savaşın eşiğinde iken, Birinci Dünya Savaşı sürecinde Kürdlerin tehcirini hatırlamak-4

 

Birinci Dünya Savaşı sürecinde Kürdlerin tehciri

I. Dünya Savaşı başlamadan kısa bir müddet önce cereyan eden Bitlis Hadisesi de hesaba katılarak, “bir Kürd Ermeni ittifakına karşı hissedilen korku” ya da Abdurrezzak ve Kamil Bedirhanların Rusya’daki faaliyetleri hesaba katılarak, savaş durumunda uzak bir  ihtimal olamayan Rus-Kürd ilişkilerinin doğurabileceği sonuçlar ve bunun bir desteğe dönüşmesi durumunda, Kürdlerin bölgedeki nüfus yoğunluğuyla İttihat ve Terakki yönetimindeki Osmanlı devletine önemli bir tehdit oluşturabileceği düşünülerek, tıpkı Ermeniler gibi, Kürdler de zorunlu tehcir ve iskanla bölgeden uzaklaştırılarak Batı illerine sürüldüler. Kürtlerin göçertilmesi ve zorunlu iskânının bir amacı da, “Abdülhamid’in anılarında belirttiği, ‘Kürdleri yoğurup kendimize maletmemiz gerekiyor’ politikasına dayanıyordu.”[1]  

Ermeni Tehcirinden yaklaşık bir yıl sonra, 1916'da Rus işgali bahanesiyle, büyük bir Kürd nüfusu Kürdistan’dan koparılarak Batı ilerine sürülmüştür. Değişik kaynakların belirtiğine göre I. Dünya Savaşı sürecinde, Ermeni ve Rum tehcirine yakın bir derecede Kürd tehciri de yaşanır. Fuat Dündar’ın deyimiyle tam bir “etnisite mühendisliği”yle yaklaşık 600-700 bin Kürd yerinden edilerek Batı illerine göç ettirilir. Birinci Dünya Savaşı sürecinde Rusya’nın Urmiye konsolosu olan Basil Nikitin’in belirtiği göre: 1914-1918 savaşı sırasında Kürdler tehcir edilmişler ve kitle halinde yerlerinden sürülmüşler. Bu sürgünler, Rus ilerlemesi karşısında tahliye kisvesi altında yapılıyor ve Kürdleri batı illerine sürüp Türk köylerine dağıtarak, ulusal benliklerinden uzaklaştırmak amacını güdüyordu. Bu şekilde sürgüne gönderilen 700.000 kişi arasında çok sayıda telef olanlar oldu.[2] Yerli ve yabancı diğer bazı farklı kaynaklar da olmak üzere, o dönemi inceleyenlerden biri olan Süreyya Bedirhan’ın belirtiğine göre, Birinci Dünya Savaşı sürecinde, yaklaşık 600-700 bin Kürd yerinden-yurdundan edilerek Batı illerine göç ettirilmiş ve bu Kürd sürgünlerin büyük bir bölümü yolda açlıktan, soğuktan, hastalıktan öldü; hatırı sayılır bir bölümü de askerlerin, jandarmaların ve çetelerinin baskıları sonucunda yaşamını yitirdi.[3] Tasvir-i Efkâr gazetesinde “Müslüman muhacirler” başlığıyla yayımlanan yazıda; “Genel zayiatın 701.166 bedbahttan ibaret.”[4] olduğu aktarılır.

İttihat ve Terakki hükümeti, bu zorunlu göçertmeyi öyle bir toplumsal mühendislikle yapmıştır ki, tehcir edilen gayrimüslim muhacirler ile Kürdler gibi Müslüman muhacirlere yardım hususunda dahi fark koymuş. Bu tutum ve politikanın en önemli iki nedeni; Hıristiyan alemin baskısıyla öncelikle gayrimüslim muhacirlere arzulandığı kadar olmasa da sahip çıkılması, ikincisi ise, Kürdlerin Müslüman olmaları ve nüfuslarının da çok olması nedeniyle ileride Türklere ciddi sorunlar yaratabileceği düşüncesiyle tehciri aynı zamanda bir asimilasyon ve nüfus dengeleme politikası olarak da planlamışlar. Yani İttihat ve Terakki muktedirlerinin bu politikalarla hedeflediği temel amaç, önce Anatolya topraklarını Müslümanlaştırmak ve sonra da asimilasyon yoluyla Türkleştirmektir. Asimilasyon ve Türkleştirme politikası, Cumhuriyet döneminde de değişen şartlara göre, açık gizli çok ince hesaplarla, farklı politika ve uygulamalarla bugüne kadar devam etmektedir.

Umumi Savaş sürecinde (1914-1918) özelikle Kürdistan’ın Rusya sınırına yakın Van, Bitlis, Muş, Erzurum, Kars, Erzincan, Dersim gibi serhat bölgesindeki illerden zorla göçertilen Kürdler, genel olarak Adana, Konya, Ankara, İsparta, Burdur, Eskişehir, İzmit, Bursa, Çatalca, Urla, Bolu, Canik, Kastamonu, Sivas, Karesi, Niğde vd. batı il ve ilçelerine belirli oranlarda iskân edilmek (yerleştirilmek) üzer tehcir edilmişler. Diğer bir kısmı da doğudaki Diyarbekir, Antep, Musul, Halep, Elazığ gibi şehirlere göçertilmişler. Dönemin resmi yazışmalarında, tehcir edilen veya diğer bir deyişle göçertilen Kürdler ya da diğer etnik topluluklardan insanlar, “muhacir” ve “mülteci” olarak adlandırılmışlar. 29.10.1913’te kurulan İskân-ı Aşair ve Muhâcirîn Müdüriyyeti adıyla faaliyet gösteren kurumun adı değiştirilerek 14.03.1916’da Aşâir ve Muhacirîn Müdüriyet-i Umâmiyyesi adıyla yeniden düzenlenir. Umumi Savaş sürecinde gerçekleştirilen Kürd tehciri, büyük oranda bu kurum üzerinden gerçekleştiriliyordu. Kurumun nizamnamesinde, genel olarak dışarıdan gelenler “muhacir” ve zorunlu iskânda yer değiştirenler ise “mülteci” olarak adlandırılıyordu. Yenilenen kurum adında, aslında doğrudan “Kürd” adı kullanılamadığı için “aşâir” adı kullanılmıştır.[5]

Savaş süreci boyunca zorla tehcir edilen ya da göçertilen Kürdlerin tamamına dair tam bir liste ve belge şimdilik elimizde mevcut değil. Fakat, gerek 1914 yılı başlarında kurulan İskân-ı Aşâir ve Muhacirin Müdüriyeti, Aşair ve Muhacirin-i Müdüriyet-i Umumiyesi (Aşiretler ve Muhacirlerle Genel Müdürlüğü) gibi iskan ve tehciri yürüten teşkilatların açık ya da şifreli yazışmalarının bulunduğu resmi arşivler gerekse de savaş sonrasında muhacirlerin bulunduğu il, ilçe ve köylerden halihazır durumlarına dair dönemin gazete ve dergilerine gönderdikleri telgraf ve yazılardan hareketle basına yansıdığı kadarıyla, bu bilgi ve belgelerin bir kısmını sizinle paylaşacağım. Özellikle de 1918’den sonra Kürd cemiyetleri tarafından yayınlana Jîn, Kurdistan ve Serbestî gibi Kürd gazete ve dergilerde Kürd muhacirlerinin durumuyla ilgili yazılan çok sayıda yazılar ve yayımlanan belgelere dayanarak, kısaca Kürd muhacirlerin durumunu açıklamaya çalışacağım.

Serbestî gazetesin “Kürd Muhacirleri Hakkında” başlığıyla yayımlanan bir “kesin sayım belgesine” dayanarak Van, Bitlis, Muş ve Erzurum’dan yalnızca Burdur ve İsparta sancağına gönderilmiş toplam 4.745 kişiden oluşan ailelerin nüfusu, kafile adları, reisi ve nereden sürüldüklerine dair bir liste yayımlanmış.

“Bir kesin sayım belgesi:

Yalnız Burdur ve İsparta sancağındaki Kürd muhacirleri­nin miktarını araştıran iki cetveli mutalaa etmek için yayınlı­yoruz.

Bu rakamlar, umum vilayetlerde bulunan Kürd muhacirle­ri hakkında oldukça açık bir kanaat telkin eder.

Burdur sancağında:

Nüfus                       Kafile                                                   Adresi

300                            Abdullah Ağa Kafilesi                      Van eşrafından

190                            Kasım Ağa Kafilesi                           Van eşrafından

220                            Şeyh Hamza Ağa Kafilesi               Van eşrafından

130                            Yüce hanedanından Mehmet        

Reşit Efendi Kafilesi                         Bitlis

150                            Necmettin Efendi Kafilesi              Muş eşrafından

150                            Cafer Bey Kafilesi                             Van eşrafından

100                            Mustafa Efendi Kafilesi Van eşrafından

270                            Kotas Ağa Kafilesi                            Van eşrafından

120                            İsmail Ağa Kafilesi                           Van eşrafından

100                            Ahmet Ağa Kafilesi                          Van eşrafından

100                            Aşiret mülazımlarından

Kamil ağa Kafilesi                             Van

60                              Yusuf Ağa Kafilesi                            Van eşrafından

70                              Cındi Ağa Kafilesi                             Van eşrafından

100                            Ahmet Ağa Kafilesi                          Bitlis mütehayyizatından

500                            Bikes (kimsesiz) ve perakende aileler

______

2675

İsparta sancağında:

Nüfus                       Kafile                                                   Adresi

475                            Nusrettin Efendi kafilesi                                Bitlis eşrafından

150                            Rıdvan Ağa kafilesi                          Erzurum eşrafından

360                            Yusuf Ağa kafilesi                             Van eşrafından

130                            Arap Ağa kafilesi                              Erzurum eşrafından

200                            Şeyh Abdurrahman kafilesi          Erzurum eşrafından

80                              Mola Mehmed Efendi kafilesi       Muş eşrafından

80                              Molla Said kafilesi                            Bitlis eşrafından

120                            Gülşen Ağa Kafilesi                          Bitlis eşrafından

270                            Sudan Ağa Kafilesi                           Bitlis eşrafından

90                              Yasin Ağa Kafilesi                             Van eşrafından

110                            Molla Mehmed Efendi                     Bitlis eşrafından

____________

2070” [6]

Yukarıda bir numune olarak verilen tabloların benzerini burada yayımlamak pek gerekli değil ancak savaş sonrasında muhacir ve mültecilerin sevk edildikleri vilayetler ve genel toplamaları hakkında, Dahiliye Nezareti ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nin yaptığı açıklamalara dayanarak, dönemin gazetelerin konuya ışık tutacak çok önemli bazı veriler yayınlanmıştır. “Harb-i Umumi (I. Dünya Savaşı) esnasında mesken ve me’valarını (yurtlarını) terk etmek mecburiyetinde kalan bedbaht Müslümanların sayısı pek çoktur. Bunlardan Sivas, Urfa, Diyarbekir, Mamuretûl-Aziz (Elazığ), Ankara, Konya, İzmit, Bursa, Eskişehir vilayet ve livalarına hayatlarını kurtarmak suretiyle iltica edenlerin toplamı “902.865” kişiye ulaşmaktadır.”[7]

Birinci Dünya Savaşı sonucunda, bölüşülen Kürdistan ve parçalanan Kürd milletine yönelik bu tür politikalar, farklı zaman ve mekanlarda tekerrür etmiştir. Irak yönetiminin Güney Kürdistan’ı insansızlaştırmaya yönelik “Enfal” operasyonları ve ondan sonra 16 Mart 1988’de, kimyasal silahlar kullanarak Halepçe’de gerçekleştirdiği soykırım ve jenosid, bu politikaların en açık örnekleridir. 20. Yüzyılın sonlarında, başta BM olmak üzere bütün Dünya ülkeleri ile sivil toplum örgütlerinin gözleri önünde gerçekleşen bu Kürd jenosidine, dönemin Sovyetler Birliği yönetimi ve yaklaşık 57 Müslüman ülkenin üyesi olduğu İslam İşbirliği Teşkilatı sessiz kalmıştı. Halepçe’de bir insanlık suçu işlendi ve orada yaşanan Kürd jenosidi üzerinden 36 yıl geçti, halen BM üyesi çok sayıda ülke ve uluslararası resmi ya da sivil kuruluşlar, kurum ve ülke çıkarları nedeniyle Halepçe’de yaşananlara bir isim verememektedir. Dünya’da ve bölgemizde içiçe geçmiş birçok yeni kriz yaşanırken, yeni bir savaşın eşiğinde iken, Kürdler benzer durumlarla karşı karşıya kalmak istemiyorsa, tarihsel hafızasını diri tutmalı ve zaman kaybetmeden ulusal demokratik bir zeminde kendi birliğini oluşturmalıdır.

(Devam edecek.)

(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)

• Paylaş
• Share on Facebook
• Share on Twitter
• Share on Whatsapp
• Share on Telegram
• Share on Viber
• Share on Messenger