تەوەری (چیرۆك)
رووداو - هەولێر
ژانری چیرۆك پەیوەندییەكی بنەڕەتی بە هونەری گێڕانەوەوە هەیە، بۆیە لە زۆربەی ژانرەكانی دیكەی ئەدەبدا هەیە. ئاخر ژیان خۆی چیرۆكێكی درێژە، یان ئەگەر لە ڕوانگە ئایینیەكانەوە لە ژانری چیرۆك بڕوانین، ئەوە ژیان چیرۆكی سەفەرێكە. ژیانی هەر یەكێكیشمان بۆ خۆی چیرۆكێكە، كەواتە چیرۆك لە زۆربەی ژانرەكانی دیكەی ئەدەبیاتدا هەیە و هەندێكیان تەنانەت بەبێ ڕەگەزی چیرۆك ناتوانن هەبن. بۆ نموونە كام شانۆنامە هەیە ڕەگەزی چیرۆكی تێدا نەبێت؟ ئایا دەشێت بیرەوەری بنووسینەوە و ڕەگەزی گێڕانەوەی چیرۆكمان نەبێت؟ كام ڕۆمان هەیە چیرۆكی تێدا نەبێت؟ زۆر جاران شیعرێكی كورتیش چیرۆكێكی درێژی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، كەواتە دەپرسین: چیرۆك چییە؟ بۆچی ئێمەی مرۆڤ پێویستمان بە چیرۆكە؟ ئایا هەموومان بوخچەیەك یان كۆگایەك نین لە چیرۆك؟ بوونی ئەو هەموو چیرۆكە لە ژیانماندا پێویستی بە چییە بۆ گێڕانەوە؟ ئایا هونەری گێڕانەوە چییە؟
رووداو: چۆن دەتوانین پێناسەیەكی گشتگیر بۆ چیرۆك بكەین، ئایا ژیان خۆی چیرۆكێكی بێ بڕانەوەیە؟ چیرۆك چییە؟
رزگار لوتفی: سەرەتا حەز دەكەم كەمێك زیاتر بە پرسیارەكەتاندا شۆڕ وەبم و لێی ورد ببمەوە، ئەوەی ئێوە لەم پرسیارەدا لە بەینی جۆرەكانی ریوایەتدا بە توخمی سەرەكیتان داناوە وشەی چیرۆك نییە، بەڵكوو چەمكی گێڕانەوەیە كە ئەم هاوبەشێتییە خودی چیرۆكیش دەگرێتەوە. چیرۆك بە نوێترین جۆری گێڕانەوە هەژمار دەكرێ و هەوڵ دەدەم لە كۆتایی وەڵامەكەمدا ئاوڕێكی شیاوی لێ بدەمەوە.
لە سەرەتاكانی ژیانی مرۆڤدا دوای راكەڕاكە و ماندووبوونێكی زۆر بۆ دەستەبەركردنی بژێوی، ئەو كات كە مرۆڤە سەرەتاییەكان دەگەڕانەوە بۆ ناو ئەشكەوتەكانیان، لەگوێی ئاگردان دادەنیشتن و رووداو و بەسەرهاتەكانی ئەو ڕۆژەیان بۆ یەكتری دەگێڕایەوە. كاتێك گێڕەرەوەكان گوێگر و سەرنجدەری باشتریان هەبووا و بە پرسیاركردن شوێنپێی بەسەرهاتەكانیان هەڵوەگرتبا، باشتر تینیان تێ دەگەڕا و بە تام و چێژی زیاترەوە رووداوەكانیان بۆ دەگێڕانەوە. بەرەبەرە و بەدرێژایی چاخەكان ئەم چێژبەخشینانەی گێڕەرەوەكان بوون بەهۆی ئەوەی كە وزەی خەیاڵ وەك توخمی سەرەكیی گێڕانەوە، پەرەی پێ بدرێ و ئەركی زیاتری لە ئەستۆ بنرێت. مەودای نێوان گێڕەرەوە و بیستەر دیاری بكرێ و لەم نێوانەشدا گێڕانەوە ڕۆڵی پەیوەندی لە نێوان ئەو دوو جەمسەرەدا بگێڕێ.
بە درێژایی مێژوو مرۆڤ هەر شتێكی لەدەور بووبێ و گەر توانیبێتی بەسەریدا زاڵ بێ، بۆ باشتركردنی ژیان كەڵكی لێوەرگرتووە و دەستەمۆی كردووە. هونەری گێڕانەوەش یەكێك بووە لەو ئامرازانەی بۆ ئەم مەبەستە سوودی لێ بینیوە و بۆ ئامۆژگاری و پەندئامێزی دەكاری كردووە. هەر وەك دەزانین مرۆڤ لە هەر قۆناغێكی مێژووییدا هەڵگری هەندێ بەهای تایبەت بەو سەردەمە بووە و لەگەڵ بەرەوپێشچوون ئەوانیش گۆڕانیان بەسەردا هاتووە. ئەم رێسایە بواری هونەری گێڕانەوەشی گرتووەتەوە و بەپێی قۆناغەكان هەم لەباری فۆڕم و هەم ناوەڕۆكیشەوە گۆڕانیان بەسەردا هاتووە، سەرەتا ئەفسانەكان باو بوون، پاشان تراژیدیا و حەماسە، دواتر حیكایەت و بەیتەكان و، سەرئەنجام دیاردەیەك بە ناوی چیرۆك هاتە ئاراوە. هەركام لەم جۆری گێڕانەوانە هەڵگری تایبەتمەندی خۆیانن و بۆ تاوتوێكردنیان دەكرێ دەیان لاپەڕەیان لەسەر بنووسرێت. ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە چیرۆكە و لە بنەڕەتدا دەمانەوێ بزانین چیرۆك چییە؟
بۆ پێناسەكردنی چیرۆك گەلێك لێكدانەوە كراون كە من لێرەدا ئاماژە بە چەند دانەیەكیان دەكەم:
ــ چیرۆك بە هەر جۆرە بەرهەمێكی هونەریی پەخشانئامێز دەگوترێت.
ــ بەرهەمێكی گێڕانەوەییە كە بەشێوەی پەخشان دەنووسرێ و لەسەر بنەچەی ساختەكاری و خەیاڵ داڕێژراوە.
ــ بەرهەمێكی هونەری پەخشانییە كە پتر لەوەی بە ڕاستییەكان نێزیك بێ، بە خەیاڵ گۆشكراوە.
ــ بەرهەمێكی هونەری پەخشانییە كە لە بەستێنی زەمەنێكی دیاریكراودا یەك یان چەندین ڕووداومان بۆ دەگێڕێتەوە.
ــ بەرهەمێكی هونەری پەخشانییە كە تێیدا كردە لەلایەن ئامرازی خەیاڵەوە داگیر دەكرێ و بە تەونێك دەتەنرێت.
ــ بە بەرهەمێكی هونەری پەخشانی دەگوترێ كە 1ـ پەخشانە. 2ــ خەیاڵ ڕۆڵێكی تۆخی تێدا دەگێڕێت. 3 ــ رووداو/ رووداوگەلێك تیایدا باڵا دەكەن. 4ــ پێكهاتەكەی لەسەر بنەمای دال و مەدلوول داڕێژراوە و 5ــ قەبارەیەكی دیاریكراوی هەیە.
من بەپێی ئەزموونی خۆم ئاوا پێناسەی چیرۆك دەكەم:
چیرۆك خوڵقاندنی ئەزموونێكی هەستەوەرانەی بەهێزە لە بەردەنگدا، جا ئەمە لە ڕێگای نواندنەوەی واقیعەوە بێ (كلاسیك) یا ئافراندنی جیهانێكی ئیستیعاری و هێمایین (مۆدێرن) یان خوڵقاندنی جیهانێكی دەستكرد (پۆستمۆدێرن).
ئەوەش لەبیرنەكەین كە پۆلێنبەندیی چیرۆك بەپێی قەوارە بە برووسكە چیرۆك، كورتیلە چیرۆك، كورتە چیرۆك، نۆڤلێت و رۆمان و بەپێی هێڵی مێژوویی، بە چیرۆكی نەریتی، چیرۆكی مۆدێرن، پۆستمۆدێرن و، بەپێی رووداوی داستانیش بە چیرۆكی بارودۆختەوەر و كەسایەتیتەوەر دابەشكراوە.
رووداو: چ شتێك كۆمەكی چیرۆكنووس دەكات تاوەكو بتوانێ چیرۆكێكی سەركەوتوو بنووسێت؟ مەرجی چیرۆكێكی سەركەوتوو بەلای تۆوە چییە؟
رزگار لوتفی: بۆ ئەوەی بتوانی چیرۆكێكی سەركەوتوو بنووسی، سەرەتا دەبێ چەند پێشمەرجێكت تێدا بێ: یەكەم، بەهرەی چیرۆكنووسینت هەبێ. دووەم، سەدان چیرۆكی جۆراوجۆرت خوێندبێتەوە. سێیەم، زانستی چیرۆكنووسین بزانی و ئاگاداری ژانر و جۆر و شێوازی چیرۆكەكان بیت. چوارەم، لەو بوارەدا تاقیكاریی زۆرت بووبێ و پێنجەم، بۆ ئەوەی بتوانی ئاستی ئافرێنەریت لەو بوارەدا بگەیەنیتە لووتكە، دەبێ ئەو شێواز و ستایلەت دۆزیبێتەوە كە بە تایبەتمەندییە زیهنی و سایكۆلۆژییەكانت نزیكە و ... هتد
بۆ وەڵامی بەشی دووەمی پرسیارەكەت كە مەرجەكانی چیرۆكێكی سەركەوتوو چین، ئاماژە بە چەندین خاڵی سەرەكی دەدەم كە دەتوانن رۆڵی پێوەر لەو بوارەدا بگێڕن: یەكەم، سنووری نێوان خەیاڵ و واقیعی تێدا نەدۆزرێتەوە، واتە داڕشتنی چیرۆكەكە وەستایانە كرابێت و دەستكردبوونی پێوە دیار نەبێت. دووەم، هەر ڕستەیەك لە چیرۆكەكە خوێنەرەوە وا لێبكات هەنگاوی دواتر بنێ و هەتا كۆتایی دەقەكە لە دۆخی هۆگریدا بیهێڵێتەوە. سێیەم، پێكهاتەیەكی تۆكمە و یەكدەنگی هەبێ هەتا بتوانێت وەك یەكەیەكی ئۆرگانیكی زیندوو كاریگەریی بەرز دابنێت. چوارەم، خوێنەرەوە بتوانێت خۆی لەناو داڵانەكانی دەقەكەدا بدۆزێتەوە. پێنجەم، توانایی ئەوەی هەبێ خوێنەرەوە لە جیهانی واقیعەوە بگوازێتەوە بۆ ناو جیهانی خەیاڵی و ساختە. شەشەم، لە زیهنی خوێنەردا پرسیار بورووژێنێ و بازنەی زانیارییەكانی پەرە پێ بدات.
ئەم خاڵانە و بڕێك خاڵی دیكەی وەك كورتبێژی، ڕەوانبێژی، مەنتقیبوونی ڕەوتی گێڕانەوە، توخمی جووڵە و نوێگەری و ... دەتوانن مەرجی سەركەوتوویی یان ناسەركەوتوویی دەقێكی گێڕانەوەیی وەك چیرۆك دیاری بكەن.
رووداو: ئەوە زمانە یان تەكنیكە كە شێوازی چیرۆك دیاری دەكات؟ ئاخۆ لە رێی زمانەوە بەر ئەزموونێكی نوێی تەكنیك دەكەوین؟
رزگار لوتفی: بێگومان زمان سەرەكیترین رۆڵ لە گێڕانەوەی هونەرییانەی پەخشانێكدا دەگێڕێت و لە راستەی ئەم ڕۆڵەشدایە كە توخمەكانی گێڕانەوە بیچم دەگرن و تەكنیكیش دەخاتە ژێر هەژموونی خۆیەوە، بەڵام ئەم رۆڵە لە چیرۆكی نەریتی و مۆدێرندا خوڵقێنەری رووداوە و لە چیرۆكی پۆستمۆدێرندا كاركردەكەی دەگۆڕێ و دەبێتە خودی رووداوەكە، واتە زمان لە چیرۆكدا تا ئەو شوێنە دەڕواتە پێش كە دەتوانێت هەم پەڕاوێزنشین بێ و هەمیش ناوەند و سەنتەری دەق داگیر بكات.
رووداو: هەندێك لە چیرۆكنووسان گوتە و ڕستەی تەمومژاوی دەخەنە ناو چیرۆكەكانیانەوە كە ئەوە هونەری گێڕانەوەی چیرۆكەكانی ئاڵۆز كردووە. تۆ ئەمە بۆچی دەگەڕێنییەوە؟
رزگار لوتفی: من بە ڕاشكاوی بڵێم كە ئەم پەتایە ئەگەر هەموو بەستێنی چیرۆكی كوردی نەگرتبێتەوە، بەشێكی هەرە زۆری داگیر كردووە. بە بڕوای من ئەو نووسەرانەی دەقەكانیان تەمومژاوین و خوێنەر ناتوانێت پەیوەندییان لەگەڵدا ساز بكات و لە خوێندنەوەیاندا تووشی سەرلێشێواوی و ئاڵۆزی دەبن، هێشتا لەو بوارەدا پێنەگەیشتوون و كامڵ نەبوون. دەردی ئێمە لە بنەڕەتدا نەخوێندەوارییە، ئەو بەشەی كە هەوڵ و خوێندنەوەیەكیشیان هەیە گەلێك جار لەگەڵ دەقی ناپوختە و لێڵی وەرگێڕدراوی بیانیدا بەرەوڕوو دەبنەوە.
بۆ نموونە ئێمە چیرۆكی سەمبولیستیمان هەیە، چیرۆكی ئیماژیستی و هێمایینمان هەیە، چەندین جۆر چیرۆكی پۆستمۆدێرنیستی بێ پڵاتمان هەیە كە هەركام لەمانە تیۆر و رێساگەلی تایبەت بە خۆیان لە پشتە و لەسەر ڕەوتێكی سرووشتی هاتوونەتە ئارا. ئەم جۆرە دەقانە كاتێك بۆ سەر زمانی كوردی وەردەگێڕدرێن ــ چون زۆربەی وەرگێڕەكانمان ئاگایی و لێهاتووییان لەو بوارانەدا نییە ــ بە نوقسانی دەگەنە بەردەستمان و كاتێكیش چیرۆكنووسەكانمان دەیانخوێننەوە، زەوق دەیانگرێ و حەز بە لاساییكردنەوە دەكەن. ئالێرەدایە كە دەقێك دەنووسرێ تەمومژ دایگرتووە و تەنانەت خودی نووسەرەكانیشی ناتوانن چەند ڕستەی لەسەر بدوێن.
ئەم ڕەوتەش بەرەو باشبوون ناڕوات ئەگەر كارگە و سەنتەرە داستانییەكان وەك كارگ دەرنەتۆقێن و وەرگێڕی بە توانا، دەقە سەرچاوەییەكانی ئەدەبی داستانی جیهانی وەرنەگێڕنەوە و رەخنەی پڕۆفیشناڵیش نەیەتە ئارا.
رووداو: ئەدەبی پۆستمۆدێرن چ كاریگەرییەكی لەسەر چیرۆكی كوردی هەبووە، یان چیرۆكی كوردی چۆن خۆی ئاوێتەی ئەدەبی پۆستمۆدێرن كردووە؟
رزگار لوتفی: هەر بزووتنەوەیەك كە دێتە ئارا، بەبێ هۆكار بیچم ناگرێ، واتە هەتا بەستێنێكی كۆمەڵایەتی و فكری لە ئارادا نەبێ، ئەو بزووتنەوەیە عەینییەت پەیدا ناكات. بۆ نموونە تا مۆدێرنیتە هەموو جومگەكانی ژیانی رۆژئاواییەكانی داگیر نەكرد و دەركەوتەكانی بە مەتریال نەبوون، ئەدەبی مۆدێرنیستی نەهاتە ئارا. ئەم جۆرە ئەدەبە هەم لە ئاستی رواڵەت و هەم لە ناوەڕۆكیشدا بەرامبەر بە دەرهاویشتە ئەقڵ/ زانست تەوەرەكانی مۆدێرنیتە وەستایەوە و رەخنەی ئاڕاستە كرد.
ئەم جۆرە ئەدەبە تەنیا بە ڕووی سیستەمی باودا هەڵنەشاخایەوە، بەڵكوو بە وێناكردنی ئارمانشارێكی هێمایین، ویستی بڵێ كە ئێمە دەتوانین جیهانێكی جیاوازیشمان هەبێ لەم واقیعە تاڵەی ئێستا نەچێت. بیریارانی بواری پۆستمۆدێرنیزم دەڵێن: گەورەترین هەڵەی مۆدێرنیستەكان ئەوەبوو كە تەنیا سەرنجیان دایە لایەنی عەقڵی مرۆڤ و زانستیان تا پلەی پیرۆزی بەرز كردەوە و بەم گوێرەیە رێگایان بۆ هاتنە مەیدانی گوتارە گەورەكان خۆش كرد. ئەدەبی پۆستمۆدێرن بە رەخنە لەم ڕەوتە هاتە ئارا و هەوڵی دا لایەنە نەرێنییەكانی بخاتەڕوو. لەم رووبەڕووبوونەوەیەشدا تایبەتمەندیگەلێكی چوون فرەدەنگی، رێژەگەرایی، بەشداریكردنی راستەوخۆی نووسەر لە بەستێنی دەقەكان و .. تاد بوونە ماكی ئەدەبی پۆستمۆدێرنیستی و بە مانیفێست كران. ئێستا لێرەدا پرسیارێك دێتە ئارا كە ئایا كۆمەڵگای كوردیش ئەو بەستێنە مۆدێرنیستییەیە كە زەرورەتی هاتنە ئارای دەقە پۆستمۆدێرنیستەكانی تێدا بەرهەم هاتبێت؟ یاخود سرووشتی كۆمەڵگا و كولتووری ئێمە لەم قۆناغەدا جێ بۆ خۆدەرخستنی ئەو جۆرە دەقانە دەكاتەوە؟!
بەڕای من ئەگەر بمانەوێ لە ئێستەدا ئەو ئەزموونەی رۆژئاواییەكان لێرە رەچاو بكەین، خوێنەری كورد ناتوانێت پەیوەندییەكی مەنتقی لەگەڵدا بگرێ و لە ئەنجامدا دەقەكان پاشگوێ دەخرێن و هەر لە سەرەتاوە بە مردوویی لەدایك دەبن.
رووداو: ئەی ڕەخنەی كوردی توانیویەتی لەگەڵ هەڵزنانی چیرۆك بە باڵای گێڕانەوەدا هەنگاو بنێت؟
رزگار لوتفی: بەشی هەرە زۆری ئەو نووسراوانەی لەسەر دەقە داستانییەكانمان دەدوێن، رەخنە نین و دەچنە ناو چوارچێوەی هەڵوێست و تێڕامانە تاكەكەسییەكانەوە. رەخنەی جیدی، خوێنەرێكی گەرەكە كە سەوادێكی بەربڵاو و هەمەلایەنەی لە بواری رەوت و تیۆرییە ئەدەبییەكاندا هەبێ و بە باشی چیرۆك بناسێت. هۆكاری ئەو بێسەروبەرەییەی كە لە بواری چیرۆكی كوردیدا دەبینرێ، بەشێكی بەرچاوی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی رەخنە و رەخنەوانی جیدی. ئەگەر دەڵێم رەخنەوانی جیدی، مەبەستم یەكێكی وەك دكتۆر هاشم ئەحمەدزادەیە كە بە زمانێكی پاراو، كۆمەڵێك وتار و رەخنەی لە دووتوێی كتێبێكدا لەژێر ناونیشانی "جیهانی ڕۆمان" پێشكەش بە كتێبخانەی كوردی كردووە و خوێنەری دەقەكانی دەم بەدەم ئابدەیت دەبێتەوە.
رووداو: ئەی چیرۆكی كوردی لە كوێی چیرۆكی دونیادا وەستاوە؟
رزگار لوتفی: لۆكاڵی یان بەجیهانیبوونی دەقێك، بە پلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ بژارەی نووسەرەكەی. موراكامی دوای ئەوەی چەند دەقی داستانی بەرهەم دێنێ، دەكەوێتە هەڵپەرداوتنیان و لە ناویاندا ئەو دەقانەی كە یۆنیڤێرساڵن و خوێنەرەوەی گەلانی تریش دەتوانن لە گەڵیدا پەیوەندی بگرن، بە وەرگێڕەكانی دەسپێرێ هەتا وەریانبگێڕنە سەر زمانەكانی تر، ئەو دەقانەشی كە لەگەڵ تایبەتمەندییە سایكۆلۆژیكییەكانی مرۆڤی كۆمەڵگای خۆیدا تەبان و بۆ خوێنەری وڵاتانی دیكە دركیان ئەستەمە، هەر لەو وڵاتەدا چاپ و بڵاو دەكرێنەوە. بەڵام لەلای ئێمە ئەمجۆرە هەڵپەرداوتنانە هێشتا نۆڕمیان نەگرتووە و هەنووكە لە سەرەتای رێگەدان. ئەمە و چالاكنەبوونی وەرگێڕەكانمان لە زمانی كوردییەوە بۆ سەر زمانەكانی تر و چەندین خاڵی دیكەش، وێكڕا بوونەتە هۆی لاوازبوونی دەركەوتنمان لە سەنتەرە ئەدەبییە گرنگەكانی جیهاندا.
لە كۆتاییشدا پێویستە بڵێم كە پرسیارەكانتان گەلێك زیاتر لەوەی لەسەریان دواین هەڵدەگرن و دەرفەتی زیاتر و لاپەڕەی پتر دەخوازن.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ