كوردانی شام؛ سەلاحەدین و مەولانا و كۆمەڵێك میراتی دیكە
لە دوای "شۆڕشی سووریا" (2011)، بە شێوەیەکی زەقتر لە جاران، هەواڵی کورد لەو وڵاتە بووە جێگەی باسوخواس، لەگەڵ کەوتنی رژێمی ئەسەدیش دا (کۆتایی 2024)، بەردەوام ناوی کورد وەک یەکێک لە نەتەوە بنەڕەتییەکانی سووریا دەهێنرێت، بەڵام لەنێو مۆزایکێکی چڕدا کە لە دەوروبەری 16 میلـلەت و نەتەوە و گرووپی ئیتنی و کولتووری و ئایینی پێکدێت، لەنێو ئەمانەشدا سوننە و عەرەب زۆرینەن، بەدوای ئەوانیشدا ئیدی کورد، تورکمان، چەرکەس، دروز، شیعە، عەلەوی، تایفە کریستیانەکان و ئیسماعیلی و کوردی ئێزدی و ئەرنائوتییەکان و ئەوانی دیکە دێن و پێکڕا ئەوە پشتڕاست دەکەنەوە کە سووریای مێژوویی "وڵاتی کۆچبەران" بووە.
سەبارەت بە کورد و ریشەیان لە وڵاتی شام، بنکۆڵکارییە شوێنەوارناسییەکان دەیگێڕنەوە بۆ سەردەمێکی کۆن و دێرین کە کۆچ و رەوی گەلانی هیندۆ ئەوروپایی لە حەوزی دەریای نێوەڕاستەوە تاوەکو نێوەڕاستی ئاسیا. لەم پانتاییەدا هەندێک لەو گەلانەی باوەڕ وایە بەشێکبن لە باپیرانی کورد؛ پاشماوەی شوێنەوارییان هەیە، لە وانەش هۆری و میتانییەکان. سەرباری ئەم مێژووە دوورەش دەشێت چڕبوونەوە و کۆچی بەربڵاوی کورد بۆ شام بگەڕێتەوە بۆ سەدەکانی نێوەڕاستی ئیسلامی و دەمی شەڕی خاچییەکان، هەر لەم قۆناخەش دا مێژوونووسی ئینسکلۆپیدی ناسراو (المسعودی م.957ز) لە (مروج الذهب) دا باس لەوە دەکات، دونبولییە کوردەکان لە وڵاتی شام دا گیرساونەتەوە، ئەم هۆزە کوردەش کە شێوەزاریان گۆرانییە و بنەڕەتیان ئەزەربیجانییە، دواتر دەبنە میر و فەرمانڕەوا لە ناوچەکە لەوانەش (میر محەممەد دونبولی م. 997 ز) کە محەممەد ئەمین زەکی باسیکردووە (خلاصة، ج2). بە دوای ئەمەشدا و لە سەدەی یازدەی زایینی، گەشتنامە و سەرچاوە جوگرافییەکان "وڵاتی شام" یان بە ناوچەی ژیان و بڵاوبوونەوەی کورد ئەژمار کردووە (المسالک والممالک ی البکری بە نموونە).
هەر لە سەردەمی ئیسلامیدا بەشێک لە باکووری شام بووەتە بەشێک لە قەڵەمڕەویی (دەوڵەتی دۆستەکی) کوردی کە زیاتر لە سەدەیەک حوکمڕانی ناوچەکەی کردووە (982_1086 ز). هاوکات لەگەڵ ئەمانەشدا ئاماژە مێژووییەکان ئەوە دەردەخەن کۆچ و رەوی چڕی کورد بۆ شام لە سەردەمی دەوڵەتی ئەیوبیدا بووە (1174_1250ز)، سنووری قەڵەمڕەوی ئەم بنەماڵە کوردییە لە میسرەوە بەرەو شام، جزیرە و هەولێر کشاوە و بوونەتە هۆکارێک بۆ کۆچی هەندێک لە بنەماڵە و کەسایەتییەکانی کوردی دیکەی کوردستانی گەورە، بەهۆی ئەوانیشەوە رێژەیەک لە کورد روویان لە دیمەشق، حەلەب و شارەکانی دیکەی شام و لەوێشەوە وڵاتی میسر کردووە و کردوویانەتە وڵاتی خۆیان.
کوردانی شام لە دەورانی ئەیوبی دا لە پاڵەوانانی شەڕ و بەرەنگاری خاچییەکان بوون، تەرمی هەندێک فەرماندەشیان هەر لە شام نێژراون، لە دەوروبەری چیای (قاسیون)ی دیمەشق گەڕەکی تایبەتیان هەبووە. لە ناوچەکانی دیکەی شام دا قەڵا و پێگەی بەنێوبانگیان هەبووە کە دیارترینیان (حصن الأکراد)ی پارێزگای (حمص)ە و پەیوەستە بە (جبل لبنان)ەوە. ئەم قەڵایە ئێستا لە لیستی شوێنەوارەکانی رێکخراوی یونسکۆدایە و لە نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەیەمینی زایینی دا بە کورد سپێردراوە تاوەکو لەو پێگەیەوە ئاسایشی ناوچەکە بپارێزن.
میراتی مێژوویی کورد لە شام دا تەنیا سەربازی نییە و بە هەڵمەتە خاچییەکانیشەوە پەیوەست نییە، بەڵکو دیوی شارستانی و کۆمەڵایەتیشی هەیە، بۆ نموونە یەکێک لە فەرمانڕەواکانی دەوڵەتی حەمدانی لە ناوچەکە (ابن حمدان) لەگەڵ خاتوونێکی کورد بە نێوی (فاطمة بنت أحمد الهزارمردی) هاوسەرگیری کردووە، هاوتای ئەمەش فەرمانڕەوای دەوڵەتی دۆستەکی کوردی (سعید بن مروان) لەگەڵ خاتوونێکی بنەماڵەی میرانی حەمدانی دا بە نێوی (ست الناس) هاوسەرگیری کردووە (البغدادی، التذکرة الحمدونیة؛ ابن الأثیر، الکامل، ج7). ئەم تێکەڵییە کۆمەڵایەتییەش لە حەلەب یەکێک بووە لە رایەڵەکانی پێکەوەژیانی کورد و عەرەب.
یەكێكی دیکە لە ئاماژەكانی هۆگری كورد بە شامەوە لە (وفیات الأعیان)ی (ابن خلكان) دا تۆماركراوە: پاش كۆچی دوایی فەرمانڕەوای هەولێر (موزەفەرەدین گۆگبەری)، هاوژینە ئەیوبییەكەی (رەبیعە خاتوون م. 1245ز) كە خوشكی سوڵتان سەلاحەدینە، بە یەكجاری چووەتە شام و لەوێ لە نێو كوردانی بناری قاسیون قوتابخانەیەكی حەنبەلی كردووە بە وەقف. ئەم پڕۆژەیەش بەشێكی كەمە لەو خزمەتە فێركارییانەی بنەماڵەی ئەیوبی لە شام دا پێشكەشیانكردووە و شوێنەواری هەندێكیان تاوەکو ئێستاش ماوە. هەر لەم چوارچێوەیەشدا میرانی ئەیوبی نزیكەی 15 قوتابخانەی جۆراوجۆریان بنیاتناوە كە زیاتر بۆ فەقێ و مەلا شافیعییەكان بوون و دووانیش لەوانە تایبەتكراون بە پەیڕەوانی مەزهەبی حەنەفی. شانبەشانی ئەیوبییەكانیش كوردی دیکە هەن بەشدارییان لە خزمەتی فێركاری شام دا هەیە بۆ نموونە میری كورد (ناصر الدین القیمري - مردن:1307ز) قوتابخانەیەكی تایبەتی لەسەر دادوەر (شمس الدین الشهرزوري) وەقفكردووە و فەرماندەی دەستڕۆیشتووی سوپای شارەكەش بووە (الدمشقي، الدارس، ج1).
لە دوای سەدەکانی نێوەڕاستی ئیسلامی تاوەکو بەرەو مێژووی نوێ و هاوچەرخ نزیک بیتەوە، ئاماژە و چالاکی و شوێنپێی کورد لە شام دا زیاتر دیارن؛ سەرچاوە مێژووییەکان باس لەوە دەکەن لە دوای شاڵاوی مەغۆل کوردانی شارەزوور بە ژمارەی زیاتر روویان لە شام کردووە، لە سەردەمی مەمالیکیشدا هاوشێوەی سەردەمەکانی پێشوو چالاکی و جموجۆڵێکی زۆری کوردی لە سەرچاوەکاندا هەن و لە سەردەمی عوسمانی و لە مێژووی نوێشدا بە هەمان شێوە لە تۆمار و بەڵگەنامە و ئەرشیفدا ناوی بنەماڵە و هۆز و گوندەکانیان بەرچاوە. لە پەنای ئارامگەکانی یەکێک لە پێشەوای فەرموودەناسان (ئیبن سەڵاحی شارەزووری) و سوڵتانی میسرو شام (سەڵاحەدینی ئەیوبی) دا، دیارترین سیمبوولی کوردی لە مێژووی نوێی شام دا، ئارامگەی (مەولانا خالیدی شارەزووری) یە لە (قاسیون)ی دیمەشق، ئەم مەزارەش کاروانسەرای موریدە سۆفییە عەرەب و تورکەکان بووە، بەپێی دەستنووسە بەردەستەکانی خەلیفەکانیشی (مەولانا خالید) لە نەخۆشی سەرە مەرگدا بە شوێنکەوتەکانی گوتووە: ئەو بۆ مردن لەوێ ، رووی لە شام کردووە "چونکە خاکێکی پیرۆزە". هەر لە دیمەشق و حەلەب و شارەکانی دیکەی شام دا پاشگری "الکُردی" لە ناوی کۆمەڵێک مزگەوت، گەڕەک و گۆڕستان لە تۆمار و بەڵگەنامەکاندا هەن، ئەمەش لێکدانەوەکەی جوگرافیناس و مێژوونووسی دیمەشقی (ابن فضل اللە العمری م. 1349ز) پشتڕاست دەکاتەوە کە دەڵێت: کورد رەگەزێکی تایبەتن لە نێو جۆری گشتی دا، بەو واتایەی لە نێو فەزای ئیسلامەتی و عەرەبی دا هەمیشە پارێزگارییان لە تایبەتمەندی خۆیان کردووە.