Berovajî yan cuda ji tecrûbeya çandî û wêjeyî ya gelek miletên din li Rojhilat û Rojavayê cîhanê, hizra neteweyî yan neteweperestî di edebiyata kurdî de herî zêde di janra helbestê de hat xuyakirin.
Çimkî helbest di qada wêjeya kurdî de ji piraniya janrên din wek roman û şano û çîrokê û …hwd kevintir e. Lewma em dikarin bêjin ku helbesta kurdî, nexasim ya klasîk, bûye qadeke dewlemend û berfireh ji bo derbirîn û nîşandana fikr û hizrên neteweyî û yên girêdayî ax û xwezaya Kurdistanê.
Helbestvanê neteweyî yê nemir Ehmedê Xanî beriya sedê salan berhema xwe ya nemir (Mem û Zîn) kir hêncet û behane da ku hizr û bîr û baweriyên xwe yên neteweyî di nav miletê xwe de belav bike û ew bi xwe dibêje:
Şerha xemê dil bikem fesane
Zînê û Memê bikim behane
Xanî herwiha dibêje:
Da xelq nebêjitin ko ekrad
Bê marîfet in, bê esl û bunyad
Enwaiê milet xwedan kitêb in
Kurmanc tenê di bê hesêb in!
Helbestvanê me yê hêja Seydayê Tîrêj jî yek ji wan helbestvanên Kurd yên klasîk bû ku xîreta neteweyî di dil û mejiyê wî de di coş û kelecanê de bû û wî hebûn û qîmeta xwe bi hebûna û qîmeta welatê xwe ve girêdida û bi mirovê Kurd û zimanê kurdî bawermend bû û bi hemû helbest û berhemên xwe dixwest wê yekê ji xwînerên xwe re bêje ku “bê welat jiyan nabe!” Tîrêj di helbesta xwe ya “Taca Şerefxan” de wiha vê rastiyê tîne zimên û dibêje:
Ger tu nebî ma em çi ne?!
Canim bi qurbana welat
Bawer bike di rêça te de
Xwîna me erzan e welat
Axa te misk û ember e
Ava te ava kewser e
Kevirê te durr û mermer e
Elmas û mircan î welat
Ava çemê Dicle Firat
Sed Zemzem û ava heyat
Nayên di mizgîn û xelat
Pîroz û derman î welat
Qada te tev zêrê zer e
Kîmya û neft û komir e
Tev dehl e tev dar û ber e
Tev bax û bistan î welat
Xemla cîhan ji rewşa te ye
Şahî bi mizgîna te ye
Dem her di fermana te ye
Taca Şerefxan î welat!
Ango Tîrêj pir eşkere û vekirî dibêje eger welatê me nebe, em ne hêjayî tiştekî ne!
Seydayê Cegerxwîn dikare wek yek ji çavkaniyên neteweperweriya Tîrêj bê hejmartin ji ber ku Cegerxwîn bandoreke pir mezin li ser Tîrêj çêkir û di dîwana xwe ya sêyem (Kî me Ez) de, li ser Tîrêj, bi navê wî yê rastî (Bersiva Nayifê Heso) helbestek nivîsandiye û hêviyên hêja û giran ji wî kiriye û ew bi belavkirina hişyariya neteweyî di nav ciwanên Kurd de teklîf kiriye û gotiye:
Ey hevalê min î rind
Çi li bajêr çi li gund
Bo milet û bo welat
Divê bikin em xebat
Gerek em ranewestin
Ma ev ji kê tê xwestin?
Ev xwendin û zanebûn
Nêzîk dikin serxwebûn
Xortên wek te pir zana
Gerek bêjin; Nezana
Bira destên hev bigirîn
Di vê rê de em bimirin
Bi rastî Seydayê Tîrêj li gor wê hêvî û baweriya Cegerxwîn derket. Tîrêj helbesta xwe li ser şop û rêya helbestvanên klasîk û resen hûnandiye, di her derfet û boneyekê de hizr û ramanên xwe yên neteweyî anîne ziman, wek mînak derbarê qîmet û rûmeta şiîrê wiha dibêje:
Ma rûmeta şiîrê çi ye, ned xizmeta milet de bî
Ronahiya şiîrê çi ye, pesnê welat ku têd nebî
Çi bikim ji wê şiîra rijî, danegire wijdan û mejî
Derdê dil û can nakuji, çaxê ku cewher têd nebî
Tîrêj ser bi dibistana helbesta jîwerî (waqiî) bû û ji dil û canê xwe neteweperwerekî Kurd bû. Lê neteweperestiya Tîrêj ne teng û dijî gelên din bû, her çiqasî hinek ji wan gelan an rasttir rejîmên wan tiştên nedîtî anîne serê miletê Kurd jî, lê welatperweriya Tîrêj erênî û mirovhez bû, ronîdar û çirisandî bû, ne tarî û tarîperest bû. Wek mînak Tîrêj di helbesta xwe ya bi navê “Sebra û Şatîlayê” de, li ser wê komkujiya ku Îsraîlê anî serê filistîniyan dike zarezar û wiha dibêje:
Roja Sebra û Şatîla ew kuştina bê wijdan
Ew kuştina tevayî wê li ser we bê hejmar
Ji bîr nabe tucarî neb şev û roj û êvar
Keç û pîr û kalemêr ew zarokên du sê meh
Hatin kuştin wê çaxê bê sebeb û bê guneh
Gelo ev çi nîşan dide? Ev dilmeziniya milet û mirovê Kurd û piştgiriya wî ya hemû mezlûm û bindestan diyar dike. Dibe ku miletên din bi heman helwestê li hember kurdan tevnegerin, lê ev dîsa wê rastiyê teqez dike ku Kurd li ser heqiyê ne û doza wan dozeke rewa û dadmend e.
Tîrêj ku helbestvanekî Binxetê bû, di dil û hişê xwe de, herwiha di nivîs û berhemên xwe de sînorên ku Kurdistanê parçe dikin, nehîştibûn. Tîrêj heta dawî netewehez û Kurdistanî bû. Ev yek ji xisletên kurdên Rojavayê Kurdistanê bi giştî ye, li asta ku hin caran wek ku kurdên Binxetê xizmeta parçeyên Kurdistanê yên din dikin, xizmeta parçeyê xwe nakin. Kurdistanîbûna Tîrêj ya bê sînor û tixûb di gelek mînak û helbestan de xuya dike wek: Şeqlawe tev bax û rez e – Êrişa Tirka li Bakurê Iraqê – Şîna Leyla Qasim - Kanî Kalê Şêx Seîd – Şîna ser Şehîdên Qeladizê û…hwd.
Tîrêj bi hest û kurdperweriya xwe serbixwe bû. Lê divê bê gotin ku kesayetiya Barzaniyê Nemir ji xwe re wek sembol û pêşeng didît û li ser hemû parçeyên Kurdistanê dinivîsand, bi xweşiyên hemû kurdan re kêfxweş dibû û bi xemgîniyên wan re jî xemgîn dibû. Amed, Mehabad û Hewlêr di helbestên wî de pir baş tên dîtin.
Tîrêjê welatperwer û netewehez girîngiyeke mezin dida Başûrê Kurdistanê û piştî têkçûna peymana 11ê Adarê, wî yek ji helbestên xwe yên herî xweş di dîroka edebiyata kurdî de afirand ku ew jî helbesta “Ey Bilbilê Dilşadî” bû ku di sala 1975an de hat nivîsandin. Ez gelek caran dibêjim ev helbest tenê besî Tîrêj bû, ango ev helbest bi tena serê xwe cihê Tîrêj di nemiriyê de diparêze û heq e bi ya min ev helbest bi tîpên zêrîn li esmanê gerdûn bê helawsitin:
Ey bilbilê dilşadî hela, wer bike fîxan
Derdê me giran e ey bira, birîna me kûr e
Gorî te bitin cerg û dil û mêlak û hem can
Dengê te ye xweştir, ji ney û nay û bilûr e
Sê hawe te deng, yek ji sira bayê siba ye
Hawê dî ji dengê xuşîna dehl û reza ye
Hawê sisêya ji bêhna şemamok û gula ye
Lewra ku li dinyê tu bi nav û tu meşûr e
Karwanê me va bi rê ketî, lê şevreş û tarî
Serma ye terez kuliyên di berfê her dibarî
Bahoz e çelapek têne me, ji her çar kenarî
Warê me welat e ey heval, rêça me dûr e
Çar hawîr me diz û keleş in, têk dane dijmin
Me ji hev radiqetînin bir bi bir, heyf û mixabin
Qet çare û umîda me nemaye bilbilê min
Meydan e ji bo hirç û çeqel, gur zûre zûr e
Meydane ji bo hirç û çeqel, rovî û keftar
Gorî te bim bilbil, ji serê darê tu wer xwar
Da pêk ve mijûl bim, bi xwe çend rojên di dijwar
Îro li me ferman e, li ser gerdenê şûr e
Destê tewqeyê îro ku em herdu bidin hev
Çend sal û zemanên di xerab jîn em di gel hev
Dinya bi xwe dewran e, bizan geh roj e, geh şev
Geh tarî û dûman e û geh rewşen û nûr e
Tîrêj ji ber fikrê xwe yê neteweyî pir girêdayî ax û xweza û siruşta welatê xwe bû. Weşanxaneya Peywendê li Amedê ku pirtûkên Tîrêj jinûve çap kirin wiha li ser têkiliya Seyda û siruşta Kurdistanê dibêje: “Seyda li ser êmîşê welatê xwe mezin dibû, û pir ji xweristiya welatê xwe hez dikir. Girêdaneke xurt di navbera seyda û xweristiya welatê wî de hebû. Di helbestên xwe de pir li ser av û dar, gul û giya, deşt û çiya, mêrg û kanî, buhar û zivistan, dehl û zevî û bale û tebayên welatê xwe digot. Navên hersê dîwanên wî navên çiyayên Kurdistanê ne: (Xelat, Zozan, Cûdî). Binavkirina dîwanên wî pirtir ji me re diyar dibin bê seydayê Tîrêj çiqasî bi xweristiya welatê xwe ve girêdayî bû”.
Navê Seydayê Tîrêj yê rastî Nayifê Heso ye û di sala 1923an de li Parêzgeha Hesekê, gundê Nicmok hatiye dinyayê. Xwendina xwe ya destpêkê di mektebên olî de qedand û piştre li Amûdê bi cî bû û têkiliyên wî bi helbestvanê mezin Cegerxwîn re xurt bûn ku ezê piştre bi berfirehî behs bikim. Seydayê Tîrêj ji sala 1973an ve li bajarê Hesekê jiya heta roja 23ê Adara 2002an ku koça dawî kir. Tîrêj gelek berhemên giranbuha li pey xwe hîştin wek: Dîwana Xelat-1985 – Dîwana Zozan, 1990 – Dîwana Cûdî, 1998 – Serpêhatiyên Kurdan, du cild, bi farisî jî derketiye û Mewlûda Kurmancî û hin berhemên din.
Seydayê Tîrêj
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse