لەگەڵ رەنج؛ مەترسیی داگیرکردنی زەوییەکانی کورد لە کەرکووک نەڕەویوەتەوە
رووداو دیجیتاڵ
نوێنەرێكی جووتیارانی كورد و توركمان دەڵێت، "بەو هەموو هەوڵەوە هێشتا یەك بست زەوی كورد نەگەڕاوەتەوە و مەترسییەكانیش زیاتر بوون". پەرلەمانتارێكی عێراقیش كە خەڵكی سنووری خورماتووە میوانی بەرنامەی لەگەڵ رەنجە و دانی بەوەدا نا كە شتێكی نوێیان بۆ خەڵك و جووتیارانی سنووری كەركووك پێ نییە.
كەریم شكور، ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی دەڵێت، "بەداخەوە شتێكی تازە نییە بیڵێم، دەبوو پێشتر كار لەم دۆسیەدا بكرایە، ئێستا هێزی كورد لە بەغدا ئەوەندەیە كە هەیە". ئەو پەرلەمانتارە ئومێدی بەوە خواست سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەو كێشەیە سەردانی بەغدا بكات و گوتی، "بۆ ئەم پرسە كاك نێچیرڤان بێتە بەغدا ئیشی زۆر باشی پێ دەكرێت".
كێشەی زەویی جووتیارانی كورد لە سنووری كەركووک لە چەند ناوچەیەكی جیاوازی وەك سەرگەڕان و تۆپزاوا و و لەیلان و داقووق و چەند ناوچەیەكی دیكەش جووتیارانی ئەو سنوورانە لە بەرنامەكەدا ئامادە بوون و سەرنجی خۆیان خستەڕوو.
یەک بست زەوی نەگەڕاوەتەوە
"یەك بست زەویی كورد نەگەڕاوەتەوە و مەترسییەكانیش زیاتر بوون". سامی غەفوور، نوێنەری جووتیارانی كورد و توركمان ناحیەی یایچی سنووری كەركووك، بەو جۆرە وەڵامی رەنج سەنگاوی پێشكەشكاری دایەوە كاتێك پرسیاری ئەوەی لێكرد، ئایا ئەم هەموو هەوڵەی چەند ساڵە بەرپرسانی كورد بۆ گەڕانەوەی زەویی جووتیارانی كورد دەیدەن هیچ ئەنجامێكی باشی هەبووە یاخود هیچ زەوی بۆ جووتیاران گەڕاوەتەوە؟
نوێنەرەكەی جووتیارانی كورد و توركمان رەخنەی ئەوەشی گرت، كە لە فەرمانگەكانی كەركووك هێشتا كار بە بڕیارەكانی بەعس دەكرێت ئەو گوتی، "لە فەرمانگەكان تەنیا وێنەكەی سەدامی لێ نییە، ئەگینا وەك پێشتر كار بە یاساكانی بەعس دەكرێت". ئەو كە لە سنووری تۆپزاوا جووتیارە و سوپای عێراقیش لە رێگای وەزارەتی بەرگری خۆی بە خاوەنی ئەو زەویانە دەزانێ داوا لە نوێنەرانی كورد دەكات بچنە وەزارەتی بەرگری و بەرگری لە دۆسیەكەیان بكەن، "پێویستە نوێنەرانی كورد بچنە لای سوپا و پێیان بڵێن ئەم كارەتان هەڵەیە".
سامی غەفوور بۆ ئەوەش بەداخە كاتێك بۆ بەدواداچوونی كێشەكانیان دەچنە بەغدا لەوێ هەموو كارێكیان بۆ دەكرێت، بەڵام وەك خۆی دەڵێت، "لە كەركووك كار بە بڕیارەكانی بەغدا ناكرێت".
سامی غەفوور ئەوەش ناشارێتەوە لیژنەی باڵای مادەی 140 كە چوار ئەندامی سەرەكی هەیە دووانیان كوردن، "ئەوانیش بە باشی كارەكانیان ناكەن".
نوێنەرەكەی جووتیارانی كورد و توركمان ئەوەشی خستەڕوو، عەرەبە هاوردەكانی كەركووك بەتایبەت لە تۆپزاوا بۆ رادەستكردنەوەی زەوییەكان داوای قەرەبوو بە زەوی دەكەن و ئەو گوتی، "بە هەڵوەشاندنەوە رازیی نابن و داوای قەرەبوو دەكەن". لە كۆتایی قسەكانی سامی غەفوور باسی لەوەش كرد بەهۆی ئەو كێشانەی لەسەر زەوییەكانیان دروست بووە، ئەم ساڵ حكومەتی عێراقی گەنم لە ئەوان وەرناگرێت.
"شتێكی تازە نییە بیڵێم"
كەریم شكور، ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی لە دەستپێكی قسەكانی شانازی بەوە كرد كە هەمیشە لەگەڵ خەڵكی ناوچەكەدا بووە و ئەوەشی روونكردەوە کە بەداخە بۆ ئەوەی شتێكی نوێی پێ نییە. ئەو گوتی، "بەداخەوە شتێكی تازە نییە بڵێم، دەبوو پێشتر كار لەم دۆسیەدا بكرایە، ئێستا هێزی كورد لە بەغدا ئەوەندەیە كە هەیە". كەریم شكور ئەوە ناشارێتەوە كە ئەو پڕۆژە یاسایەی لە حكومەتەوە چووەتە پەرلەمان بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی مەجلیسی قیادەی سەورە لە ئاستی چاوەڕوانی ئەوانەدا نەبووە، چونكە وەك ئەو گوتی، "لە حەفتاكانەوە زەویی كورد داگیر دەكرێت، بەداخەوە ئەو پڕۆژە یاسایەی لە حكومەتەوە بۆ ئێمە هاتووە 50%ی داواكارییەكانی ئێمە نییە".
ئەو پەرلەمانتارە كوردە ئەوە ناشارێتەوە كە لە رێگای لیژنەی یاسای پەرلەمانەوە هەوڵیانداوە گۆڕانكاری لە پرۆژە یاساكەدا بكەن، "بەڵام ئەوەش زۆر قورسە تاوەكو لیژنەی یاسایی پەرلەمان گۆڕانكاری لە دێڕێكی پڕۆژەكەدا كرد، بەڵام قبوڵیان نەكرد". مەلا كەریم شكور ئەوەش دەخاتەڕوو، ئەگەر بڕیارەكانی (مەجلیسی قیادەی سەورە) هەڵوەشێتەوە "ئەوا زیاتر لە 300 هەزار دۆنم زەوی بۆ كورد دەگەڕێتەوە".
كەریم شكور جەخت لەوە دەكاتەوە، بڕیارەكانی مەجلیسی قیادی سەورە بە یاسا هەڵدەوەشێنەوە و بۆ دەركردنی یاساش كورد پێویستی بە دەنگی پەرلەمانتارانە.
پەرلەمانتارە كوردەكە باسی لەوەش كرد شیعەكانی پەرلەمانی بە مەرجی ئەوە دەنگ بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی مەجلیسی قیادەی سەورە دەدەن كە پەرلەمانتارە كوردەكانیش دەنگ بە هەمواری یاسای باری كەسێتی بدەن و ئەو گوتی، "هەرچەندە ئێمە بە هەموو هەمواری یاسایی باری كەسێتی رازی نین، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوانیش دەنگ بە پڕۆژە یاساكەی ئێمە بدەن، ئێمە بەوە رازی دەبین".
مەلا كەریم ئەوەش رووندەكاتەوە بەو یاسایەی كە لە پەرلەمانە هەموو كێشەكانی كورد لەبارەی داگیركردنی زەویی جووتیارانی كورد چارەسەر نابێت. ئەو گوتی، "ئەگەر هەنگاو بە هەنگاو كار لەسەر پڕۆژەكان بكەین، بەشێكی كێشەكان چارەسەر دەبن".
بە بۆچوونی پەرلەمانتارە كوردەكە بۆ چارەسەری بەپەلەی كێشەكان دەبێت سەركردایەتیی سیاسی كورد بە هەموو هێزیانەوە بێنە سەرهێڵ دەڵێت، "بۆ ئەم كێشەیە پێویستە لە پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەك دروست بكرێت و سەردانی بەغدا بكات". لە كۆتایی قسەكانی مەلا كەریم شكور ئومێدی بەوە خواست سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەو پرسە سەردانی بەغدا بكات "بۆ ئەم پرسە كاک نێچیرڤان بێتە بەغدا ئیشی زۆر باشی پێ دەكرێت".
سوپا سكاڵای لە دژی دانیشتووانی تۆپزاوا تۆمار كردووە
ساتع ناسیح، كە وەك نوێنەری جووتیارانی كەركووك لە بەرنامەكەدا بەشدار بوو و باسی لەوە كرد، لە پێش ئەوان خۆپێشاندانیان دژی سوپا دەكرد، بەڵام ئێستا دۆخەكە پێچەوانە بووتەوە ئەوان سكاڵا تۆمار دەكەن "ئێستا سوپا سكاڵای لەسەر دانیشتوانی تۆپزاوا تۆمار كردووە، سكاڵاكە لە دژی 26 كەسی تۆپزاوا تۆمار كراوە كە 18یان تەنیا لەسەر زەوییەكانیان خانوویان دروستكردووە".
بە بڕوای ساتع ناسیح، كورد لە كەركووك بێهێزە، چونكە هیچ هێزێكی سەربازی نییە. ئەو گوتیشی، "پەرتەوازەیی نێوماڵی كورد وای كردووە كورد بێ هێز بێت، بە دڵنیاییەوە ئەگەر كورد یەك دەنگ بێت، ئەوا زۆر بەهێز دەبێت".
ساتع ناسیح گلەیی ئەوەش دەكات وەزارەتی كشتوكاڵی هەرێمی کوردستان "هیچ هاوكارییەكی جووتیارانی كورد ناكات". ئەو دەڵێت، "لە سەرگەڕان سێ مانگە ناهێڵن كورد زەوییەكانی خۆی بكێڵێ‌ت". ئەو جووتیارە گلەیی لە بەشێكی خەڵكی كەركووك كرد كە وەكو پێویست لەگەڵیان نین، "كاتێك بۆ بەدەستهێنانی مافەكانمان چادرمان هەڵدا خەڵكی كەركووك بەپێی پێویست لەگەڵمان نەبوون".
لە كۆتایی قسەكانی گوتیشی، "بەرپرسان بۆ كێشەی تایبەت و حیزبی خۆیان دەچنە بەغدا، بەڵام بۆ كێشەی زەوییەكانی ئێمە ناچن".
"دڵ و قودس بەو جۆرە خاوەندارێتی ناكرێت"
د. مەلا حەسەن، جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی 16ـی حەمرینی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان وەك میوانێكی بەرنامەكە لە دەستپێكی قسەكانی سوپاسی كەناڵی رووداوی كرد بەوەی لە هەموو كێشەكاندا لەگەڵیاندا بووە. ئەو باسی لەو شوێنەش كرد كە بەرنامەكەی لێكراوە (سەربازگەی تۆپزاوا) و گوتی، "لەم شوێنەدا 82 گۆڕی بێ ناسنامە هەیە كە ئێسك و پروسكیان تێكەڵاوی خۆڵ بووە" دوای ئەو قسەیە هەمووان فاتیحایان بۆ گیانی ئەو 82 قوربانییە خوێند.
د. مەلا حەسەن باسی لەوە كرد، ماوەی چوار ساڵە پڕۆژەیاسایەكی لەسەر ئەو شوێنە داوەتە پەرلەمانی كوردستان، ئەمەش بۆ ئەوەی ئەو سەربازگەیە بكرێتە مۆزەخانەیەك، "بەڕاستی نەدەبوو ئەم سەربازگەیە پشتگوێ بخرێت".
مەلا حەسەن بێ هیوا نەبووە و دەڵێت، "هێشتا دەرفەتی خەباتی مەدەنیمان هەیە چونكە هێزی مرۆیی ئێمە لێرە هەیە، ئێمە هێزمان هەیە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە رێكنەخراوە".
جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی 16ـی حەمرینی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان باسی لەوەش كرد، تەنیا لە حەفتەغار 7000 دۆنم زەویی جووتیارانی كورد داگیركراوە، "سێ كەسمان بە دوو ساڵ حكومدراوە، باوكی یەكێك لەوانە لەبەر ئەوەی فەرمانی گرتنی هەیە نەیتوانی بێتە ئێرە".
مەلا حەسەن ئاماژەی بەوەشدا، "بەرپرسانی كورد وەك مەلا كەریم، شاخەوان عەبدوڵڵا، خالید شوانی و ناسر هەركی زۆر هاوكارمان بوون... بەداخەوە بەناوی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە خاكمان داگیر دەكرێت".
بە بۆچوونی د. مەلا حەسەن، دەبێت وەك كورد بەدوای بەڵێنەكانی حكومەتەكەی سوودانیدا بچن. ئەو گوتی، "كارنامەی (چوارچێوەی هاوئاهەنگی) یەكێكە لە خاڵەكانی جێبەجێكردنی مادەی 140، دەبێت بپرسین سوودانی لە مادەی 140 چی جێبەجێكردووە؟".
لە كۆتایی قسەكانی رەخنەی ئەوەی گرت ئەگەر پێشتر كەركووك بە دڵ و قودس چوێندراوە، ئەوا وەك ئەو دەڵێت، "بەڕاستی دڵ و قودس بەو جۆرە خاوەندارێتی ناكرێت".
بەهۆی 910 دۆنمەوە كاری 20 هەزار دۆنم راگیراوە
محەممەد ئەمین، كە وەك جووتیارێکی سنووری سەرگەڕان لە بەرنامەكەدا بەشداربوو باسی لەوە كرد، لە سنووری ناحیەی سەرگەڕان كێشە لەسەر 910 دۆنم زەوی هەیە، بەڵام سوپای عێراق كاركردنی لەسەر 20 هەزار دۆنم زەوی سنوورەكە وەستاندووە. ئەو گوتی، "لە سەرگەڕان بە بڕیاری لیژنەی شئونی شیمال و مەجلیسی قیادەی سەورە زەوی داگیركراوە، ئێستا لە سەرگەڕان جووتیاران بچنە سەر زەوییەكانیان دەگیرێن، بۆیە دەبێت بەپەلە ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێت، چونكە كەس نازانێ عێراق چی بەسەر دێت".
ئەو جووتیارە دڵخۆشە بەوەی پارێزگاری ئێستای كەركووك رێبوار تەها بەشێكە لە چارەسەر و گوتی، "پێشتر راكان بەشێك بوو لە كێشەكە، بەڵام پارێزگاری ئێستا بەشێكە لە چارەسەر ئەوە بۆ ئێمە خاڵێكی ئەرێنییە".
محەممەد ئەمین ئەوەشی خستەڕوو، لە سەرگەڕان خەڵك هەیە گیراوە لەسەر ئەوەی پێیان گوتووە بەنیازبووی زەوییەكەت بكێڵی، "لە سەرگەڕان خەڵك زۆر ئازار دەدەن، بەڵام ئەوە نییە بڵێن بە بڕیاری دادگا حكومیان دەدەن".
بەپێی زانیارییەكانی محەممەد ئەمین، تاوەكو ئێستا لە سنووری كەركووك 1647 كەس لە چوارچێوەی مادەی 140 پارەی قەرەبووی وەرگرتووە بۆیە جەخت لەوە دەكاتەوە کە دەبێت ئەوانە بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان و "2000 كەسی دیكە ناونووس كراون، بەڵام تاوەكو ئێستا پارەیان نەدراوەتێ".
لە كۆتایی قسەكانی رەخنەی لە بەرپرسانی مادەی 140ی دەستوور گرت كە بەشداریی كۆبوونەوەكانی مادەی 140 ناكەن، "نوێنەرانی كورد لە مادەی 140 یەك ساڵە بەشداریی كۆبوونەوەیانە نەكردووە". ئەو هیوای بەوەش خواست بەرپرسانی باڵای كورد لەسەر ئەو پرسە بە دەنگ بێن "ئەم كارە بە پێنج كەس دەكرێت سێ بارزانیەكە و دوو تاڵەبانییەكە".
بۆچی كار بە بڕیارەكانی 2007 ناكرێت؟
شكار مەردان، پارێزەری جووتیارانی كورد و توركمان لە كەركووك وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد، لە 2007دا ئەو كاتە كە كورد زۆر بەهێز بوو، كۆمەڵێك بڕیاری لە چوارچێوەی مادەی 140 دەركردووە، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە كار بەو بڕیارە ناكرێت، "لە 2007 دەتوانرا مادەی 140 جێبەجێ بكرێت، چونكە ئەو كاتە لەچوارچێوەی مادەی 140 هەموو گرێبەستەكانی عەرەب رەتكرایەوە، بەڵام وەزارەتی كشتوكاڵ كاری پێ نەكرد". ئەو پارێزەرە داواكارە كورد كار لەسەر بڕیاری ژمارە (4)ی 2007 بكات، "چونكە هەموو گرێبەستەكانی هەڵوەشاندووەتەوە".
بەبۆچوونی شكار مەردان پارێزگاری كەركووك رێبوار تەها دەتوانێ كار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی زەوییەكان بكات، چونكە "ئەو بڕیارە لە 2007ـەوە هەیە و هێشتا كارایە".
ئەو رێنمایی پەرلەمانتارانی كورد دەكات، نوسراو بۆ وەزارەتی كشتوكاڵ بكەن بۆ ئەوەی كار بە بڕیارەكانی ساڵی 2007 بكرێت. لە كۆتایی قسەكانیدا، شكار مەردان گوتیشی، "لە 2012دا بڕیارەكانی (لیژنەی شئونی شیمال) رەتكراوەتەوە، بەڵام ئەوەش تاوەكو ئێستا جێبەجێ نەكراوە".
جووتیاران بێ هیوان
هەر لە بەرنامەكەدا بەشێك لە جووتیارانیش بۆچوونی خۆیان خستەڕوو، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی رەشبینی بە قسەكانیانەوە دیاربوو و جووتیارێك دەڵێت، "ئێمە لە عێراقین نەك سویسرا، باسی یاسای چی دەكەن".
جووتیارێكی دیكە دەڵێت، "لێرە یاسا تەنیا لە بەرژەوەندیی عەرەب جێبەجێ دەكرێت".
بەشێوەیەكی گشتی هەموو جووتیارانی ئامادەبوو لەسەر ئەوە كۆك بوون كە ناتەبایی كورد هۆكاری كێشەكانە، جووتیارێكی دیكە گوتی، "20 ساڵە گوێمان لەوە دەبێت كە دەبێت مادەی 140 جێبەجێ بكرێت، بەڵام پشتگوێمان دەخەن". جووتیارێكی سنووری سەرگەڕانیش گوتی، "بە دوو گوند لە سەرگەڕان دوو ماڵی لێماون و هەموویان كۆچیان كردووە".