لەگەڵ رەنج - سەرژمێری
"سەرژمێری دەریخست عێراق و كوردستان گەیشتوون بە پەنجەرەی دیمۆگرافی، ئەوەش واتە گەیشتن بە دەرگای زیڕین". پسپۆڕێكی كارگێڕی و سەرچاوەیی مرۆیی لە بەشێكی بەرنامەی ئەم جارەی لەگەڵ رەنج وایگوت، ئەویش پشتبەستن بە دوا سەرژمێریی ئەم ساڵ كە دەریخست 63.7٪ كۆمەڵگای كوردستان تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵیدایە.
لە زانستی سەرژمێریدا هەر وڵاتێك رێژەی 60٪ـی دانیشتووانەكەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵیدا بوو، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە بە كۆمەڵگەیەكی گەنج ناوزەند دەكرێت. واتە ئەو وڵاتە لایەنی مرۆیی بەردەستە بۆ ئەوەی ئابوورییەكەی گەشە پێبدات. عێراقیش بەهەمان شێوە 60.2٪ـی كۆمەڵگەكەی تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 64 ساڵیدایە، واتە ئەویش بەهەمان شێوەی هەرێمی كوردستان گەیشتووە بە پەنجەرەی دیمۆگرافی واتە گەیشتن بە دەرگای زێڕین.
بە قسەی بەرپرسێكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، لە 2021وە هەرێمی كوردستان گەیشتووە بەوەی 60٪ـی دانیشتووانەكەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵی بێت. بەشێكی زۆری ئەو تەمەنانە لەنێو پڕۆسەی خوێندندان، بەتایبەت قوتابییانی زانكۆ. ئەو بەرپرسەی ئامار گلەیی لەوە هەیە كە زانكۆكانی كوردستان بڕوانامە بەرهەمدەهێنن نەك قوتابیی بەرهەمدار بۆ بازاڕی كار ئامادە بكەن و گوتیشی: "بەشێكی رێژەكەش ئافرەتانن كە لە كۆمەڵگەی ئێمە دا نایەنەوێ كار بكەن".
خاوەنی كۆمپانیایەكی راهێنان و راوێژكاریی بواری بازرگانی كە میوانێكی بەرنامەكە بوو، لەو بڕوایەدایە لەو 63.7٪ـەی دەتوانرێ بۆ كار سوودی لێببینرێ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە.
ئەو خاوەن كۆمپانیایە پرسیاری ئەوە دەكات، بۆچی دەرچوویەك بە چوار ساڵی خوێندنی زانكۆ كاری دەست ناكەوێت؟ بەڵام بە راهێنانێكی 20 كاژێری كاری دەست دەكەوێت؟ وەڵامەكەی لە بەرنامەكەدا روون دەكاتەوە. مامۆستایەكی زانكۆش كە هەر میوانە لەو بڕوایەدایە كێشە كە لە قوتابی و هێزی كاردا نییە، بەڵكو "كێشە لە ئیدارەدانی دۆخەكەدایە كە دەبێت قوتابیی زانكۆ لە ماوەی خوێندنەكەیدا بە بازاڕی كار ئاشنا بێت".
12 كاژێر كاركردن مانگی بە 100 هەزار دینار
(كەزی شوان) قوتابیەكی قۆناخی چواری یاسایە لە زانكۆی لوبنانی فەرەنسی ئەو لە بەرنامەكەدا قسەی دڵی هەموو ئەو گەنجە بێكارانەی كرد كە بەتایبەت لە قەزا و ناحیەكاندا دەژین و بێكارن؛ ئەو كە خۆی خەڵكی قەزای قەڵادزێی ئیدارەی راپەڕینە لە قسەی میوانێكی بەرنامە بە گلەیی بوو كاتێك گوتبووی لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئافرەتان كار ناكەن، كەزی گوتی: "ئێوە سەیری شارە
گەورەكان مەكەن كە دەرفەتی كار تاوەكو رادەیەك تێدایە، بەڵام لە قەزا و ناحییەكان دۆخەكە زۆر خراپە. كەسێكی وەكو من كە 12 ساڵ لە نێو خێزانەكەم و چوار ساڵی و زانكۆش لە دووری خێزانەكەم دەخوێنم كە رۆیشتمەوە ئەگەر بمەوێ كارێك بكەم، دەبێت رۆژی 12 كاژێر كار بكەم، مانگانە بە 300 هەزار دینار ئەویش ئەگەر دەستم بكەوێت، باشە 16 ساڵ خوێندن دەبێت ئەوە بەرهەمەكەی بێت؟"
ئەو قوتابیەی بەشی یاسای زانكۆی (لوبنانی فەرەنسی) باس لە چیرۆكێكی كاریگەرتر دەكات ئەویش باسە لە گەنجێكی دەرچووی شیكاری نەخۆشییەكان كە لە قەڵادزێ ویستوویەتی لە نەخۆشخانەیەكی كەرتی تایبەت كار بكات، كاتێكی سیڤیی خۆی بردووە لەوێ پێیان گوتووە دەبێت رۆژانە 12 كاژێر كار بكەیت و لە هەفتەیەكیشدا دوو شەو ئێشكگربیت و مانگانەش مووچەكەت تەنیا 100 هەزار دینار دەبێت، كەزی دەڵێت: "ئایا كەسێك دەتوانێ رۆژانە 12 كاژێر كاربكات و مووچەكەشی 100 هەزار دینار بێت ئەوە رەوایە؟"
نەزمی مووسا نوێنەری وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی لە بەرنامەكەدا ئاوڕێكی بۆ ئەو قوتابییە كچە دایەوە لە دەفتەرەكەی بەردەمی شتێكی نوسی و گوتی: "پەیامەكەت گەیشت بەدواداچوون دەكەین".
قوتابییەكی دیكەی زانكۆ لەوە نیگەران بوو كە دەچنە چاوپێكەوتنێكی هەلی كار داوای ئەزموونی كاریان لێدەكەن ئەو دەڵێت: "من دەرچوویەكی تازەی زانكۆبم ئەزموونی كارم لەكوێ هەبێت؟" قوتابییەكی دیكەی ئەم بەرنامەیە گوتی: "من كە چەندین ساڵ لە بوارێكدا بخوێنم بۆچی دەبێت بەوە رازی بم كە دەرچووم لە خوار بڕوانامەكەی خۆم كارێكی دیكە بكەم؟"
یەكێكی دیكە لە قوتابییەكان دەست دەخاتە سەر برینێكی دیكە‌و دەڵێت:
"بەشێكی زۆری بێكاریی دەرچووانی زانكۆ لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بە خواستی خۆیان ئەو بەشانە هەڵنابژێرن كە تێیدا دەخوێنن، نمرەكەیان بەشی چ بەشێكی كرد دەبێت بە ناچاری لەو بەشە بخوێنن، مرۆڤیش كە حەزی بە شتێك نەبوو ناتوانێ داهێنانی تێدا بكات و تێیدا سەركەوتووبێت".
لە 2021ـەوە پێگەیشتووین
گوهدار محەممەد، بەرپرسی بەشی دانیشتووان و هێزی كار لە دەستەی ئاماری سەر بە وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی كوردستان باس لەوە دەكات لە قۆناخی دوومی سەرژمێریی ئەم ساڵ گەیشتوون بەوەی رێژەی63.7٪ی كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان تەمەنیان لەنێوان 15بۆ 64ساڵیدایە. گوهدار ئەوەش دەخاتەڕوو هەر لە ساڵی 2021دا گەیشتوون بەوەی 60٪ـی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان تەمەنیان لە 15بۆ 64ساڵدایە، واتە "كۆمەڵگاكە گەنجە و خاوەنی دەستێكی كاری باشە".
بەرپرسەكەی وەزارەتی پلاندانان لەو بڕوایەدایە كاركردن لەسەر ئەو رێژەیە (63.7٪) جگە لە خۆیان پەیوەندی بە وەزارەتەكانی كار و پەروەردە و خوێندنی باڵاوە هەیە و گوتیشی: "ئەو 63.7٪ـە هەموویان هێزی كار نین، ئەوەی كار دەكات و ئەوەش كە دەچێتە چوارچێوەی بێكارییەوە، بەوە دەگوترێ هێزی كار نەك هەموو ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵیدایە".
گوهدار محەممەد لەو بڕوایەدایە زۆرینەی ئەوانەی لە زانكۆكان دەردەچن ناتوانن بە بڕوانامەكانیان كارێكیان دەست بكەوێت ئەو دەڵێت: "زانكۆكان بڕوانامە بەرهەمدەهێنن نەك دەستی كاری كارامە بۆ بازاڕ، بەداخەوە لە رووپێویی ساڵی 2021دا ریژەی بێكار لە دەرچووانی پەیمانگا و بەرە‌و سەر 58٪ كە ئەوەش رێژەیەكی ئێجگار بەرزە".
بە بۆچوونی ئەو، باشترە لە رێگەی وەزارەتەكانی كار و پەروەردە خوێندنی پیشەیی بەهێز بكرێت، چونكە مەرج نییە هەموو خوێندكاران بچنە زانكۆ ئەوجا سەركەوتووبن؛ "لە وڵاتێكی وەك سوێد كەمتر لە 25٪ـی ئەوانەی دەخوێنن دەچنە زانكۆكان".
گوهدار محەممەد جەخت لەوە دەكاتەوە كاری ئەوان خستنەڕووی راستیی ئامارەكانە و دەڵێت: "ئەركی دەستەی ئامار، پلاندانان نییە، كاری ئێمە دەستنیشان كردنی كێشەكان و پێشنیاز و چارەسەرە كە بە قسەمان نەكەن خۆ تاوانی ئێمە نییە".
"ئافرەتانی ئێمە نایانەوێ كار بكەن"
هەر بەپێی زانیارییەكانی گوهدار محەممەد، رێژەی بەشداریكردنی ئافرەتان لە هێزی كاری هەرێمی كوردستان "زۆر كەمە". ئەو دەڵێت: "بەپێی رووپێویی ساڵی 2021، 13٪ـی ئافرەتانی ئێمە لە چوارچێوەی هێزی كاردان، ئەو رێژەیە ئەوەمان پێدەڵێت ئافرەتانی ئێمە نایەنەوێ كار بكەن".
سەبارەت بەوەی ئایا ئەو ئیشانەی ژنان لەنێو ماڵ دەیكەن كار نییە؟ وەڵامی بەرپرسەكەی دەستەی ئامار ئەوە بوو: "ئیشی ماڵەوەی ژنان ناچێتە چوارچێوەی كاركردنەوە". گوهدار محەممەد ئەوە رووندەكاتەوە، بۆ پرسی كار دەبێت وەزارەتەكانی كار و پەروەردە و خوێندنی باڵا پێكەوە كار بكەن.
ئەو بەرپرسە باس لەوەش دەكات، قوتابییەكانی كوردستان لە بەكارهێنانی مۆبایل زیرەكن، بەڵام ناتوانن بە باشی كار لەسەر كۆمپیوتەر بكەن و هەموو دەرچووانیش بێكار نین، بە گوتەی گوهدار محەممەد، "بێكار سێ مەرجی هەیە، لەوانە لە ماوەی حەوت رۆژدا كاری نەكردبێت و بەدوای كاردا بگڕێت و ئارەزووی كاركردنیشی هەبێت".
"ئەو 63.7٪ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە بۆ كاركردن"
بڕیار رەئوف، خاوەنی كۆمپانیایەكی راهێنان و راوێژكاریی بواری بازرگانی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە بۆچوونێكی تایبەتی لەسەر ئەو رێژەی 63.7٪ هەیە. ئەو رای وایە تەنیا ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 30 بۆ 40 ساڵیدایە بۆ كار بەكەڵك دێن. ئەوەش پشتبەستن بەو راهێنانەی بە گەنجانی دەكەن بۆ دۆزینەوەی هەلی كار. بڕیار دەڵێت: "98٪ـی بەشداربووانی راهێنانی دۆزینەوەی
كار تەمەنیان لە سەروو 30 ساڵییەوەیە". روونیشی دەكاتەوە ئەوانەی تەمەنیان لە خوار 30 ساڵی و ئەوانەشی كە تەمەنیان لە 40 ساڵی زیاترە زۆرترینیان خەریكی تیكتۆك و سۆشیاڵ میدیان؛ "ئەگەر زۆر وردی بكەینەوە ئەو 63.7٪ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە بۆ كاركردن".
بڕیار رەئوف دەپرسێ بۆچی دەرچوویەك بە چوار ساڵی خوێندنی زانكۆ كاری دەستناكەوێت، بەڵام بە راهێنانێكی 20 كاژێری كاری دەستدەكەوێت؟ وەڵامەكە لەلای بڕیار بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە زانكۆكاندا پڕۆگرامەكان هاوتەریب نین لەگەڵ بازاڕی كار، بڕیار رەئوف ئەوەش دەخاتەڕوو، تەنیا بوونی رێژەی 63.7٪ بۆ گەنجان زۆر گرنگ نییە، ئەوەی بۆ ئەوان گرنگە كاریان دەست بكەوێت.
"رێژەی بێكاری لە 16.3٪ـەوە دەگەیێنمەوە 6٪"
ئەو راوێژكارەی بواری بازرگانی باس لەوەش دەكات پێشتر رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان 6.2٪ بووە دواتر بەرزبووەتەوە بۆ 16.3٪ و گوتی: "دەسەڵاتم بدەنە دەست بەگەرەنتی ئەو رێژەیە دەگەیێنمەوە 6٪. ئەو قسەیە بەرپرسیارێتییەكی گەورەیە، بەڵام بەڵێن دەتوانم ئەو كارە بكەم".
بڕیار رەئوف 12 ساڵە كاری راهێنان و راوێژكاری دەكات، ئەوەش رووندەكاتەوە قوتابیی زانكۆ بە پێنج هەزار پەڕەی خوێندنی زانكۆ كاری دەست ناكەوێت، بەڵام لەلای ئەو هاوپیشەكانی، بەپێنج پەڕەی راهێنانێك كاری دەست دەكەوێت.
ئەو گوتی: "مرۆڤ ئەگەر كار بكات زۆرینەی كات پارە و مووچەی كەرتی تایبەت باشتر بووە لە كەرتی حكومی، هەر بۆ نموونە كەس هەیە لە كەرتی تایبەتدا مووچەكەی چوار هەزار دۆلارە، بەڕێوەبەری گشتیش هەیە دوو ملیۆن دینار وەردەگرێت".
بڕیار رەئوف ئامادە نییە ژمارەی ئەو كەسانە ئاشكرا بكات كە لە رێگای كۆمپانیاكەیەوە و بە راهێنانكردن كاریان دەستكەوتووە و دەڵێت "لێرە ناتوانم بڵێم چەند كەسمان خستووەتە سەر كار ئەوە نهێنیی كۆمپانیایە".
بڕیار، هیچ كاتێك لەگەڵ ئەوە نییە كە بگوترێ كار دەست ناكەوێت، بۆ پشتیوانی ئەو بۆچوونەشی باس لە گرووپێكی تەلەگرام دەكات كە كار بۆ خەڵكی دەدۆزێتەوە. ئەو گوتی: "ئەو گرووپە لە ماوەی زیاتر لە مانگێكدا 4600 هەلی كاری داناوە، بەم جۆرە دەگەینە ئەو بڕوایەی لە كوردستاندا دەرفەتی كار زۆرە، بەڵام توانا كەمە".
بڕیار ئامۆژگاری گەنجانیش دەكات كە هەمیشە ئیش لەسەر بەهێزكردنی هونەری پەیوەندیكردن بۆ دۆزینەوەی كار بكەن و گوتیشی: "قسەكردن و رێزگرتنی كڕیار زۆر گرنگە، با كرێكار لە كارەكەیدا زۆر زیرەكیش بێت، كە رەوشت و مامەڵەكردنی وەكو پێویست نەبوو بۆ خاوەن كارەكەی هیچ باش نابێت".
بەدوای كرێكاردا گەڕاون دەستیان نەكەوتووە
بەبۆچوونی نەزمی موسا، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی كار و دەستەبەری كۆمەڵایەتی لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، گەیشتن بە رێژەی 63.7٪ زۆر دڵخۆشكەرە، چونكە هەر كۆمەڵگەیەك ئەو رێژەیەی هەبێت ئەوا دەتوانێ گەشە بە ئابووریەكەی بدات، نەزمی موسا ئەوە دەخاتەڕوو لە 2009 بەپێی روپێوییەكی دەستەی ئامار رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستاندا لە ئاستێكی نزمدا بووە ئەویش 6.2٪ بوو، هەر ئەو كاتە وەک وەزارەتی كار بەدوای كرێكاردا گەڕاون، بەڵام كەمترینان دەست كەوتووە نەزمی گوتی "لە 2009دا وەكو وەزارەتی كار بەدوای خەڵكدا دەگەڕین دیمەزرێنین كەس نەبوو".
نەزمی موسا تكا و داوا لە خاوەنكاران دەكات، راهێنان بەو دەرچووانە بكەن كە دەچنە لایان بۆ ئیشكردن و گوتی: "لە هەموو دنیادا ئەوە نییە دەرچویەك لە یەكەم چاوپێكەوتنی كاردا هەموو شتێک بزانێ، دەبێت خاوەنكار رۆڵێكی هەبێت لە پێگەیاندنی كرێكاردا، بەداخەوە هیچ خاوەن كارێك ئەوە ناكات كە خولی راهێنان بكاتەوە بۆ ئەوانەی دایان دەمەزرێنێ هەموو كاتێك دەیانەوێ كرێكارەكە بەزموونێكی زۆرەوە بچێتەلایان بۆ كاركردن".
پشتبەستن بەبۆچوونی ئەو قوتابییانەی لە بەرنامەكەدا قسەیان كرد، زۆرینەی ئەوانەی لە قەزاكاندا دەژین بێ كارن، نەزمی دەڵێت: "ئەگەر بزانین لە قەزایەك رێژەی دەستی كار زۆرە، هەر لەو قەزایە سەنتەرێكی راهێنانی پیشەیی دەكەینەوە بۆ ئەوەی زۆرترین بێكار بخەینە سەر كار و زۆرترین هەلی كاریش بڕەخسێنین".
پەیوەندی بە ژمارە تەلەفۆنی 5500ـەوە بكەن
نەزمی ئەوە ناشارێتەوە هەندێ كات ئەوانەی كار دەكەن مافیان پێشل دەكرێت، بۆیە وەك وەزارەتی كار چارەسەر ئەو دۆخەشیان كردووە، بەمەرجێك ئەگەر كرێكار پەیوەندییان پێوە بكات. ئەو گوتی: "لە شارێكی وەكو هەولێر بە نموونە 25 هەزار پڕۆژە هەیە. ئێمە وەک وەزارەت ناتوانین بەدواداچوون بۆ هەموو ئەو پڕۆژانە بكەین تاوەكو بزانین چ كرێكارێک مافی پێشلكراوە، ئەگەر كرێكارێک مافی پێشلكرا ئەوا دەتوانێ پەیوەندی بە ژمارە 5500ـەوە بكات، ئەو ژمارەیە هەمیشە بەردەستە و بەبێ بەرامبەر سكاڵای ئەو كرێكارانە وەردەگرێ كە مافیان پێشل دەكرێت".
نەزمی جەخت لەوەش دەكاتەوە هەر كرێكارێك پەیوەندی بەو ژمارەیەوە بكات، هەموو نهێنییەكی پارێزراو دەبێت. ئەو گلەیی لە كرێكارانەش هەیە، چونكە هەندێكجار ئامادە نین لە بەرامبەر پێشلكردنی مافەكانیان لە دادگەی كار سكاڵا تۆمار بكەن و گوتیشی: "بەنموونە كرێكارێكی ناكارامە، واتە ئەو كرێكارەی هیچ پسپۆڕیەكی نییە مووچەی مانگانەی نابێت لە 350 هەزار دینار كەمتر بێت، ئەگەر لەوە كەمتر بوو گەر كرێكارەكەش قسە نەكات ئێمە بەدواداچوون دەكەین، بەڵام باشتر كرێكارەكە خۆی سكاڵا تۆمار بكات تاوەكو مافەكەی بۆ وەربگرینەوە، ئێمە گرفتەكەمان لەوەدایە هەندێكجار كرێكاران بەدوای مافەكانی خۆیاندا ناچن دوایش گلەیی دەكەن دەڵێن هیچمان بۆ ناكەن".
بەرپرسەكەی وەزارەتی كار جەخت لەوەش دەكاتەوە كە دەبێت لە هەموو پڕۆژەكانی كاركردن 75% كرێكارەكانی دەستی كاری نێوخۆیی بن و ئەو پڕۆژانەش كە لە چوار كرێكار كەمتر هەیە، نابێت ئیش بە كرێكاری بیانی بكەن .
"لەم كارەدا بۆ كرێكاران پێش عێراق كەوتووین"
نەزمی موسا شانازی بەوە دەكات لە ماوەی چوار ساڵی رابردوو دا زۆرترین كرێكاریان دەستەبەر كردووە بەوەش دڵخۆشە كە لە دەستەبەركردنی كرێكاراندا پێش عێراق كەوتوون و دەڵێت: "دەستەبەری كۆمەڵایەتی كرێكاران لە عێراق 6٪ـە، بەڵام لە كوردستان 16٪یە، هەرچەندە لە 1971ـەوە دەستەبەری كۆمەڵایەتی هەیە، بەڵام لە چوار ساڵی رابردوو دا ژمارەكە لەلای ئێمە زۆر زیادیكردوە بە نموونە لە هەرێمی كوردستاندا ژمارەكە بووەتە دوو هێندە، ئێستا نزیكەی 200 هەزار كەس لە كوردستاندا دەستەبەری كۆمەڵایەتییان بۆ كراوە".
سەبارەت بە راهێنانی گەنجان و ئامادەكردنیان بۆ بازاڕی كار، نەزمی موسا ئەوەی خستەڕوو لە 2018 بۆ شەش مانگی یەكەمی2024، 10 هەزار كەس لەلای ئەوان راهێنانی كاریان پێكراوە و گوتی: "لەو 10 هەزار كەسەی راهێنانمان پێكردوە
رەنگە شەش بۆ حەوت هەزاری دامەزرابێت و كاری دەست كەوتوبێت".
نەزمی موسا ئاماژە بەوەش دەكات لە 2022 نوسراوێكی لێكتێگەیشتن لە نێوان وەزارەتی كار‌و خوێندنی باڵا واژۆ كرا بۆ هاوئاهەنگی كاركردن ئەوەش رۆڵی هەبووە لە كاركردنی ئەو دوو وەزارەتە پێكەوە. نەزمی گوتیشی: "پێمان باشە هەندێ لە پڕۆگرامەكانی زانكۆ گۆڕانكاری تێدا بكرێت بەجۆرێك لەگەڵ بازاڕی كار بگونجێ ئەوەشمان بە وەزارەتی خوێندنی باڵا گوتووە".
"خوێندنەكەت تەواو بكە ئنجا كار بكە"
هۆشیار دەربەندی، سەرۆك بەشی كارگێڕیی یاسا لە زانكۆی لوبنانی – فەرەنسی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە لەوە نیگەرانە ئەو باوەڕە لەلای قوتابی و بەشێك لە خێزانەكان دروست بووە كە دەبێت قوتابی خوێندن تەواو بكات ئەوجا كار بكات ئەو دەڵێت: "قوتابیم هەیە پێی دەڵێم كار بكە، دەڵێت لە ماڵەوە پێم دەڵێن خوێندنەكەت تەواو بكە دواتر كار بكە، بە بۆچوونی من ئەوە بیركردنەوەیەكی هەڵەیە، دەبێت قوتابی هەر كاتێك بۆی گونجا كاریش بكات و كاری لەلا خۆشەویست بكرێت".
هۆشیار دەربەندی ئەوەش رووندەكاتەوە كە لە وڵاتێكی وەكو سوێد قوتابی لە قۆناخی ئامادەییدا فێری لێكۆڵینەوە و كاركردن دەكرێت؛ "لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا كار زۆر پیرۆزە و قوتابی هێندەی باوكی دەوامی هەیە، وەكو لای خۆمان قوتابی 12ی نیوەڕۆ ناڕواتەوە ماڵەوە، بەڵكو چوار و پێنجی ئێوارە دەڕواتەوە".
بەبۆچوونی هۆشیار دەربەندی كێشە لە قوتابی و هێزی كار نییە، بەڵكو كێشە لە ئیدارەدانی دۆخەكەیە، "ئەوەش كێشەی زۆربەی وڵاتانی نەوتییە كە بەشێوەیەكی گشتی بەرهەمدار نین".
ئەو مامۆستایەی زانكۆی لوبنانی-فەرەنسی شانازی بەوەش دەكات كە لە 2017ـەوە قوتابیانی خۆیان بۆ وەرگرتنی ئەزموونی كاركردن دەنێرنە بەشێك لە كارگەكان ئەو دەڵێت "ئەبێت قوتابی زانكۆ بە بازاڕی كار ئاشنا بێت".
هۆشیار دەربەندی لەگەڵ ئەوەش نییە لەپرسی بێكاریدا زانكۆ یان وەزارەتێك بەتەنیا بەرپرسیار بكرێت. ئەو گوتی: "من وەك مامۆستایەك نزیكەی 20 كۆمپانیام هێناوەتە زانكۆكەی خۆمان تاوەكو هەلی كار بۆ دەرچووانمان بڕەخسێنن".
ئەم كارە بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت
رەخنەیەك كە هەمیشە رووبەڕووی قوتابیانی زانكۆ دەبێتەوە ئەویش ئەوەیە كە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی بەباشی نازانن كە زۆرجار هاوكارە لە دۆزینەوەی كار، بەوەش زانكۆكان بە كەمتەرخەم دەزانرێ، هۆشیار دەربەندی ئەوە بە پێچەوانەوە دەبینێ و دەڵێت: "كێشەی فێرنەبوونی زمان، بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت. زانكۆكان رۆڵێكی دیكەیان هەیە هەرگیز ئەو كێشەیە بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت".
دەربەندی خەیاڵی بۆ رێژەیەكی دیكە دەچێت كە لە سەرژمێریەكەوە بەدەست هاتووە ئەویش ئەوەیە 31٪ـی كۆمەڵگەی كوردستان تەمەنیان 15ساڵ و كەمترە و دەڵێت: "لەو 31٪ـەی دەكرێت لە ئێستاوە بۆ ئاییندە هێزێكی باشی كاریان لێ دروست بكرێت".
ئەو دەخوازێ ئەو بڕیارەی كە هەیە بەوەی 75٪ـی كرێكاری پڕۆژەكان دەستی كاری نێوخۆیی بن، "هەر تەنیا قسە نەبێت و كاری جدی لەسەر بكرێت".
دەربەندی لەگەڵ ئەوەیە ئەو 63.7٪ بخرێتە بەردەم وەبەرهێنەرانی دەرەكی "تاوەكو بزانن هەرێمی كوردستان خاوەنی ئەو هەموو دەستی كارەیە".
بەبڕوای ئەو مامۆستایە، كێشەی كارگە و كۆمپانیاكانی كوردستان ئەوەیە بچووكن و توانای لە خۆگرتنی ئەو هەموو دەستیكارەیان نییە و گوتی: "كێشەی كارگە و كۆمپانیاكانی ئێمە ئەوەیە گەورە نابن، لەكاتێكدا كوالێتیی بەرهەمەكانیان زۆر باشە".
گەیشتن بە دەرگای زێڕین "خودا سینیی زێڕینی پێداوین"
رەنجدەر خالید، پسپۆڕی كارگێڕی و سەرچاوەیی مرۆیی وەك میوانێكی دیكە گەیشتن بە پەنجەرەی دیمۆگرافی بە گەیشتن بەدەرگای زێڕین ناو دەبات و دەڵێت: "گەیشتن بەو رێژەیە 63.7٪ واتە خوا سینی زێڕینی بە ئێمە داوە بۆیە دەبێت كاری باش لەسەر ئەو رێژەیە بكەین، ئێستا ئێمە هێزی كارمان ئامادەیە، بەڵام ئایا كارمان هەیە یان نا؟ بەدڵنیاییەوە وەكو پێویست نیمانە، ئێستا قسەیەك لە نێو خوێندكاراندا هەیە دەڵێن بەخوێنم و نەخوێنم دانامەزرێم".
رەنجدەر خالید ئەوە ناشارێتەوە كە دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان ئامادەسازی تەواویان بۆ نەكراوە "تاوەكو لە دوای خوێندن بە ئاسانی كاریان دەست بكەوێت".
كاتێك دێتە سەر پرسی بێكاری ئەوەش دەخاتەڕوو لە رووی ئابوورییەوە شەش جۆری بێكاری هەیە و دەشڵێت: "بێكاری وەرزی پشتی گەنجانی ئێمەی شكاندوە واتە سێ مانگ كار دەكات و دواتر بێكارە، بەشێكیش لەوانەی لە فەرمانگەكاندان و بێكارن پێیان دەگوترێ بێكاری شاراوە بەشێك لەوانە لەهەشت كاژێری كاركردنی رۆژێكدا تەنیا نیو كاژێر بەرهەمیان هەیە".
بەقسەی رەنجدەر خالید ئەوەی بۆ هەرێمی كوردستان جێگای سەرنجە كاتێك كوردستان گەیشتووەتە رێژەی 63.7٪ی پەنجەرەی دیمۆگرافی سیستەمی رۆبۆتیك لە جیهاندا گەشەی زۆری كردوە ئەوەش مەترسی لەسەر دەستی كاری كرێكار دروستكردووە، رەنجدەر گوتی: "یەك رۆبۆت جێگای شەش كەس دەگرێتەوە لە كاركردندا، بۆیە ئێمە لەكاتێكی خراپدا كەوتینە پەنجەری دیمۆگرافییەوە".
لە زانستی سەرژمێریدا هەر وڵاتێك رێژەی 60٪ـی دانیشتووانەكەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵیدا بوو، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە بە كۆمەڵگەیەكی گەنج ناوزەند دەكرێت. واتە ئەو وڵاتە لایەنی مرۆیی بەردەستە بۆ ئەوەی ئابوورییەكەی گەشە پێبدات. عێراقیش بەهەمان شێوە 60.2٪ـی كۆمەڵگەكەی تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 64 ساڵیدایە، واتە ئەویش بەهەمان شێوەی هەرێمی كوردستان گەیشتووە بە پەنجەرەی دیمۆگرافی واتە گەیشتن بە دەرگای زێڕین.
بە قسەی بەرپرسێكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، لە 2021وە هەرێمی كوردستان گەیشتووە بەوەی 60٪ـی دانیشتووانەكەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵی بێت. بەشێكی زۆری ئەو تەمەنانە لەنێو پڕۆسەی خوێندندان، بەتایبەت قوتابییانی زانكۆ. ئەو بەرپرسەی ئامار گلەیی لەوە هەیە كە زانكۆكانی كوردستان بڕوانامە بەرهەمدەهێنن نەك قوتابیی بەرهەمدار بۆ بازاڕی كار ئامادە بكەن و گوتیشی: "بەشێكی رێژەكەش ئافرەتانن كە لە كۆمەڵگەی ئێمە دا نایەنەوێ كار بكەن".
خاوەنی كۆمپانیایەكی راهێنان و راوێژكاریی بواری بازرگانی كە میوانێكی بەرنامەكە بوو، لەو بڕوایەدایە لەو 63.7٪ـەی دەتوانرێ بۆ كار سوودی لێببینرێ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە.
ئەو خاوەن كۆمپانیایە پرسیاری ئەوە دەكات، بۆچی دەرچوویەك بە چوار ساڵی خوێندنی زانكۆ كاری دەست ناكەوێت؟ بەڵام بە راهێنانێكی 20 كاژێری كاری دەست دەكەوێت؟ وەڵامەكەی لە بەرنامەكەدا روون دەكاتەوە. مامۆستایەكی زانكۆش كە هەر میوانە لەو بڕوایەدایە كێشە كە لە قوتابی و هێزی كاردا نییە، بەڵكو "كێشە لە ئیدارەدانی دۆخەكەدایە كە دەبێت قوتابیی زانكۆ لە ماوەی خوێندنەكەیدا بە بازاڕی كار ئاشنا بێت".
12 كاژێر كاركردن مانگی بە 100 هەزار دینار
(كەزی شوان) قوتابیەكی قۆناخی چواری یاسایە لە زانكۆی لوبنانی فەرەنسی ئەو لە بەرنامەكەدا قسەی دڵی هەموو ئەو گەنجە بێكارانەی كرد كە بەتایبەت لە قەزا و ناحیەكاندا دەژین و بێكارن؛ ئەو كە خۆی خەڵكی قەزای قەڵادزێی ئیدارەی راپەڕینە لە قسەی میوانێكی بەرنامە بە گلەیی بوو كاتێك گوتبووی لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئافرەتان كار ناكەن، كەزی گوتی: "ئێوە سەیری شارە
گەورەكان مەكەن كە دەرفەتی كار تاوەكو رادەیەك تێدایە، بەڵام لە قەزا و ناحییەكان دۆخەكە زۆر خراپە. كەسێكی وەكو من كە 12 ساڵ لە نێو خێزانەكەم و چوار ساڵی و زانكۆش لە دووری خێزانەكەم دەخوێنم كە رۆیشتمەوە ئەگەر بمەوێ كارێك بكەم، دەبێت رۆژی 12 كاژێر كار بكەم، مانگانە بە 300 هەزار دینار ئەویش ئەگەر دەستم بكەوێت، باشە 16 ساڵ خوێندن دەبێت ئەوە بەرهەمەكەی بێت؟"
ئەو قوتابیەی بەشی یاسای زانكۆی (لوبنانی فەرەنسی) باس لە چیرۆكێكی كاریگەرتر دەكات ئەویش باسە لە گەنجێكی دەرچووی شیكاری نەخۆشییەكان كە لە قەڵادزێ ویستوویەتی لە نەخۆشخانەیەكی كەرتی تایبەت كار بكات، كاتێكی سیڤیی خۆی بردووە لەوێ پێیان گوتووە دەبێت رۆژانە 12 كاژێر كار بكەیت و لە هەفتەیەكیشدا دوو شەو ئێشكگربیت و مانگانەش مووچەكەت تەنیا 100 هەزار دینار دەبێت، كەزی دەڵێت: "ئایا كەسێك دەتوانێ رۆژانە 12 كاژێر كاربكات و مووچەكەشی 100 هەزار دینار بێت ئەوە رەوایە؟"
نەزمی مووسا نوێنەری وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی لە بەرنامەكەدا ئاوڕێكی بۆ ئەو قوتابییە كچە دایەوە لە دەفتەرەكەی بەردەمی شتێكی نوسی و گوتی: "پەیامەكەت گەیشت بەدواداچوون دەكەین".
قوتابییەكی دیكەی زانكۆ لەوە نیگەران بوو كە دەچنە چاوپێكەوتنێكی هەلی كار داوای ئەزموونی كاریان لێدەكەن ئەو دەڵێت: "من دەرچوویەكی تازەی زانكۆبم ئەزموونی كارم لەكوێ هەبێت؟" قوتابییەكی دیكەی ئەم بەرنامەیە گوتی: "من كە چەندین ساڵ لە بوارێكدا بخوێنم بۆچی دەبێت بەوە رازی بم كە دەرچووم لە خوار بڕوانامەكەی خۆم كارێكی دیكە بكەم؟"
یەكێكی دیكە لە قوتابییەكان دەست دەخاتە سەر برینێكی دیكە‌و دەڵێت:
"بەشێكی زۆری بێكاریی دەرچووانی زانكۆ لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بە خواستی خۆیان ئەو بەشانە هەڵنابژێرن كە تێیدا دەخوێنن، نمرەكەیان بەشی چ بەشێكی كرد دەبێت بە ناچاری لەو بەشە بخوێنن، مرۆڤیش كە حەزی بە شتێك نەبوو ناتوانێ داهێنانی تێدا بكات و تێیدا سەركەوتووبێت".
لە 2021ـەوە پێگەیشتووین
گوهدار محەممەد، بەرپرسی بەشی دانیشتووان و هێزی كار لە دەستەی ئاماری سەر بە وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی كوردستان باس لەوە دەكات لە قۆناخی دوومی سەرژمێریی ئەم ساڵ گەیشتوون بەوەی رێژەی63.7٪ی كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان تەمەنیان لەنێوان 15بۆ 64ساڵیدایە. گوهدار ئەوەش دەخاتەڕوو هەر لە ساڵی 2021دا گەیشتوون بەوەی 60٪ـی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان تەمەنیان لە 15بۆ 64ساڵدایە، واتە "كۆمەڵگاكە گەنجە و خاوەنی دەستێكی كاری باشە".
بەرپرسەكەی وەزارەتی پلاندانان لەو بڕوایەدایە كاركردن لەسەر ئەو رێژەیە (63.7٪) جگە لە خۆیان پەیوەندی بە وەزارەتەكانی كار و پەروەردە و خوێندنی باڵاوە هەیە و گوتیشی: "ئەو 63.7٪ـە هەموویان هێزی كار نین، ئەوەی كار دەكات و ئەوەش كە دەچێتە چوارچێوەی بێكارییەوە، بەوە دەگوترێ هێزی كار نەك هەموو ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 15بۆ 64 ساڵیدایە".
گوهدار محەممەد لەو بڕوایەدایە زۆرینەی ئەوانەی لە زانكۆكان دەردەچن ناتوانن بە بڕوانامەكانیان كارێكیان دەست بكەوێت ئەو دەڵێت: "زانكۆكان بڕوانامە بەرهەمدەهێنن نەك دەستی كاری كارامە بۆ بازاڕ، بەداخەوە لە رووپێویی ساڵی 2021دا ریژەی بێكار لە دەرچووانی پەیمانگا و بەرە‌و سەر 58٪ كە ئەوەش رێژەیەكی ئێجگار بەرزە".
بە بۆچوونی ئەو، باشترە لە رێگەی وەزارەتەكانی كار و پەروەردە خوێندنی پیشەیی بەهێز بكرێت، چونكە مەرج نییە هەموو خوێندكاران بچنە زانكۆ ئەوجا سەركەوتووبن؛ "لە وڵاتێكی وەك سوێد كەمتر لە 25٪ـی ئەوانەی دەخوێنن دەچنە زانكۆكان".
گوهدار محەممەد جەخت لەوە دەكاتەوە كاری ئەوان خستنەڕووی راستیی ئامارەكانە و دەڵێت: "ئەركی دەستەی ئامار، پلاندانان نییە، كاری ئێمە دەستنیشان كردنی كێشەكان و پێشنیاز و چارەسەرە كە بە قسەمان نەكەن خۆ تاوانی ئێمە نییە".
"ئافرەتانی ئێمە نایانەوێ كار بكەن"
هەر بەپێی زانیارییەكانی گوهدار محەممەد، رێژەی بەشداریكردنی ئافرەتان لە هێزی كاری هەرێمی كوردستان "زۆر كەمە". ئەو دەڵێت: "بەپێی رووپێویی ساڵی 2021، 13٪ـی ئافرەتانی ئێمە لە چوارچێوەی هێزی كاردان، ئەو رێژەیە ئەوەمان پێدەڵێت ئافرەتانی ئێمە نایەنەوێ كار بكەن".
سەبارەت بەوەی ئایا ئەو ئیشانەی ژنان لەنێو ماڵ دەیكەن كار نییە؟ وەڵامی بەرپرسەكەی دەستەی ئامار ئەوە بوو: "ئیشی ماڵەوەی ژنان ناچێتە چوارچێوەی كاركردنەوە". گوهدار محەممەد ئەوە رووندەكاتەوە، بۆ پرسی كار دەبێت وەزارەتەكانی كار و پەروەردە و خوێندنی باڵا پێكەوە كار بكەن.
ئەو بەرپرسە باس لەوەش دەكات، قوتابییەكانی كوردستان لە بەكارهێنانی مۆبایل زیرەكن، بەڵام ناتوانن بە باشی كار لەسەر كۆمپیوتەر بكەن و هەموو دەرچووانیش بێكار نین، بە گوتەی گوهدار محەممەد، "بێكار سێ مەرجی هەیە، لەوانە لە ماوەی حەوت رۆژدا كاری نەكردبێت و بەدوای كاردا بگڕێت و ئارەزووی كاركردنیشی هەبێت".
"ئەو 63.7٪ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە بۆ كاركردن"
بڕیار رەئوف، خاوەنی كۆمپانیایەكی راهێنان و راوێژكاریی بواری بازرگانی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە بۆچوونێكی تایبەتی لەسەر ئەو رێژەی 63.7٪ هەیە. ئەو رای وایە تەنیا ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان 30 بۆ 40 ساڵیدایە بۆ كار بەكەڵك دێن. ئەوەش پشتبەستن بەو راهێنانەی بە گەنجانی دەكەن بۆ دۆزینەوەی هەلی كار. بڕیار دەڵێت: "98٪ـی بەشداربووانی راهێنانی دۆزینەوەی
كار تەمەنیان لە سەروو 30 ساڵییەوەیە". روونیشی دەكاتەوە ئەوانەی تەمەنیان لە خوار 30 ساڵی و ئەوانەشی كە تەمەنیان لە 40 ساڵی زیاترە زۆرترینیان خەریكی تیكتۆك و سۆشیاڵ میدیان؛ "ئەگەر زۆر وردی بكەینەوە ئەو 63.7٪ تەنیا 10٪ دەمێنێتەوە بۆ كاركردن".
بڕیار رەئوف دەپرسێ بۆچی دەرچوویەك بە چوار ساڵی خوێندنی زانكۆ كاری دەستناكەوێت، بەڵام بە راهێنانێكی 20 كاژێری كاری دەستدەكەوێت؟ وەڵامەكە لەلای بڕیار بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە زانكۆكاندا پڕۆگرامەكان هاوتەریب نین لەگەڵ بازاڕی كار، بڕیار رەئوف ئەوەش دەخاتەڕوو، تەنیا بوونی رێژەی 63.7٪ بۆ گەنجان زۆر گرنگ نییە، ئەوەی بۆ ئەوان گرنگە كاریان دەست بكەوێت.
"رێژەی بێكاری لە 16.3٪ـەوە دەگەیێنمەوە 6٪"
ئەو راوێژكارەی بواری بازرگانی باس لەوەش دەكات پێشتر رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان 6.2٪ بووە دواتر بەرزبووەتەوە بۆ 16.3٪ و گوتی: "دەسەڵاتم بدەنە دەست بەگەرەنتی ئەو رێژەیە دەگەیێنمەوە 6٪. ئەو قسەیە بەرپرسیارێتییەكی گەورەیە، بەڵام بەڵێن دەتوانم ئەو كارە بكەم".
بڕیار رەئوف 12 ساڵە كاری راهێنان و راوێژكاری دەكات، ئەوەش رووندەكاتەوە قوتابیی زانكۆ بە پێنج هەزار پەڕەی خوێندنی زانكۆ كاری دەست ناكەوێت، بەڵام لەلای ئەو هاوپیشەكانی، بەپێنج پەڕەی راهێنانێك كاری دەست دەكەوێت.
ئەو گوتی: "مرۆڤ ئەگەر كار بكات زۆرینەی كات پارە و مووچەی كەرتی تایبەت باشتر بووە لە كەرتی حكومی، هەر بۆ نموونە كەس هەیە لە كەرتی تایبەتدا مووچەكەی چوار هەزار دۆلارە، بەڕێوەبەری گشتیش هەیە دوو ملیۆن دینار وەردەگرێت".
بڕیار رەئوف ئامادە نییە ژمارەی ئەو كەسانە ئاشكرا بكات كە لە رێگای كۆمپانیاكەیەوە و بە راهێنانكردن كاریان دەستكەوتووە و دەڵێت "لێرە ناتوانم بڵێم چەند كەسمان خستووەتە سەر كار ئەوە نهێنیی كۆمپانیایە".
بڕیار، هیچ كاتێك لەگەڵ ئەوە نییە كە بگوترێ كار دەست ناكەوێت، بۆ پشتیوانی ئەو بۆچوونەشی باس لە گرووپێكی تەلەگرام دەكات كە كار بۆ خەڵكی دەدۆزێتەوە. ئەو گوتی: "ئەو گرووپە لە ماوەی زیاتر لە مانگێكدا 4600 هەلی كاری داناوە، بەم جۆرە دەگەینە ئەو بڕوایەی لە كوردستاندا دەرفەتی كار زۆرە، بەڵام توانا كەمە".
بڕیار ئامۆژگاری گەنجانیش دەكات كە هەمیشە ئیش لەسەر بەهێزكردنی هونەری پەیوەندیكردن بۆ دۆزینەوەی كار بكەن و گوتیشی: "قسەكردن و رێزگرتنی كڕیار زۆر گرنگە، با كرێكار لە كارەكەیدا زۆر زیرەكیش بێت، كە رەوشت و مامەڵەكردنی وەكو پێویست نەبوو بۆ خاوەن كارەكەی هیچ باش نابێت".
بەدوای كرێكاردا گەڕاون دەستیان نەكەوتووە
بەبۆچوونی نەزمی موسا، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی كار و دەستەبەری كۆمەڵایەتی لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، گەیشتن بە رێژەی 63.7٪ زۆر دڵخۆشكەرە، چونكە هەر كۆمەڵگەیەك ئەو رێژەیەی هەبێت ئەوا دەتوانێ گەشە بە ئابووریەكەی بدات، نەزمی موسا ئەوە دەخاتەڕوو لە 2009 بەپێی روپێوییەكی دەستەی ئامار رێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستاندا لە ئاستێكی نزمدا بووە ئەویش 6.2٪ بوو، هەر ئەو كاتە وەک وەزارەتی كار بەدوای كرێكاردا گەڕاون، بەڵام كەمترینان دەست كەوتووە نەزمی گوتی "لە 2009دا وەكو وەزارەتی كار بەدوای خەڵكدا دەگەڕین دیمەزرێنین كەس نەبوو".
نەزمی موسا تكا و داوا لە خاوەنكاران دەكات، راهێنان بەو دەرچووانە بكەن كە دەچنە لایان بۆ ئیشكردن و گوتی: "لە هەموو دنیادا ئەوە نییە دەرچویەك لە یەكەم چاوپێكەوتنی كاردا هەموو شتێک بزانێ، دەبێت خاوەنكار رۆڵێكی هەبێت لە پێگەیاندنی كرێكاردا، بەداخەوە هیچ خاوەن كارێك ئەوە ناكات كە خولی راهێنان بكاتەوە بۆ ئەوانەی دایان دەمەزرێنێ هەموو كاتێك دەیانەوێ كرێكارەكە بەزموونێكی زۆرەوە بچێتەلایان بۆ كاركردن".
پشتبەستن بەبۆچوونی ئەو قوتابییانەی لە بەرنامەكەدا قسەیان كرد، زۆرینەی ئەوانەی لە قەزاكاندا دەژین بێ كارن، نەزمی دەڵێت: "ئەگەر بزانین لە قەزایەك رێژەی دەستی كار زۆرە، هەر لەو قەزایە سەنتەرێكی راهێنانی پیشەیی دەكەینەوە بۆ ئەوەی زۆرترین بێكار بخەینە سەر كار و زۆرترین هەلی كاریش بڕەخسێنین".
پەیوەندی بە ژمارە تەلەفۆنی 5500ـەوە بكەن
نەزمی ئەوە ناشارێتەوە هەندێ كات ئەوانەی كار دەكەن مافیان پێشل دەكرێت، بۆیە وەك وەزارەتی كار چارەسەر ئەو دۆخەشیان كردووە، بەمەرجێك ئەگەر كرێكار پەیوەندییان پێوە بكات. ئەو گوتی: "لە شارێكی وەكو هەولێر بە نموونە 25 هەزار پڕۆژە هەیە. ئێمە وەک وەزارەت ناتوانین بەدواداچوون بۆ هەموو ئەو پڕۆژانە بكەین تاوەكو بزانین چ كرێكارێک مافی پێشلكراوە، ئەگەر كرێكارێک مافی پێشلكرا ئەوا دەتوانێ پەیوەندی بە ژمارە 5500ـەوە بكات، ئەو ژمارەیە هەمیشە بەردەستە و بەبێ بەرامبەر سكاڵای ئەو كرێكارانە وەردەگرێ كە مافیان پێشل دەكرێت".
نەزمی جەخت لەوەش دەكاتەوە هەر كرێكارێك پەیوەندی بەو ژمارەیەوە بكات، هەموو نهێنییەكی پارێزراو دەبێت. ئەو گلەیی لە كرێكارانەش هەیە، چونكە هەندێكجار ئامادە نین لە بەرامبەر پێشلكردنی مافەكانیان لە دادگەی كار سكاڵا تۆمار بكەن و گوتیشی: "بەنموونە كرێكارێكی ناكارامە، واتە ئەو كرێكارەی هیچ پسپۆڕیەكی نییە مووچەی مانگانەی نابێت لە 350 هەزار دینار كەمتر بێت، ئەگەر لەوە كەمتر بوو گەر كرێكارەكەش قسە نەكات ئێمە بەدواداچوون دەكەین، بەڵام باشتر كرێكارەكە خۆی سكاڵا تۆمار بكات تاوەكو مافەكەی بۆ وەربگرینەوە، ئێمە گرفتەكەمان لەوەدایە هەندێكجار كرێكاران بەدوای مافەكانی خۆیاندا ناچن دوایش گلەیی دەكەن دەڵێن هیچمان بۆ ناكەن".
بەرپرسەكەی وەزارەتی كار جەخت لەوەش دەكاتەوە كە دەبێت لە هەموو پڕۆژەكانی كاركردن 75% كرێكارەكانی دەستی كاری نێوخۆیی بن و ئەو پڕۆژانەش كە لە چوار كرێكار كەمتر هەیە، نابێت ئیش بە كرێكاری بیانی بكەن .
"لەم كارەدا بۆ كرێكاران پێش عێراق كەوتووین"
نەزمی موسا شانازی بەوە دەكات لە ماوەی چوار ساڵی رابردوو دا زۆرترین كرێكاریان دەستەبەر كردووە بەوەش دڵخۆشە كە لە دەستەبەركردنی كرێكاراندا پێش عێراق كەوتوون و دەڵێت: "دەستەبەری كۆمەڵایەتی كرێكاران لە عێراق 6٪ـە، بەڵام لە كوردستان 16٪یە، هەرچەندە لە 1971ـەوە دەستەبەری كۆمەڵایەتی هەیە، بەڵام لە چوار ساڵی رابردوو دا ژمارەكە لەلای ئێمە زۆر زیادیكردوە بە نموونە لە هەرێمی كوردستاندا ژمارەكە بووەتە دوو هێندە، ئێستا نزیكەی 200 هەزار كەس لە كوردستاندا دەستەبەری كۆمەڵایەتییان بۆ كراوە".
سەبارەت بە راهێنانی گەنجان و ئامادەكردنیان بۆ بازاڕی كار، نەزمی موسا ئەوەی خستەڕوو لە 2018 بۆ شەش مانگی یەكەمی2024، 10 هەزار كەس لەلای ئەوان راهێنانی كاریان پێكراوە و گوتی: "لەو 10 هەزار كەسەی راهێنانمان پێكردوە
رەنگە شەش بۆ حەوت هەزاری دامەزرابێت و كاری دەست كەوتوبێت".
نەزمی موسا ئاماژە بەوەش دەكات لە 2022 نوسراوێكی لێكتێگەیشتن لە نێوان وەزارەتی كار‌و خوێندنی باڵا واژۆ كرا بۆ هاوئاهەنگی كاركردن ئەوەش رۆڵی هەبووە لە كاركردنی ئەو دوو وەزارەتە پێكەوە. نەزمی گوتیشی: "پێمان باشە هەندێ لە پڕۆگرامەكانی زانكۆ گۆڕانكاری تێدا بكرێت بەجۆرێك لەگەڵ بازاڕی كار بگونجێ ئەوەشمان بە وەزارەتی خوێندنی باڵا گوتووە".
"خوێندنەكەت تەواو بكە ئنجا كار بكە"
هۆشیار دەربەندی، سەرۆك بەشی كارگێڕیی یاسا لە زانكۆی لوبنانی – فەرەنسی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە لەوە نیگەرانە ئەو باوەڕە لەلای قوتابی و بەشێك لە خێزانەكان دروست بووە كە دەبێت قوتابی خوێندن تەواو بكات ئەوجا كار بكات ئەو دەڵێت: "قوتابیم هەیە پێی دەڵێم كار بكە، دەڵێت لە ماڵەوە پێم دەڵێن خوێندنەكەت تەواو بكە دواتر كار بكە، بە بۆچوونی من ئەوە بیركردنەوەیەكی هەڵەیە، دەبێت قوتابی هەر كاتێك بۆی گونجا كاریش بكات و كاری لەلا خۆشەویست بكرێت".
هۆشیار دەربەندی ئەوەش رووندەكاتەوە كە لە وڵاتێكی وەكو سوێد قوتابی لە قۆناخی ئامادەییدا فێری لێكۆڵینەوە و كاركردن دەكرێت؛ "لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا كار زۆر پیرۆزە و قوتابی هێندەی باوكی دەوامی هەیە، وەكو لای خۆمان قوتابی 12ی نیوەڕۆ ناڕواتەوە ماڵەوە، بەڵكو چوار و پێنجی ئێوارە دەڕواتەوە".
بەبۆچوونی هۆشیار دەربەندی كێشە لە قوتابی و هێزی كار نییە، بەڵكو كێشە لە ئیدارەدانی دۆخەكەیە، "ئەوەش كێشەی زۆربەی وڵاتانی نەوتییە كە بەشێوەیەكی گشتی بەرهەمدار نین".
ئەو مامۆستایەی زانكۆی لوبنانی-فەرەنسی شانازی بەوەش دەكات كە لە 2017ـەوە قوتابیانی خۆیان بۆ وەرگرتنی ئەزموونی كاركردن دەنێرنە بەشێك لە كارگەكان ئەو دەڵێت "ئەبێت قوتابی زانكۆ بە بازاڕی كار ئاشنا بێت".
هۆشیار دەربەندی لەگەڵ ئەوەش نییە لەپرسی بێكاریدا زانكۆ یان وەزارەتێك بەتەنیا بەرپرسیار بكرێت. ئەو گوتی: "من وەك مامۆستایەك نزیكەی 20 كۆمپانیام هێناوەتە زانكۆكەی خۆمان تاوەكو هەلی كار بۆ دەرچووانمان بڕەخسێنن".
ئەم كارە بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت
رەخنەیەك كە هەمیشە رووبەڕووی قوتابیانی زانكۆ دەبێتەوە ئەویش ئەوەیە كە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی بەباشی نازانن كە زۆرجار هاوكارە لە دۆزینەوەی كار، بەوەش زانكۆكان بە كەمتەرخەم دەزانرێ، هۆشیار دەربەندی ئەوە بە پێچەوانەوە دەبینێ و دەڵێت: "كێشەی فێرنەبوونی زمان، بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت. زانكۆكان رۆڵێكی دیكەیان هەیە هەرگیز ئەو كێشەیە بە زانكۆكان چارەسەر ناكرێت".
دەربەندی خەیاڵی بۆ رێژەیەكی دیكە دەچێت كە لە سەرژمێریەكەوە بەدەست هاتووە ئەویش ئەوەیە 31٪ـی كۆمەڵگەی كوردستان تەمەنیان 15ساڵ و كەمترە و دەڵێت: "لەو 31٪ـەی دەكرێت لە ئێستاوە بۆ ئاییندە هێزێكی باشی كاریان لێ دروست بكرێت".
ئەو دەخوازێ ئەو بڕیارەی كە هەیە بەوەی 75٪ـی كرێكاری پڕۆژەكان دەستی كاری نێوخۆیی بن، "هەر تەنیا قسە نەبێت و كاری جدی لەسەر بكرێت".
دەربەندی لەگەڵ ئەوەیە ئەو 63.7٪ بخرێتە بەردەم وەبەرهێنەرانی دەرەكی "تاوەكو بزانن هەرێمی كوردستان خاوەنی ئەو هەموو دەستی كارەیە".
بەبڕوای ئەو مامۆستایە، كێشەی كارگە و كۆمپانیاكانی كوردستان ئەوەیە بچووكن و توانای لە خۆگرتنی ئەو هەموو دەستیكارەیان نییە و گوتی: "كێشەی كارگە و كۆمپانیاكانی ئێمە ئەوەیە گەورە نابن، لەكاتێكدا كوالێتیی بەرهەمەكانیان زۆر باشە".
گەیشتن بە دەرگای زێڕین "خودا سینیی زێڕینی پێداوین"
رەنجدەر خالید، پسپۆڕی كارگێڕی و سەرچاوەیی مرۆیی وەك میوانێكی دیكە گەیشتن بە پەنجەرەی دیمۆگرافی بە گەیشتن بەدەرگای زێڕین ناو دەبات و دەڵێت: "گەیشتن بەو رێژەیە 63.7٪ واتە خوا سینی زێڕینی بە ئێمە داوە بۆیە دەبێت كاری باش لەسەر ئەو رێژەیە بكەین، ئێستا ئێمە هێزی كارمان ئامادەیە، بەڵام ئایا كارمان هەیە یان نا؟ بەدڵنیاییەوە وەكو پێویست نیمانە، ئێستا قسەیەك لە نێو خوێندكاراندا هەیە دەڵێن بەخوێنم و نەخوێنم دانامەزرێم".
رەنجدەر خالید ئەوە ناشارێتەوە كە دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان ئامادەسازی تەواویان بۆ نەكراوە "تاوەكو لە دوای خوێندن بە ئاسانی كاریان دەست بكەوێت".
كاتێك دێتە سەر پرسی بێكاری ئەوەش دەخاتەڕوو لە رووی ئابوورییەوە شەش جۆری بێكاری هەیە و دەشڵێت: "بێكاری وەرزی پشتی گەنجانی ئێمەی شكاندوە واتە سێ مانگ كار دەكات و دواتر بێكارە، بەشێكیش لەوانەی لە فەرمانگەكاندان و بێكارن پێیان دەگوترێ بێكاری شاراوە بەشێك لەوانە لەهەشت كاژێری كاركردنی رۆژێكدا تەنیا نیو كاژێر بەرهەمیان هەیە".
بەقسەی رەنجدەر خالید ئەوەی بۆ هەرێمی كوردستان جێگای سەرنجە كاتێك كوردستان گەیشتووەتە رێژەی 63.7٪ی پەنجەرەی دیمۆگرافی سیستەمی رۆبۆتیك لە جیهاندا گەشەی زۆری كردوە ئەوەش مەترسی لەسەر دەستی كاری كرێكار دروستكردووە، رەنجدەر گوتی: "یەك رۆبۆت جێگای شەش كەس دەگرێتەوە لە كاركردندا، بۆیە ئێمە لەكاتێكی خراپدا كەوتینە پەنجەری دیمۆگرافییەوە".
به‌شی بكه لە
