توێژینەوەیەک: چاوەڕوانییەکی بەهێز بۆ پڕۆسەیەکی نوێی ئاشتی لە باکووری کوردستان هەیە

 

 

ئەم ناوەندە لە رۆژانی 10-24ی تەممووزی 2023 بە پشتبەستن بە چاوپێکەوتنی رووبەڕوو لەگەڵ 1134 کەس لە پارێزگاکانی ئامەد، وان، مێردین، ئەرزەڕۆم، ئێلیهـ، جۆلەمێرگ، رووها، شرنەخ، سەمسوور، سێرت، ئاگری، بەدلیس، موش، قەرس و دێرسم راپۆرتەکەی ئامادەکردووە. سەبارەت بە پرسی کورد، پێشنیازەکانی چارەسەر و چۆنیەتی گەیشتن بە ئاشتی، پرسیاری لە خەڵک کردووە. 

 

 

لە توێژینەوەکەدا پرسیار لە بەشداربووان کراوە، "پرسی کورد تا چەندە کاریگەری لەسەر ژیانی رۆژانەتان یان خێزانەکانیان هەبووە؟"

 

بۆ ئەم پرسیارە، 34.7٪ـی بەشداربووان وەڵامی "زۆر"یان داوەتەوە؛ 20.5٪ "بە شێوەیەکی مامناوەند"، 19.8٪ی بەشداربووان رایانگەیاندووە، پرسی کورد "کەمێک کاریگەری لەسەر" ژیانی رۆژانەیان هەبووە، 19.8٪ـی بەشداربووان ئاماژەیان بەوەداوە "بەهیچ شێوەیەک کاریگەری لەسەر ئەوان نەبووە". 

 

ئەنجامی راپرسی و توێژینەوەکە کە لە هەر چوار هاونیشتمانی، سێ کەسیان کەوتوونەتە ژێر کاریگەری ئەو کێشانەی کە لە پرسی کوردەوە سەرچاوەیان گرتووە.

 

 

لە لێکۆڵینەوە مەیدانییەکەدا پرسیار لە بەشداربووان کراوە: "گرنگترین کاریگەری کۆمەڵایەتی پرسی کورد چییە؟"

زیاتر لە 80٪ـی بەشداربووان باس لەوە دەکەن کە پرسی کورد کاریگەری کۆمەڵایەتی بە شێوەی جیاواز هەبووە. 30.6٪ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە، "بەرچاوترین کاریگەری کۆمەڵایەتی پرسی کورد زیادبوونی جیاکاری کۆمەڵایەتی و جەمسەرگیرییە"، 26.8٪ـی بەشداربووان "بڵاوبوونەوەی رەگەزپەرستی و هێرشکردنە سەر کورد لە وڵاتدا" بە گرنگترین کاریگەری دەزانن. تەنیا 12.5٪ـی بەشداربووان وەڵامیان داوەتەوە کە "ئەم بابەتە هیچ کاریگەرییەکی نییە". 

 

 

پرسیار لە بەشداربووان کراوە، "گرنگترین کاریگەریی ئابووریی پرسی کورد چییە؟" لە وەڵامدا 33.1٪ ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە، پرسی کورد کاریگەری نەرێنی لەسەر وەبەرهێنانە ئابوورییەکانی هەرێمەکەیان هەبووە. 19٪ـی بەشداربووان ئەو پرسەیان بە "زیادبوونی نایەکسانی ئابووری" گرێداوە، 17.8٪ ـیان گوتوویانە "ئاراستەکردنی سەرچاوەکانی دەوڵەت بۆ خەرجییە سەربازییەکان ئابووری لاواز کردووە" و ئەم خاڵە بە گرنگترین کاریگەری ئابووری دەزانن. 

 

بەپێی بژاردەی حیزبەکان، 41٪ـی بەشداربووان کە دەنگیان بە پارتی داد و گەشەپێدان-ئاکپارتی داوە رایانگەیاندووە، "هیچ کاریگەرییەکی نییە". 17.6٪ـی بەشداربووانی ئەم گرووپە رایانگەیاندووە، گرنگترین کاریگەریی ئابووریی پرسی کورد "کاریگەری نەرێنی لەسەر وەبەرهێنان لەو هەرێمە" هەبووە. ئەم رێژەیە بۆ ئەو بەشداربووانەی دەنگیان بە پارتی چەپی سەوز-یەسەپە داوە 43.9٪ و بۆ ئەوانەش کە دەنگیان بە پارتی گەلی کۆماری-جەهەپە داوە 23.8٪ بووە. 

 

لە کاتێکدا 9.2٪ـی بەشداربووانی ئاکپارتی رایانگەیاندووە کە پرسی کورد نایەکسانی ئابووری زیادکردووە، ئەم رێژەیە بۆ دەنگدەرانی پارتی چەپی سەوز 22.9٪ و بۆ دەنگدەرانی جەهەپە 27.9٪ بووە. 12.2٪ـی دەنگدەرانی ئاکپارتی و 20.4٪ـی دەنگدەرانی یەسەپە و 23.8٪ـی دەنگدەرانی جەهەپە کە وەڵامی پرسیارەکەیان داوەتەوە، ئاراستەکردنی سەرچاوەکانی دەوڵەت بۆ خەرجییە سەربازییەکان وەک گرنگترین کاریگەری ئابووری دەبینن. 

 

 

سەربارەت بە دوایین هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری و پەرلەمانیی تورکیا کە لە رۆژانی 14 و 28ی ئایاری 2023 ـدا کرا، پرسیار لە بەشداربووان کراوە، "پرسی کورد تا چەند کاریگەری لەسەر بڕیاری هەڵبژاردنەکەتان هەبوو؟" لە وەڵامدا تەنیا 22.8٪ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە کە "هیچ کاریگەرییەکی نەبووە". رێژەی ئەو کەسانەی بە "کاریگەری زۆر بووە" و "تا رادەیەک کاریگەریی هەبووە" 69٪ بووە.

 

بەپێی بژاردەی حیزبەکان، 49.2٪ـی بەشداربووان کە دەنگیان بە ئاکپارتی داوە رایانگەیاندووە، "هیچ کاریگەرییەکی نەبووە"؛ 41.7٪ـی ئەو بەشداربووانەی دەنگیان بە پارتی یەسەپە داوە ئاماژەیان بەوەداوە، پرسی کورد "کاریگەری زۆر بووە" و 27.5٪ـیان گوتوویانە "بەتەواوەتی کاریگەی هەبووە" لەسەر بژاردەکانیان. 

 

توێژینەوەکە دەریخستووە، 68.8٪ـی ئەوانەی دەنگیان بە جەهەپە داوە رایانگەیاندووە، پرسی کورد کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی هەڵبژاردنیان هەبووە و 18.9٪ـیان رایانگەیاندووە کە بەهیچ شێوەیەک کاریگەری لەسەر ئەوان نەبووە.

 

 

لە توێژینەوەکەدا پرسیار لە بەشداربووان کراوە، "سیاسەتەکانی حکومەت لەبارەی چارەسەری پرسی کورد چۆن هەڵدەسەنگێنن؟" تەنیا 16.8٪ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە، سیاسەتەکانی حکومەتیان بە "ئەرێنی" زانیوە، لەکاتێکدا 57٪ـیان وەڵامیان بە "نەرێنی" وەڵامیان داوە.

 

لە کاتێکدا لە هەر دوو ئەندامی ئاکپارتی، یەکێکیان سیاسەتەکانی حکومەتیان بەرامبەر چارەسەری پرسی کورد بە "ئەرێنی" زانیوە، 5٪ـی بەشداربووانی یەسەپە و جەهەپە ئەو سیاسەتانەیان بە ئەرێنی زانییوە. 

 

 

لە گرووپی توێژینەوەکەدا پرسیار لە بەشداربووان کرا، "سیاسەتەکانی هەدەپە بۆ چارەسەری پرسی کورد کە زۆرترین دەنگی کوردی وەرگرتووە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟"

 

لە کاتێکدا 36.7٪ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە، سیاسەتەکانی هەدەپەیان بە "ئەرێنی" زانیوە، 27.9٪ـیان وەڵامیان "نەرێنی" و 24.2٪ ـیان "نە ئەرێنی و نە نەرێنی"یان زانیوە. 

 

61.7٪ـی بەشداربووانی یەسەپە سیاسەتەکانی هەدەپەیان بەرامبەر بە چارەسەرکردنی پرسی کورد بە "ئەرێنی"، 18.9٪ ـیان "نە ئەرێنی و نە نەرێنی" و 12.5%ی بەشداربووانی "نەرێنی"یان زانی. 

 

33.6٪ـی بەشداربووانی جەهەپە سیاسەتەکانی هەدەپەیان بەرامبەر بە چارەسەرکردنی پرسی کورد بە "نەرێنی"، 32٪ـیان "نە ئەرێنی و نە نەرێنی" و 26.2٪ـیشیان بە "ئەرێنی" زانیوە.

 

ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن، زیاتر لە نیوەی بەشداربووانی ئاکپارتی، هەروەها لە هەر سێ بەشداربووی جەهەپە یەکێکیان و 12.5٪ـی بەشداربووانی یەسەپە، سیاسەتەکانی هەدەپە بەرامبەر بە چارەسەرکردنی پرسی کورد بە "نەرێنی" هەڵدەسەنگێنن.

 

 

لەبارەی دەستپێکردنی پرۆسەیەکی نوێی چارەسەری بۆ پرسی کورد لە تورکیا پرسیار لە بەشداربووانی توێژینەوەکە کراوە، "ئەگەر پرۆسەی چارەسەری نوێ سەبارەت بە پرسی کورد دەست پێبکرێت، پێتان باشە رۆڵێکی کارا بگێڕن؟"

25ـی بەشداربووان رایانگەیاندووە، "نا، نامەوێت بەهیچ شێوەیەک رۆڵی کارا بگێڕم، بەڵام پشتگیری لە پرۆسەکە دەکەم"، 20.1٪ـی بەشداربووان لە وەڵامدا گوتوویانە، "بەڵێ، حەز دەکەم رۆڵێكی کارا بگێڕم"، 19.2٪ـی ئاماژەیان بەوەداوە، "ئەگەر هەل و مەرجەکان و چوارچێوەیەک دەستنیشان بکرێت، دەتوانم بیر لە رۆڵگێڕان بکاتەوە". 

 

بە پشتبەستن بە ئەنجامەکانی توێژینەوەکە، دەبینرێت کە چاوەڕوانییەکی بەهێز هەیە بۆ دەستپێکردنی پرۆسەیەکی نوێ. 

 

بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکە، ئەگەری هەیە جیاوازییەکی بەرچاو لە رێبازی بەشداربووان بۆ پرسی کورد و چۆنیەتی بەشداریکردنیان لە پڕۆسەی چارەسەری نوێدا ببینرێت، بە پشتبەستن بە حەز و ئارەزووی حیزبی سیاسی خۆیان. لە کاتێکدا بەشداربووانی ئاکپارتی مەیلێکی کەمتریان هەیە بۆ پشتیوانیکردن و رۆڵگێڕان لەم پرۆسەیەدا، بەڵام دەبینرێت کە بەشداربووانی پارتی چەپی سەوز و جەهەپە مەیلێکی بەهێزیان هەیە کە بەشێوەیەکی کارا یان نا کارا پشتگیری لە پرۆسەی چارەسەری نوێ بکەن.

 

لە وەڵامی بەشداربوواندا بۆ پرسیاری "لە هەڵبژاردنی گشتیی رابردوودا دەنگت بە کام لایەن دا؟" دەرکەوتووە کە نزیکەی نیوەیان، واتە 48.1٪ ـیان دەنگیان بە پارتی چەپی سەوز، 26٪ـیان دەنگیان بە ئاکپارتی و 10.8٪ـیان دەنگیان بە جەهەپە داوە. 

 

 

لە لێکۆڵینەوە مەیدانییەکەی سپێکترۆم هاوسـدا هەروەها پرسیاری "کێ/کام دەزگا یان حیزب سەرکردایەتی چارەسەرکردنی کێشەی کورد بکات" بکات. لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا، 56.78٪ـی بەشداربووان گوتوویانە، “کورد، عەبدوڵڵا ئۆجەلان، هەدەپە و سەلاحەدین دەمیرتاش”، لە بەرامبەردا 19.04٪ـی بەشداربووان گوتوویانە، “حکومەت، رەجەب تەیب ئەردۆغان، ئاکپارتی" هەروەها 8.85٪ـیش ئاماژەیان بە "ئۆپۆزیسیۆن، جەهەپە، کەمال کڵچدارئۆغڵو و ئەکرەم ئیمامئۆغڵو" داوە. 

 

لە وەڵامی پرسیاری "پێویستە چ هەنگاوێک بۆ چارەسەری پرسی کورد بنرێت؟"، بەشداربووان جەختیان لە"هەبوونی دەستورێکی دادپەروەر و گشتگیر، دانپێدانان بە مافە کولتوورییەکان و پەروەردە بە زمانی دایک، ئاشتی و دیالۆگ، ئازادییە سیاسییەکان و باشترکردنی ئابووری-کۆمەڵایەتی."

 

لە راپۆرتەکەدا لە هەر چوار بەشداربوو یەکێکیان ئاماژەیان بە دەستوور و لە هەر پێنج بەشداربوو یەکێکیان ئاماژەی بە ئاشتی و دیالۆگ کردووە. تەنیا 2.3٪ـی بەشداربووان جەختیان لە بواری سەربازی و ئەمنی کردووەتەوە.