لە مێژووی ڕزگاریخوازیی نەتەوەی كورددا، كارەكتەری كاریزمی و چەمكی كاریزمایی دەورێكی بنەڕەتییان گێڕاوە. دیارە نموونە زۆرن كە دەكرێ بە نیسبەت كاریگەریی بەربڵاویان، یا ئاستێكی سنووردارتر، باسیان لێوە بكەین، بۆ وێنە كەسایەتییەكی كاریزما دەتوانێ تەنیا سەرۆك عەشیرەتێكی كورد بێ یان سەركردەی ڕاپەڕینێكی بەرینی سیاسی.
هەندێ كەسایەتی لە پاش مەرگیان لایەنە كاریزماتییەكەیان تۆختر دەبێتەوە كە ڕەنگە ئەمیش بەشێكی بگەڕێتەوە سەر چەمكی مەرگ بە تایبەتی لە قاڵبی كوژران بە دەستی نەتەوەی باڵادەست كە دواجار دەبێتە چەمكی شەهید بۆ نەتەوەی بندەست. ئەم شەهیدبوونە لە پێناو گەل و نەتەوە جۆرە پیرۆزییەك دەبەخشێتە كاریزما، كە شوورەیەكی پۆڵایین لە خۆشەویستیی خەڵك بە دەوریدا دەكێشێ و تەنانەت ئەوەندە ئەم ڕێزە بەرز دەبێتەوە كە بە هیچ كلۆجێك كۆمەڵگا تابشتی بچووكترین ڕەخنەی لە كاریزما نامێنێ و ڕەنگە بۆ نەتەوەیەكی ژێردەستی بێبەش لە هەموو مافەكانی، شتێكی سەیر نەبێ وەها پارێزگارییەك لە كاریزماكەی خۆی. بۆیە ماكس ڤێبەر گوتەنی جۆری پەیوەندی كاریزما و خەڵك، زیاتر دێتە خانەی هەست و سۆزدارییەوە، بەتایبەتی كاریزمایەك كە ڕەهەندی ڕووناكبیریشی پێوە دیار بێ!
وەك كەوانەیەك، وەبیرهێنانەوەی ئەم خاڵە زۆر گرینگە كە هەندێ جار سنوورێكی زۆر ورد لە نێوان كاریزماتیسم و دیماگۆجیسم هەیە. دیماگۆجیسم لەسەر بنەمای درۆ و فریو و بەلاڕێدا بردنی خەڵك دامەزراوە و بەپێی بەرەوپێشچوونی زەمان ڕووە شاراوەكەی وەدەردەكەوێ و خۆ دەدۆڕێنێ، كەچی ئەم جۆرە كاریزمایەی وەك لە سەرەوە باسم كرد، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕیشەكانی زیاتر ڕۆدەچێتە قووڵایی هەست و ئاوەزی خەڵكەكەیەوە.
وەك ناو، ئەگەر زۆر بۆ دوور نەگەڕێمەوە، ڕەنگە لە مێژووی هاوچەرخی كورددا لەم سەردەمەی ئێستادا بكرێ شەهید دكتۆر قاسملوو وەك كاریزماتیكترین سەركردەی سیاسی بە تایبەتی لە پاش مەرگی پێناسە بكەین.
***
لە ڕوانگەی ڤێبەرەوە، ئاڵوگۆڕی مێژوویی یان بەرهەمی سەرهەڵدانی كاریزمایە یان پەرەگرتنی عەقڵانییەتە. بەڵام لەم سەردەمەدا كە بە زۆر هۆكاری جۆراوجۆر وێدەچێ كاریزمایەك لە گۆڕێدا نەمابێ، دیارە شوێندانەریشی لەسەر خەڵك هەر نامێنێ، چ بگا بە داهێنان وەك خەسڵەتی كاریزمایەكی ڕووناكبیر! (دوو چەمكی غایب لە ساحەی سیاسی نەتەوەی كورد)
كەوابوو لە سەردەمی نەبوونی كاریزمادا، پەرەگرتنی عەقڵانی ڕەنگە تەنیا ڕێكاری دەربازبوون لە قەیران و سازدانی ئاڵوگۆڕ بێ، تەنانەت ئەم باسە كاتێ گرێدەدرێ لەگەڵ چەمكی حاكمییەت، هەندێ ڕایان وایە بۆ تێپەڕین لە حاكمییەتی سوننەتی بەرەو حاكمییەتێكی عەقڵانی - یاسایی، دەبێ سیما كاریزماتیكەكانیش وەلابنێی. ئەوان لەم سۆنگەیەوە ماكس ڤێبەریان دایە بەر تیروتوانج، كە ڤێبەر قایل بە حاكمییەتێك بوو بەدەر لە بازنەی سوننەتی و عەقڵانی، ئەویش بریتی بوو لە حاكمییەتی رێبەرێكی كاریزما.
لەم پەیوەندییەدا ڕەنگە چەمكێك بەناوی The Wisdom of Crowds واتە عەقڵی جەمعی یان ئاوەزی گشتی ڕێنیشاندەر بێ. با بە نموونەیەكی زانستی باسەكە بكەینەوە:
فرانسیس گاڵتۆن كۆمەڵناس و ڕەوانناسی بەریتانی (كە خاڵۆزای فرۆیدی بەناوبانگ بوو) ساڵی 1906 چوار پێنج ساڵ بەر لە مردنی لە توێژینەوەیەكدا بە ئاكامگەلێكی سەیر گەیشت كە بە Cow's Weight ، واتە كێشی مانگا بەناوبانگە. گاڵتۆن پاش ساڵانێكی زۆر لێكۆڵینەوە، پێشتر باوەڕی وابوو كە لە كۆمەڵگادا تاقمێكی زۆر كەم و سنووردار هەن دەتوانن سەركردایەتی كۆمەڵگەی خۆیان بكەن، بەڵام ڕووداوێكی بەهەڵكەوت ئەم بۆچوونەی دەگۆڕێ.
گاڵتۆن ڕۆژێ ڕێی دەكەوێتە بازاڕێكی ئاژەڵان و تەماشا دەكات خەڵكێكی زۆر لە دەوری مانگایەك كۆبوونەتەوە و خەریكی كێبەڕكێن بۆ هەڵدانی كێشی مانگا. نێزیك بە 787 كەس لەم كێبەڕكێیەدا بەشدار دەبن و بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر كێشی مانگاكە بە دروستی هەڵدەدەن. گاڵتۆن ئەمە دەكا بە پڕۆژەیەكی لێكۆڵینەوەیی و ئاكامەكان بەم شێوەیە دیاری دەكا: 787 كەسی بەشدار بە شێوەیەكی مامناوەندی كێشی مانگا بە 1197 پاوند دەقەبڵێنن، ئەمە لە كاتێكدا كە كێشی ڕاستەقینەی 1198 بوو! ئەم وێكچوونە لەڕادەبەدەرە، تروسكایی بۆچوونێك لە زەینی گاڵتۆندا ساز دەكا و دەبێتە هۆی وەرچەرخانێك لە زانستە مرۆییەكاندا.
گاڵتۆن ئەمەی وەك نموونەیەكی دێموكراتیك كردە سەرچەشنێك بۆ كارەكانی، واتە هەموو كەس دەتوانێ ڕای خۆی دەربڕێ و بەو ئاكامە گەیشت كە قەزاوەتی گشتی و دێموكراتیكی خەڵك (با بە قەولی ئەو زۆریش زانا و پسپۆڕ نەبن)، دەبێ بەهەند وەرگیرێ و ئەمە هەم دێموكراسی دابین دەكا و هەم چەمكی بەشداری زەق دەكاتەوە. واتە لە نەبوونی كاریزمادا، ئاوەزی گشتی دەوری تایبەتی خۆی دەگێڕێ و ئەم بۆشاییە پڕدەكاتەوە.
بە نموونەیەكی تری وەك كۆڵۆنیی مێروولەكان دەتوانین باسەكەمان زیاتر شی بكەینەوە. كە سەیری كوزیلكەی مێرووان دەكەی، هەندێ جار لە بازنەیەكی دەیان مەتریدا، هەزاران مێروولە دوابەدوای یەكتر سەریان بەرداوەتەوە و خەریكی كارن، هیچ كامیان گرووپەكە جێناهێڵێ، كەس فەرمان نادا و كەس فەرمان نابا... ئەمە عەقڵییەتی غەریزییە و لاساییكردنەوەی بێ ئەملاوئەولایە لە یەكتر، بێ بیركردنەوە و بێ ڕەخنەگرتن. لێرەدا سیستم هەیە، سیستمێك كە لەسەر بنەمای عەقڵی غەریزی بنیاد نراوە، بەڵام كە سیستمێكی مرۆیی دێتە گۆڕێ، لە عەقڵی غەریزییەوە دەبێ پەل بهاوێژرێ بۆ ئاوەزێكی گشتی لەسەر بنەمای سەربەخۆیی زەینی و ڕەخنەتەوەری.
لە كۆمەڵگای كوردیدا ئەگەر حیزب وەك سیستم سەیر بكرێ، ڕەنجی نەبوونی كاریزماكەی، دەبێ بێگومان هەر بە ئاوەزی گشتی قەرەبوو بكرێتەوە!
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ