گوتەبێژی وەزارەتی دارایی: ئەمساڵ هەموو عێراق مووچە بە کارت وەردەگرێت، جگە لە سلێمانی

 

ئەمڕۆ (سێشەممە، 7-1-2024) هونەر جەمال لە بەرنامەی رۆژی هیوا جەمال بەشدار بوو، جەختی کردەوە لەوەی مانگی رابردوو وەزیری دارایی عێراق بەڵێنی پێداون کێشەی مووچەی مانگی 12 چارەسەر بکات.

 

جەختیشی کردەوە لەوەی؛ ساڵی رابردوو هەرێمی کوردستان یەک تریلیۆن دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ مووچە خەرج کردووە. 

 

لەبارەی مووچەی مانگی 12ـەوە هونەر جەمال دەڵێ "ئێستا، وەزارەتی دارایی 70 ملیار دیناری لەبەردەستدایە کە مانگەکانی رابردوو عێراق بۆ مووچەی ناردووە،(ئێستا وەزارەتی دارایی) پارەی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ مووچەی مانگی 12."

 

لەبارەی داهاتی نێوخۆوە، هونەر جەمال ئاشکرای کرد "مانگانە نزیکەی 350 ملیار دینارە".

 

سەبارەت بە داهاتی نەوت، هونەر جەمال روونیکردەوە "(داتای) نەوت و داهاتەکەی ئێستا ناچێتە بەردەم وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان، بەڵام عێراق بە تەواوەتی ئاگاداری وردەکارییەکانە." 

 

هونەر جەمال ئاشکراشی کرد "یاسای بودجەمان ئامادەکردووە و ناردوومانەتە ئەنجوومەنی وەزیران."

 

هونەر جەمال: بە ناوی خودای گەورە و میهرەبان. بەڕاستی ئەم بابەتە لەم چەند رۆژەدا زۆر مشتومڕی لەسەرە. جەنابیشت قسەت لەسەر کرد و کۆمەڵێک داتات خستەڕوو، بەڵام بەداخەوە راستییەک هەیە؛ زۆربەی ئەو بەڕێزانەی لەسەر ئەم بابەتە قسە دەکەن، شارەزای سیستمی ژمێریاری، لیستی مووچە و وردەکارییەکان نین. ئەمە بابەتێکی تەواو ژمێریارییە و بودجەش بابەتێکە پەیوەندیی بە پسپۆرییەوە هەیە، بەڵام هەندێک کەس تەنیا ژمارەیەک دەبینن و کۆی دەکەنەوە و خۆیان بە پسپۆری دارایی و پەرلەمانتاری شارەزا دەزانن، بەڵام کاتێک داتاکان و راستییەکان دەردەکەون، دەبێت هەموویان بێدەنگ بن.

لە ساڵی 2024، ئەوەی ئێمە رامانگەیاند 10 تریلیۆن و 752 ملیار دیناری تەرخانکراومان خەرج کردووە. خەرجکردن جیاوازە لە ناردن. دوای خەرجکردن کۆمەڵێک رێکار هەن، بۆ نموونە 10٪ـی خانەنشینی هەیە کە پێشتر 7٪ بوو تاوەکو مانگی حەوت. لە 10٪ـی بڕی عێراق، هەندێک مانگ دەگاتە 76-80 ملیار دینار. لێبڕینی باج هەیە لە عێراق، وەک دەزانن لە مووچە، باج وەردەگیرێت.

 

 

هونەر جەمال: بەڵێ، لە عێراق دەمێنێتەوە، لە تەرخانکراوی ئێمە، واتە کە نووسراو دەکات بۆ نموونە دەڵێ بۆ مانگی 9 تریلیۆنێک دینارم بۆ ناردن، تریلیۆنەکە بە سافی ناگاتە دەست ئێمە، دوای ئەوەی لە تەرخانەکە دەرەچێت نووسراوەکە، پارەکە خەرج دەکرێت، بەشێک لەم پارەیە دەگێڕدرێتەوە سندووقی خانەنشینی و بەشێکیشی بۆ باج دەڕوا بۆ فەرمانگەی باج.

 

 

هونەر جەمال: ئەمە لیستی هەموو ساڵەکەیە لەبەردەستمە، مانگی یەک، 618 ملیارمان بۆ هاتبوو، لەبەرئەوەی بڕیاری دادگەی فیدراڵی دەرنەچووبوو. لە مانگی دوو، بڕیاری دادگەی فیدراڵی دەرچوو کە بە دەق دەڵێ 'دەبێ مووچە بەدەرکرێت لە هەموو کێشەکان و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی هاوتاکانیان لە تەواوی عێراق بە هەمان میکانیزم و بەبێ کێشە، مووچەکانیان وەرگرن'. واتە ئەو بڕیارە روونە کە ئیدی هیچ مەجالی تێدا نەماوە، مادام تۆ فەرمانبەرت هەیە لە هەرێمی کوردستان کە لەنێو عێراقدایە، دەبێت هەمان مامەڵەی عێراقی لەگەڵ بکرێت. بەڵام خۆتان دەزانن ساڵێکی قورسمان تێپەڕاند، بە کۆی ساڵەکە 10 تریلیۆن و 26 ملیار و 804 ملیۆن و 586 هەزار و 328 دینار بۆ ئێمە نێردراوە، کە بە نزیکەی مووچەی 10 مانگ دەکات، ئەمە کۆی پوختەکەیەتی کە بە ئێمە گەیشتووە. 

 

 

هونەر جەمال: ئێمە باسی تەرخانکراو دەکەین، ئێمە دەڵێین 11 تریلیۆن و 576 ملیارمان تەنیا بۆ مووچە هەبووە، ئەوەندە خەرج کراوە، دوایی خۆ بۆ لێبڕینی خانەنشینی ناچێ لە شوێنێکی دیکەوە بۆت بێنێت، هەر لەو تەرخانکراوەی تۆی دەبڕێت، کە تایبەتە بە مووچە. ئێمە، ئێستا سەرقاڵی ئەوەین خشتەکانیش رادەگەیێنین، بۆ ئەوەی لای خەڵک روون بێت، ئێمە کە ئەو ژمارەیەمان راگەیاند، گوتمان لە 11 و 500 ملیۆنەکە، ئێمە هێشتا 824 ملیارمان تەخسیس ماوە کە خەرج بکرێت، کە هیچ بوقاری تێدا نییە، چونکە ئەوە تەرخانکراوە. ئێمە خەرجیی بەکارخستن و وەبەرهێنانمان هەیە، هیچ ساڵێک بۆمان خەرج نەکراوە. کە ساڵانە بیانووی ئەوەیان دەگرت 'تەرخانکراوەکەتان کەمە'، ئێمە پێشتر ئیحتیاتی ئەوەمان وەرگرتبوو، واتە تەنانەت ئێمە ئیحتیاتی ئەوەشمان خستبووە بەردەممان کە 11 تریلیۆن و 576ـەکە بکەینە 12ـی رێک، ئەوە بوو 430 ملیاریشمان خستەسەری، دوو مانگ ئێمەیان هێنا و برد، لە کۆتاییدا فەرمانیشی پێدەرچوو. 

 

 

هونەر جەمال: لە مانگی دوو، بڕیاری دادگەی فیدراڵی دەرچوو، کە دەبێ مووچە هاوتای عێراق بکرێت، ئێمە وەک وەزارەتی دارایی، دەستمان بە پێداچوونەوە بە دۆسیەی خانەنشینان لە هەرێمی کوردستان کرد، بۆ ئەوەی هاوتای بکەین، تاوەکو مانگی 7 بەبێ ئەوەی عێراق هیچ شتێکمان پێبڵێ. وەکو وەزارەتی دارایی بە هەموو دۆسییەکانی خانەنشیناندا چووینەوە، ئامادەکاریمان بۆ هاوتاکردن کرد، لە مانگی 7 دوو خشتەمان نارد، یەکێکیان بە 7٪ـی لێبڕین، یەکیان بە 10٪، چونکە لە عێراق لە 10٪ لێبڕین بوو. گوتمان ئەگەر 10٪ـی قبووڵ کرد، ئەوەی دیکە دەبێت؛ مووچەی هاوتاکراوی خانەنشینان جێبەجێ بکرێت. عێراق ئەو بڕگەیەی پەیوەستە بە 10٪ـی لێبڕینەکە، قبووڵی کرد، واتە پێشتر 46 تاوەکو 50 ملیاری لێدەبڕین، بەڵام لەم مانگەوە کردییە 76 ملیار لێبڕین. بەڵام ئەو بڕگەیەی تەرخانکراوەکە و پارەکەیان زیاددەکات، جێبەجێ نەکرد، کە مانگانە نزیکەی 60 ملیار بوو. ئەوە 5 مانگە، بە مانگی 11ـەوە ئێمە لەسەر داهاتی خۆمان ئەو تەواوکارییە پڕدەکەینەوە. راستە قسەمان لەگەڵدا کردوون و تیمەکانمان بەردەوام لەسەر هێڵن و پێش سەری ساڵیش لەوێ بوون، بۆ ئەوەی رێکارەکان تەواوبکرێن. 

 

 

هونەر جەمال: ئەوە بەشێکی هی ئەوەیە خانەنشینییەکە (هاوتاکردنەکە) زیای کردووە، هەروەها مانگانە لیستی مووچە زیاد و کەم دەکات، چونکە هەندێک دەرماڵە و لێ بڕین و پاداشتی خانەنشینی و ئەوانە زیاد دەبن، کە بابەتێکی ژمێریارییە، لە عێراقیش دا هیچ مانگێک لە مانگەکەی دیکە ناچێ. بەڵام ئەوەی گرنگە، ئێستا دەتوانین بڵێین هەموو ئەو کێشە هونەرییانەی هەمان بوون، ئەو داواکارییانەی هەیانبوو، لە ساڵێکی پڕ شەونخوونیدا، توانیمان لەسەر راسپاردەی ئەنجوومەنی وەزیران، زۆربەیان جێبەجێ بکەین، بۆ ئەوەی هیچ بیانوویێک نەمێنێت، بەڵام خۆتان دەزانن، دوایین بیانوویان ئەوە بوو کە لە بابەتی میزانی موراجەعە (تەرازووی پێداچوونەوە) دروستیان کرد.

 

 

هونەر جەمال: هەمیشە چاوەڕێی داواکاریی تازە دەکەین و خۆمان بۆ ئامادە کردووە، هەمیشە عێراق کێشەی هەبووە، جاران دەیانگوت لیستەکە درەنگ دەگات، تەنانەت جارێکیان لیستمان نەنارد، مووچەی ئەو مانگەیان نارد، ئێمە لیستی مانگی 7ـمان ناردبوو، ئەوان مووچەی مانگی 8ـیان نارد، 7ـیان بە گوژمەیەک نارد و دواتر 8ـیان نارد، بەبێ ئەوەی لیستیان بۆ بنێرین.

 

 

هونەر جەمال: وایە، بەڵام ئەگەر ئەمانە تۆزێک بۆی بگەڕێینەوە، دەبێت تێبگەین لەوەی کێشەی مووچە لە عێراق بەرلەوەی تەکنیکی بێت، کێشەیەکی سیاسییە، کە لە 2014ـەوە هەیە، ئێستا و ئەمساڵ بەتایبەتی کە یاسای بودجە و رێککەوتن هەیە و پەرلەمان دەنگی لەسەر داوە و بڕیاری دادگەی فیدراڵی هەیە، کە هەندێک برادەر لەسەر ئەوە لێرە دەیانگوت تەواو قابیلی وەستان نییە، بەڵام عێراق هەمیشە دەبێت بیانوو بهێنیتەوە کە هەمیشە ئەوان راستن و لەسەر حەقن و هەرێمی کوردستان هەڵەیە. بۆ نایەت بەرپرسیاریێتییەکە بەش بکات، ئێمە نەمان شاردووەتەوە ئەگەر کەمتەرخەمییەک هەبێت، بەڵام ئەمەش ئەنجامی 30 ساڵ دابڕانە لەگەڵ عێراق. ئەی ئێستا چی کراوە؟ ئەوەی کراوە بە قسە و هەوڵی حکومەت بووە یان پارە بە قسەی پەرلەمانتارەکان دێت؟ حکومەتی عێراق مامەڵەی فەرمی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان و شاندەکانی دەکات یان لەگەڵ ئەوانی دەکات؟ ئەو پارە راگیراوەی 6 مانگ کە خەرجکرا، بە قسەی ئەوان بوو یان بە هەوڵ و ماندووبوونی تیمەکانی حکومەت؟

 

 

هونەر جەمال: ساڵی 2024 پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجە دا 20 تریلیۆن و 910 ملیار و 463 ملیۆن دینار بووە، جارێ واز لە خەرجیی بەکارخستن و وەبەرهێنان و هەموو ئەوانە بهێنە کە هیچ کات نەیناردووە، بەڵام ئەو پشکی قەرزەی عێراق وەریدەگرێت و دەیداتەوە، هەرێمی کوردستان بەشدارە لە دانەوەی قەرزەکەی و سوودەکەی لێدەبڕدرێت لە خەرجیی سیادییەکە، بەڵام هەرێمی کوردستان یەک دیناریش سوودمەند نابێت لە خەرجیی پڕۆژە ستراتیژییەکانی. یەک کەسم پێبڵێ خۆی بە نوێنەری هەرێمی کوردستان بزانێت و لەسەر ئەمانە قسە بکات، سەرژمێری خۆ تازە کراوە، ئێمە 14٪ـین. ئەی بۆ بۆ پێشتر لە 17٪ـەوە لە پڕ کراین بە 12٪؟ ئەگەر بابەتەکە سیاسی نەبێت. تەنها ئێمە بۆ مووچە لەو 11 تریلیۆن و 576 ـە، بڕی 824 ملیارمان ماوە.

 

 

هونەر جەمال: یەک دینار نەهاتووە، وەک لەم لیستەی بەردەستم هەیە، تەنیا ئەو پارانە هەن کە بەپێی مانگەکان، دواترینیان دوو گوژمە بوون بە بڕی 441 ملیار و 494 ملیۆن کە بە دوو گوژمە بوو، بەڕێزێک لێرە دەیگوت، تەنیا 264 هاتووە، لە کاتێکدا ئێمە وەرمان گرتبوو. 

 

 

هونەر جەمال:  لە مانگی 10ـەوە هەستمان بەوە کرد عێراق نیازی خراپە، دوو تریلیۆن و 800 و کەسرێکمان مابوو، ئەوە دەیگوت سێ گوژمەی 760 ملیاری دەنێرین، کە دەکاتە دوو تریلیۆن و 200، هەر لەوێ دەیویست 600 ملیار لە تەرخانکراوی ئێمە نەنێرێت. ئەمەش بڕیاری لێدرا، مانگی 10 زۆر دواخرا، دواتر 760ـیان نارد. دواتر ئێمە چووینە بەغدا و لەگەڵیان دانیشتین و پێمان گوتن ئەو سێ 760ـیە کێشەمان بۆ دروست دەکەن. خۆمان مووچەی 10 چارەسەر دەکەین، بەڵام 11 و 12 دەمێنێت. وەزیری دارایی پێیگوتین، 11 تێدەپەڕێنین، هەر لەوێ لە 15-12 نووسراوی موناقەلەکەی واژۆکرد و گوتی مووچەی مانگی 12ـش چارەسەر دەکەم، بەڵام لەسەرم بوەستن، کێشەی سیولەمان هەیە، با مووچەی عێراق چارەسەر بکەم، هی ئێوەش چارەسەر دەکەم. 

 

 

هونەر جەمال: نەخێر، خەرج نەکرا، رەزامەندی لەسەر گواستنەوەی پارەکە بۆ سەر مووچەی ئێمە درا، بەڵام بە کردەیی خەرج نەکرا. 

 

 

هونەر جەمال: بۆ مانگی 12 بڕی 441 ملیار دیناری نارد، تاوەکو ئێستا روونکردنەوەیان پێنەداوین ئاخۆ لەسەر چ بنەمایەک ئەو بڕە پارەیەیان ناردووە، بەڵام بە هەر سێ مانگەکەی کە ئێمە نزیکەی 3 تریلیۆنمان داواکردبوو، یەک تریلیۆن و 800 و کەسرێکیان ناردبوو، واتە کەمتر لە دوو مووچە. ئێستا بە هەموو پێوەرێک ئێمە رەزامەندیی 430 ملیارمان هەیە بۆ تەرخانکراوی مووچە بۆ موناقەلە کە مافی خۆمانە، هەروەها 824 ملیاریشمان لە تەرخانکراو ماوە، کە دەکاتە تریلیۆنێک و 250 ملیار دینار. 

 

 

هونەر جەمال: ئێمە سوورین لەسەر بەدەستهێنانی. بۆ ئەوەی دوور بێت لە موزایەدە؛ داتاکان قسەیان کرد. ئێمە نزیکەی 11 تریلیۆنمان بۆ مووچە خەرج کردووە، عێراق 10 تریلیۆنی ناردووە، واتە تریلیۆنێکمان لەسەر داهاتی ناوخۆ خەرج کردووە. 70 ملیار وەک رەسیدی مودەوەر ماوەتەوە، لەو پارەیەی بەغدا بۆ مانگی 11 و 12 ناردوویەتی، مووچەی مانگی 11 مان لێی دابەشکردووە. 70 ملیار ماوەتەوە و هەڵمان گرتووە.

 

 

هونەر جەمال: بەڵێ، چونکە ئێمە تەرخانکراومان ماوە، ئەگەر یاسا و بڕیاری دادگەی فیدراڵی بەرکارە، ئەوا ئێمە تەرخانکراومان ماوە و داوای دەکەین، دەبێت مووچە بەدەربکرێت لە هەموو کێشەیەک و بڕیاری دادگەی فیدراڵی جێبەجێ بکرێت. 

 

 

هونەر جەمال: وەکو گوتم لەهەوڵداین. لە ئاییندەیەکی نزیکدا لەگەڵ بەغدا دادەنیشین و شەڕی بەدەستهێنانی دەکەین. 

 

 

هونەر جەمال: ئەنجوومەنی وەزیران بڕیار لەسەر دابەشکردنی مووچە دەدات، چونکە تەنیا بەرپرسیاریێتی وەزارەتی دارایی نییە، بەتایبەتی لەم چەند ساڵەدا کە کێشە هەیە و یاسای بودجە نییە، بەتایبەتی دوای راگرتنی وەستاندنی نەوتیش، چونکە خۆتان دەزانن دوای راگرتنی هەناردەی نەوت، مووچە کێشەی نەبوو و 21 مانگ لەنێوان 4 تاوەکو 6 و 7 ـی مانگ، هەموو مانگێک مووچە دابەش دەکرا. 

 

 

هونەر جەمال: بەڵێ، داهاتی نێوخۆمان لە ساڵێکدا سەرووی 4 تریلیۆنی کەمە، بەڵام کۆمەڵێک راستی هەن، خەڵکی شارەزا قسەی لەسەر ناکات و ئەوانەی قسەی لەسەر دەکەن تەنیا دەیانەوێت هاووڵاتییان بێهیوا بکەن و چەواشەکاری بکەن. راستییەک هەیە؛ داهاتی نێوخۆمان 15 تاوەکو 20٪ـی کاش نییە و لای خەڵکە، خەڵکانێک رۆژانە لە کامێرای هاتووچۆ دەدەن، بەڵام یەکسەر ناچن پێبژاردنەکەیان بدەن، بە ساڵی پێدەچێت تاوەکو ئەو پێبژاردنە دەدەن. پارەی کارەبا بە هەمان شێوە. تێچووی بەرهەمهێنانی کارەبا لەسەر حکومەت زۆرە، بەڵام ئەو پارەیەی بۆ خەڵک دەگەڕێتەوە، 80٪ـی خەڵک لە کاتی خۆیدا نایدات. بەڵام لای ئێمە دەبێت بە داهات و وەکو رەسید دەچێتە خەزێنە. پارەی ئاو بە هەمان شێوە. سەبارەت بە داهاتەکە، مانگانە تەنیا خەرجیی بەکارخستن وەکو خەرجیی دامەزراوەکانی حکومەت، 160 ملیار دینار بەسەرەوەیە، هەموو خزمەتگوزارییە کارگێڕییەکان دەگرێتەوە، هەروەها خەرجیی وەبەرهێنانمان هەیە کە تەنیا ساڵی رابردوو بە بەهای 896 ملیار دینار خەرجیی وەبەرهێنانمان هەبووە، کە 10 ساڵە عێراق یەک دیناری نەناردووە. 

 

 

هونەر جەمال: بەشێکی دەتوانین، بەتایبەت پێشتر ناچاربووین کورتهێنانی مووچە بە داهاتی نێوخۆ پڕبکەینەوە، بەڵام دوای دەرچوونی بڕیاری دادگەی فیدراڵی، ئێستا ناچارین بەشێکی داهاتەکە بۆ عێراق بنێرین. 

 

 

هونەر جەمال: ئەوە قسەی فەرمی نییە، قسەی هەندێک پەرلەمانتارە، ئەو قسەیەیان بە فەرمی بە ئێمە نەگوتووە.

 

 

هونەر جەمال: لە سەرەتای دەرچوونی بڕیاری دادگەی فیدراڵی، بۆچوونی جیاواز هەبوو، سەرەتا داوای هەموو داهاتی ناوخۆیان دەکرد، دواتر گوتیان نیوەی داهاتی ناوخۆی، ئێمە گوتمان نابێت، چونکە بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی، مادەی 29 ئەوانەی کە پشکی فیدراڵین، وەکو خاڵە سنوورییەکان و باجی فیدراڵی. ئەو کێشانە بەردوام بوون، تاوەکو دواتر رێککەوتین لەسەر ئەوەی داهاتی ناوخۆ بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵیی داهاتی ناوخۆ بنێرین، 5 مانگ بەدوای یەک داهاتەکەمان نارد. لە مانگی 10 کە تەمویلی مووچەیان دواخست و زانیمان دەیانەوێت کەمی بکەنەوە، ئیحتیاتی خۆمان وەرگرت، بۆ ئەوەی لە ئەگەری کەمبوونەوەی پارەکە، بتوانین کورتهێنانەکە پڕبکەینەوە. تەنیا بۆ مانگی 10 بڕی 240 ملیارمان بۆ کورتهێنانی مووچە تەرخان کرد و، 20 ملیارمان بۆ مامۆستایانی گرێبەست تەرخان کرد، کە دەکاتە 260 ملیار دینار. ئێمە هۆکار نەبووین.

 

 

هونەر جەمال: هەندێک جار بیانووەکان جۆراوجۆن لە وەزارتی دارایی عێراقەوە. 

 

 

هونەر جەمال: دەڵێن کێشەی سیولەیان هەیە. چونکە بۆ مانگی 12 لە عێراق هیچ ساڵێک مووچە لە کاتی خۆی نەدراوە.

 

 

هونەر جەمال: لێکدانەوەی جیاواز دەکەن، جۆرەها بیانوو دەهێننەوە کە هەندێک جار نامەعقوولن.

 

 

هونەر جەمال: لەگەڵیدا دەڕۆین و بەرپرسیاریێتیمان لەسەر شانە، تاوەکو کۆتایی شەڕ دەکەین بۆ بەدەستهێنانی مافەکانمان. ئەوەی پێویست بێت شەونخوونیمان کردووە بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانیان، لەم هەفتەی کۆتاییەدا لەبارەی میزانی موراجەعە، یەک هەفتە تیمەکانمان تاوەکو 12:00ــی شەو لەگەڵ تیمەکانی عێراق دەمانەوە، تەنیا بۆ ئەوەی مووچەی مانگی 11 و 12 مسۆگەر بکەن، چونکە بەوەوە بەستبوویانەوە، کە ئەو شاندە بۆ ئەوە هاتبوو رێکخستنەوە بۆ بابەتێک بکات کە پێشتر داوایان نەکردووە. بۆ نموونە ئێمە مووچەی مانگی یەکمان لە دوو خەرجکردووە، دوومان لە سێ خەرجکردووە، کە میزانی موراجەعەمان ناردووە، مووچەی مانگی دوو لە سێ بووە. چونکە تەمویلی عێراق بە درەنگی نێردراوە. بۆیە وەزیری دارایی عێراق گوتی ئەو تیمەتان بۆ دەنێرین تاوەکو بابەتەکە رێکبخەنەوە و دوانەکەوێت، لە کۆتاییدا تیمەکە کارەکەیان تەواوکرد و کۆنووسەکەیان واژۆکرد، هیچ جیاوازی نەبوو لە نێوان ئەو راپۆرتە و ئەو 11 راپۆرتەی دیکە کە ئێمە ناردوومانە. 

 

 

هونەر جەمال: ئێمە کەی پێویست بکات، بە بەردەوامی تیممان لە بەغدا بووە، هەر داواکارییەکیان هەبووە، جێبەجێمان کردووە، ئێستاش روونمان کردووەتەوە کە تەرخانکراومان ماوە. مووچەی مانگی 12 لە ئەستۆی ئەوانە. 

 

 

هونەر جەمال: بەمنزیکانە شاندی ئێمە بۆ دوو بابەت دەچێت؛ یەکەمیان بۆ تەرخانکراو و بابەتی مووچەی مانگی 12، دووەم بۆ بابەتی خشتەکانی یاسای بودجەی 2025. 

 

 

هونەر جەمال:  ئەوە هەندێک تەرخانکراو و لێبڕین و ئەو بابەتانەیە، هەندێک بەرزەمووچە و دەرماڵەیە، ئەوان لای خۆیان حیسابیان کردووە، کە هێشتا هەر ناشینێرن، بەڵام لای ئێمە دەبێت جیابکرێتەوە، چونکە ئێمە دوو سیستمی دارایی جیاوازمان هەبووە. 

 

 

هونەر جەمال: زۆر جار ئەو پرسیارەمان رووبەڕوو دەکرێتەوە و تۆمەتباریش دەکرێین، جەنابیشت لە بەرنامەیەکت گوتت ئەوەندە بەردەستە، بەڵام ئەو ژمارانە زێدەڕۆیی زۆری تێدایە، لەدوای 25-3 ـەوە، داهاتی نەوت نەهاتووەتە وەزارەتی دارایی، بەڵام ئەوەندەی زانیاریمان هەبێت، مانگانە کە راپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوەیان هەیە لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە بۆ عێراق دەنێردرێت. خۆشتان دەتوانن پرسیار لە وەزارەتەکە بکەن، ئەوەی بۆمان روون بووەتەوە، بەشێکی داهاتی نەوتی کوردستان بۆ کۆمپانیاکانە، چونکە قەرزدارن و دەبێت بیدەنەوە. هەروەها بەشێکی داهاتەکە بۆ پاڵاوتنی نەوت و سامانە سرووشتییەکانە لە پاڵاوگەکان. هەروەها بەشێکی بۆ خەرجیی بەرهەمهێنانی کارەبایە، بەڵام ئەو بابەتە بەتایبەتی لای عێراق روونە. 

 

 

هونەر جەمال: کە نەوت نەهاتبێتە لای ئێمە، چۆن داوای داهاتەکەی بکەین؟ 

 

 

هونەر جەمال: پێموایە لەوێ روونکردنەوە دراوە، مانگی 9ـش کە شاندە باڵاکەی عێراق هاتن، وردەکاریی تەواویان دەربارەی پرۆسەی نەوت وەرگرتووە؛ بابەتێکی شاراوە نییە. 

 

 

هونەر جەمال: هیوادارم خۆیان بتوانن روونکردنەوەی پێویست بدەن کە ئەو بەرهەمهێنانە چەندی بۆ کۆمپانیاکانە و چەندی دەمێنێتەوە. 

 

 

هونەر جەمال: هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی ناسەقامگیری ئابوورییە و یاسای بودجە نییە، ئەمە وایکردووە بە جۆرێک لە جۆرەکان قەیرانەکە ئیدارە بدەین، بەڵام لەپێشینەمان بۆ مووچەیە و لەو رووەشەوە ئەوەی پێمان کرابێت درێخیمان نەکردووە. خۆشتان دەزانن دۆخەکە چۆنە و لە عێراق چۆنە. لە هەندێک دۆخدا نەرمی دەنوێنن، بۆ نموونە لە کاتی سەردانەکەی سوودانی بۆ ئەمریکا، دوو مووچەیان نارد، بەڵام کە دۆخەکان دەگۆڕێن، دیسانەوە ئاستەنگ دروست دەبێتەوە. 

 

 

هونەر جەمال: شەڕمان بۆی کردووە و داواشمان کردووە، بەڵام خۆت دەزانی لە عێراق پیش ئەوەی بابەتەکە ژمێریاری بێت، بابەتێکی سیاسییە، عێراق لە دۆخێکدایە راستە رێککەوتنیش دەکەیت و یاسا و بڕیاری دادگەش هەیە، بەڵام جێبەجێی ناکەن، لە چ شوێنێک هەبووە پارە بەرلەوەی خەرج بکرێت، بیبڕیت؟ لە 2024 شتی وایان لەگەڵ کردوون، زۆر نامەنتقی بووە، پارەی 4 مانگی فەرمانبەرانی کەرکووکیان راگرت، کە پێشتر خەرجیان کردبوو، بەبیانووی جیاواز. کە روونکردنەوەمان دا ئینجا خەرجیان کرد. 

 

 

هونەر جەمال: بەشێکی تەنیا قسەی چەند پەرلەمانتارێک بووە، بەڵام تێبینی هەبوو، کێشەی بایۆمەتری و ناونیشانی وەزیفی هەبوو، بەشی زۆری چارەسەر بووە، هەندێک شت لە عێراق هەیە کە خۆیان نییانە، بەڵام داوا لە ئێمە دەکەن، ئێمە لەپێناو ئەوەی بابەتی مووچە چارەسەر ببێت و لە هەموو کێشەیەک بەدەربێت، مانگانە لەگەڵیان رۆیشتووین و داواکارییەکانمان جێبەجێ کردوون. هەموو داواکارییەکانمان چارەسەر کرد. راستە لە لیستی سەربازییەکان کەموکوڕی هەبووە، بەڵام 2024 ساڵێکی گرنگ بوو بۆ ئەوەی هەموو داواکارییەکانیان جێبەجێ بکەین. 

 

 

هونەر جەمال: بەداخەوە کە پڕۆژەیەکی گرنگی وەکو 'هەژماری من'، بە سیاسی کرا، ئەم پرۆژەیە هەنگاوی باشی نا، تاوەکو پێش سەری ساڵ، 725 تۆمارکراویشی تێپەڕاند و رەنگە ئێستا ژمارەکە گەیشتبێتە 750 هەزار کەس. ئێستا نزیکەی 350 هەزار کەس کارتیان وەرگرتووە، بەڵام کردەکە دوو مانگێکی پێدەچێت تاوەکو حیسابەکەیان دەچێتە سەر کارتەکە. لە دهۆکیش ئەم مانگە بەتەواوی فەرمانبەرانی شارستانی، بەو کارتە مووچە وەردەگرن. بەڵام لە سلێمانی لەگەڵ ئەوەی دۆخەکە هێوربووەتەوە و راگەیێنراوی دادگەی فیدراڵی کۆتایی بە مشتومڕەکان هێنا. لە مانگی 10 نووسراوێکی دیکەی ئەمینداریێتیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق هەیە کە دەڵێت هەموو بانکە ئەهلییە تۆمارکراوەکان کە لای بانکی ناوەندی تۆمارن، دانپێدانراون، مامەڵەیان لەگەڵ دا بکەن بۆ پێشخستنی پرۆسەی تەوتین. دەتوانین بڵێین پرۆژەکە لە بەرەوپێشچووندایە.

 

 

هونەر جەمال: لە سلێمانی بەداخەوە هەڵمەتێک لەدژی راگەیێنرا و کرایە پرۆژەیەکی سیاسی، سەرەتا لە سلێمانی زۆر باش بوو، بەڵام ئێستا نا، خزمەتگوزارییەکانی 'هەژماری من' بەراورد بە عێراق زۆر پێشکەوتوون. 

 

 

هونەر جەمال: چالاک دەبێت و مانگ بە مانگ جیاوازیی هەیە، رێژەی تۆمارکردن خاوە، بەڵام بەردەوامە. هیوادارین تا ناوەڕاستی ئەمساڵ، زیاتر بێت. ئێستا لە هەولێر و دهۆک فەرمانبەرانی شارستانی لە مانگی داهاتووەوە بە کارت مووچەکانیان وەردەگرن. ئەوەی دەمێنێتەوە خاوەن پێداویستیی تایبەت و خانەنشینانن، ئەوانەش کاریان لەسەر دەکرێت. بەڵام راستییەک هەیە لە 2025ـدا لە عێراق هەموو مووچەخۆران لە هەموو پارێزگەکان بە کارت مووچە وەردەگرن، جگە لە سلێمانی. بەداخەوە. لە هەموو عێراق مووچە بە کاش نەماوە، بە هەولێر و دهۆکیشەوە. 

 

 

هونەر جەمال: لە جێبەجێکردنی سیستمی ئەلیکترۆنیی دامەزراوەکان هەنگاوی باشمان ناوە، جگە لە 'هەژماری من'، سیستمی خەرجییەکانمان هەیە کە هەموو داهاتەکانی تێدایە و کارئاسانیی زۆری تێدایە، خەرجییەکی زۆری ناپێویست دەگەڕێنینەوە. دەربارەی داهات، لە گومرگ و باج هەمانە، بەڵام ئەوەی شەفافیەت، هەموو داتاکانی 100٪ تێیدا نییە، بەڵام لە راپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە دا کە مانگانە بۆمان دێتەوە، هەموو داهاتەکانی تێدایە.

 

 

هونەر جەمال: داهاتی مانگانەی هەرێمی کوردستان  320 بۆ 350 ملیار دینارە، 20 بۆ 30ـی داهاتەکە کاش نییە، بەشێکی چەکە، بەشێکی قەرزە، بەشێکی لێبڕینە لەنێوان دامەزراوەکان، قەرزەکان دیارن، چەکەکانیش هەندێکی چەکی حکومییە. 

 

 

هونەر جەمال: دەبێت سیستمێکی بانکیت هەبێت لە رێگەی ئەپڵیکەیشنەوە ئەو کردەیە بکەیت، کە دەڵێین 'هەژماری من' پڕۆژەیەکی گرنگە و لەبەرژەوەندیی خەڵکە، لەبەرئەوەی شەفافیەت زیاد دەبێت و گەندەڵی و بندیواری نامێنێت، کەس نایەت مووچە بە بارمتە بگرێت، کەی بتەوێ مووچە وەردەگریت، لە داهاتوودا دەتوانیت ئەو هەنگاوانە بنێین و ئەگەر بەتەواوی بکەوێتە سەر سکە، دەتوانیت ئیدارەی سیولە بدەیت. ئەو نۆرەگرتنەی بۆ مووچە هەیە، زۆرجار گلەیی دەکرێت کەی ئەو نۆرەگرنتن و قەرەباڵخییە کۆتایی پێدێت؟ بەڵام من لە تۆ دەپرسم، جگە لەم سیستمە بانکیەی 'هەژماری من'، هیچ رێگەیەیکی دیکە هەیە بۆ کۆتاییهێنان بەم قەرەباڵخی و نۆرەگرتنە؟ 

 

 

هونەر جەمال: مەعقولە هێشتا ئەو هەموو دژایەتییەی بە کۆمەڵێک درووشمی بێ بنەما بکەیت، لە کاتێکدا تەنیا 2500 دینار لە مووچەکەت دەبڕدرێت، بەڵام کۆمەڵێک خزمەتگوزاریت پێشکێش دەکات. هەرئەوەی هەرکات بتەوێت مووچەکەت وەربگریت، بەسە. 

 

 

هونەر جەمال: لە سەرەتادا هەموو پرۆژەیەک بەشی خۆی کێشەی هەیە، بەڵام ئەوانە بە سیستمی ئەلیکترۆنی بەستراونەتەوە، ئامێرەکان کە گەیشتە خوار نیوە، یەکسەر پارەیان بۆ دەچێت، چەند مانگی سەرەتا خەڵکی زۆر بەیەکجار دەچوون، ئێ ئەوەش ئامێرە دەوەستێت، بەڵام ئێستا خەریکە ئەو هۆشیارییە دروست دەبێت. خەڵک هەیە ئێوارە یان شەو دەچێت و خەریکە دەبێتە دیاردە. 

 

 

هونەر جەمال: نەخێر، هەر کاتێک بێت، حەز دەکەیت دوای مانگێک و شەش لە هەر شارێک یان وڵاتێکی دیکە وەریبگریت، ئەمە کارئاسانییە و بۆ خەڵک کراوە. 

 

 

هونەر جەمال: کەس هێندەی ئێمە لە نەهامەتیی خانەنشینان تێناگات، هاوتاکردنی مووچە لە مانگی 7 لە روانگەی دڵسۆزیمانەوە بووە بۆ خانەنشینان، هەبووە لە 200 هەزار مووچەکەی بووەتە 600 هەزار. لە دوایین کۆبوونەوەش لەگەڵ وەزیری دارایی عێراق باسی ئەو بابەتەمان کردووە، هیوادارین لە زووترین کاتدا بتوانین مووچەی خانەنشینی سەربازی هاوتا بکرێت، هەم خانەنشینانی پێش 2014 کە ئێستا دەستیپێکردووە.

 

 

هونەر جەمال: چونکە لە داهاتی نێوخۆیە و بەیەکەوە دابەش ناکرێت، هەفتەی داهاتوو مووچەی گرێبەستانی خوێندنی باڵاش دابەش دەکرێت. 

 

 

هونەر جەمال: پێویستی شتێکە و ئەوەی بۆمان دەکرێت شتێکی دیکە، ئێمە لەبەرئەوەی سیستمی مووچەمان بە عێراق بەستراوەتەوە، ناتوانین یەک فەرمانبەری تازە دابمەزرێنین.

 

 

هونەر جەمال: بەڵێ، گرێبەست ئەگەر لەسەر کرێی رۆژانە و داهات بێت، شتێکی دیکەیە، بەڵام ئەگەر لەسەر گرێبەستی وەزارەتی دارایی بێت و مووچەکەی لە عێراق بێت، ناتوانین. 

 

 

هونەر جەمال: لە دوو ساڵی رابردوودا زیاتر لە 800 هەزار کەسیان دامەزراندووە، بێ ئەوەی یەک میلاک بۆ ئێمە تەرخان بکرێت، میلاکمان دەوروبەری 682 هەزارە لە عێراق، لە 2013 ئەو میلاکە پەسند کراوە و یەک میلاکیش بۆ هەرێمی کوردستان زیادنەکراوە. ئەوە رەوایە؟ رەوایە ئەو هەموو دامەزراندنە هەبێت و هیچیشی نەدرێت بە هەرێمی کوردستان و نوێنەرێکیش ناپرسێت ئەمە بۆ؟ لە کۆی تەرخانکراوەکە 6٪ دەنێردرێت، لەکاتێکدا 14٪ـی عێراقین.

 

 

هونەر جەمال: هاوئاهەنگی هەیە، بەڵام لە عێراق ئەم بابەتانە ئاسان نین. 

 

 

هونەر جەمال: ئەگەر بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی وەکو خۆی جێبەجێ بکرێت، دەبێت هەمووان مووچەکانیان هاوتا بکرێت، هەنگاو بەهەنگاو لەگەڵیاندا رۆشتووین و لەگەڵ وەزارەتەکانیان هاوئاهەنگیمان کردووە. 

 

 

هونەر جەمال: ناتوانین پێشبینی بکەین، چونکە پیویستی بە تەرخانکراوی دارایی هەیە، هەر بابەتێک تەرخانکراوی نەبێت، عێراق ناچێتە ژێرباری، ئێستا تەرخانکراویشمان هەیە و عێراق جێبەجێی ناکات. جا داوای قەرەبوویێک بکەیت کە تەرخانکراوی نییە. 

 

 

هونەر جەمال: ئاگاداری ئەوە نیم، بەڵام هەر مووچە و پارەیەک بەناوی هەر چین و توێژێکەوە بێتە لای ئێمە، یەکسەر دابەش دەکرێت. وەکو خەرجیی تیمەکانی کوتان، کە پەرلەمانتارێک بە ناشارەزایی گوتی 74 رۆژە هاتووە و خەرج نەکراوە. 

 

 

هونەر جەمال: ئەوانیش بە ناشارەزایی گوتیان بەداخەوە، پارەکە خەرج نەکرابوو، تەنیا بڕیاری گواستنەوەی درابوو، بۆیە وا دەڵێم؛ بابەتی دارایی پەیوەندیی بە پسپۆرییەوە هەیە، بەڵام خەڵکێکی ناشارەزا لەپێناو لایک و کۆمێنت، قسەی لەسەر دەکات. ناکرێت هەرکەسە و لە راستی خۆیەوە لە میدیا فاڵ بگرێتەوە. ئێمە پێشتر رامانگەیاندووە، بۆ هەر بابەتێکی تایبەت بە مووچە، جگە لە خۆمان و پێگە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی دارایی، پشت بە هیچی دیکە نەبەستن. ئەمانە هەمووی بۆ تێکدانی دەروونی خەڵکە. کەی پارە گەیشتە سەر حیسابی ئێمە، ئەوکاتە پشتی پێدەبەستین. 

 

 

هونەر جەمال: ئامادەمان کردووە و ناردوومانەتە ئەنجوومەنی وەزیرانیش، بە درێژایی ئەم 5 ساڵە وەکو وەزارەتی دارایی ئەرکی خۆمان جێبەجێ کردووە و ناردوومانەتە ئەنجوومەنی وەزیران، بەڵام ئەو دۆخە رێگربووە، ئەوەش خواستی ئێمە نەبووە کە بێ یاسای بودجە بین.