مەهدی عەلاق: گەشەی دانیشتووانی عێراق لە ئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکاندایە

داڕشتنەوە؛ نەهرۆ محەممەد و دانا عومەر

 

لەبارەی سەرژمێری گشتیشەوە دەڵێت، کۆتایی ساڵی 2023 سەرژمێری گشتی بەڕێوەدەچێت و هەولێر و بەغدا رێککەوتوون کە پرسیاری نەتەوە لە سەرژمێریی گشتی لاببرێت لەبەر ئەوەی راپرسییەکە بە سیاسی نەکرێت.

 

هەڤپەیڤینەکە رۆژی 12ـی تشرینی دووەم تۆمارکراوە و رۆژی 15ـی مانگ پەخشکراوە.

 

 

 

مەهدی عەلاق: رەنگە ئەم دیاردەیە بۆ یەکەمجارە لە مێژوودا رووبدات کە سندووقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتووان رایگەیاندووە رۆژی 15-11-2022 ژمارەی دانیشتووانی جیهان دەگاتە هەشت ملیار کەس، بەدڵنیاییەوە ئەم دیاردەیە بەهۆی گەشەکردنی بەردەوامی دانیشتووانەوە بەشێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهان روودەدات، جگە لە هەندێک وڵات نەبێت کە تێكڕای گەشەکردنیان دادەبەزێت و تیكڕاکان بوونە نێگەتیڤ، کە ژمارەی ئەو وڵاتانە لە 15 وڵات زیاتر نین، لەبارەی عێراقەوە هێشتا ئاستی گەشەکردن تاڕادەیەک بەرزە، ئەگەرچی لە دەیەی رابردوودا دابەزینێکی بەرچاوەی بەخۆوە بینی، بەشێوەیەک بۆ یەکەمجارە لە مێژووی عێراق رێژەی گەشەکردنی دانیشتووان لە زیاتر لە 3٪ـەوە بۆ نزیکەی 2.65٪ـی ساڵانە دادەبەزێت، بەڵام هێشتا تێکڕاکە بەرزە، ژمارەی ئێستای دانیشتووانی عێراق دەگاتە نزیکەی 42 ملیۆن کەس. 

 

پلان و سیاسەت هەیە پێویستە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی و تەنانەت حکومەتی هەرێمی کوردستانیشەوە بگیرێتەبەر بۆ هەوڵی رێکخستنی تەندروستیی منداڵخستنەوە و کەمکردنەوەی ئاستی گەشەکردنی دانیشتووان.

 

 

مەهدی عەلاق: بەڵێ، راستییەکەی هیچ یاسایەک لە وڵاتانی جیهاندا نییە سنوور بۆ ژمارەی لەدایکبووان دابنێت یان سنوورداری بکات، سندووقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتووان داوا دەکات ئازادی بە خێزانەکان بدرێت بۆ بڕیاردان لەبارەی دیاریکردنی ژمارەی گونجاوی منداڵبوون، بەڵام لەهەمان کاتدا هانی دووریی نێوان منداڵبوونەکان دەدات لەپێناو گەرەنتیکردنی تەندروستیی وەچەخستنەوە بۆ ئافرەتان و تەندروستیی منداڵان و کەمکردنەوەی ئاستی مردنی ئافرەتان و منداڵان لەکاتی منداڵبووندا.

 

 

مەهدی عەلاق: بۆ ئەوەی ئەوە دووبارەبکەمەوە کە لە سەرەتای هەڤپەیڤینەکەوە ئاماژەم بۆکرد، ژمارەی دانیشتووان زیاددەکات، بەڵام ئاستی گەشەکردن کەمدەبێتەوە، واتە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان کەمبووەتەوە بە بەراورد بەوەی دەیەیەک لەمەوپێشتر یان دوو دەیە هەبوو، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی دانیشتووان دەبێت سیاسەتی گونجاوی دانیشتووان پەیڕەو بکرێت، ئەوە رەچاو بکات کە پرسی دانیشتووان لەگەڵ پرسی گەشەپێدان تێکەڵبکات، چونکە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان پێویستی بە خزمەتگوزاریی زیاتر هەیە، بۆیە هەر زیادبوونێک لە دانیشتووان پێویستە گەشەپێدان و پەرەپیدانی خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی لەگەڵدا هاوشان بێت بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەو زیادبوونانەی دانیشتووان بگونجێت.

 

پێشتر حکومەتی فیدراڵی لە ساڵی 2013 بەڵگەنامەیەکی نیشتمانی بۆ سیاسەتەکانی دانیشتووان بۆ یەکەمجار لە مێژووی عێراقدا راگەیاند، بۆ ماوەی 10 ساڵ پشتی پێبەسترا، بەڵام زۆر رووداو رێگربوون لە بەردەم جێبەجێکردنی ئەو بەڵگەنامەیە وەکو پێویست، بۆیە ئێستا کاردەکرێت بۆ ئامادەکردنی بەڵگەنامەیەکی نیشتمانی تەواو نوێکراوە و بڕیارە لە چەند هەفتەی داهاتوودا گفتوگۆی لەبارەوە بکرێت لەپێناو پەسندکردن و پشتپێبەستنی لە قۆناخی داهاتوو. هەروەها لە هەرێمی کوردستانیش هەوڵی جیددی هەن بۆ ئامادەکردنی بەڵگەنامەیەکی دانیشتووانی تایبەت بە هەرێمی کوردستان و هەوڵدەدات گۆڕانکارییە سەرەکییەکانی دیمۆگرافیی کە لە هەرێمدا هەیە رەچاو بکات، بەتایبەت دیاردەی ئاوارەکان و کۆچبەران کە هەرێمی کوردستان ئەرکێکی گەورەی ئەوانی لە ئەستۆگرتووە و کاریگەریی لەسەر پێکهاتەی دانیشتووانی هەبووە، لەگەڵ چەندین لایەنی دیکە کە پەیوەستن بەم گۆڕانە دیمۆگرافییەوە، ئێستا کار لەسەر ئامادەکردنی بەڵگەنامەیەکی لەم چەشنە لە هەرێمی کوردستان دەکرێت.

 

 

مەهدی عەلاق: بە نزیکەی 42 ملیۆن کەس دەخەمڵێندرێت، بەڵام ژمارەی ورد و تەواو چاوەڕوانی سەرژمێرییەکی گشتیی دانیشتووان دەکات.

 

 

مەهدی عەلاق: جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دانیشتووان بەپێی پلانەکەی وەزارەتی پلاندانان پێویستە لە کۆتایی ساڵی 2023 بکرێت، بەڵام بەڕاشکاویی ئەوە پەیوەندە بە دابینکردنی ژینگەی گونجاو بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێریی، بەتایبەت لە پەسەندکردنی بودجەی تایبەت بە سەرژمێری و دابینکردنی ژێرخان.

 

 

مەهدی عەلاق: بەڵێ لێکتێگەیشتنی زۆر لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، رێککەوتنێکی سەرەتاییش هەیە لەبارەی پێویستیی جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دانیشتووان و دوورخستنەوەی لە کارتێکەرە سیاسییەکان، چونکە وەکو زانراوە، ئامانج لە سەرژمێری بۆ گەشەپێدان و پێوەرە وردەکانی دانیشتووانە لەسەر ئاستی بچووکترین پێکهاتەی کارگێڕی، بەو پێیە خزمەتێکی دەگمەن پێشکێش دەکات بۆ دیاریکردنی پێداویستییەکان لە باڵەخانە و خزمەتگوزارییە تەندروستی و پەروەردەیی و کورتهێنانی نیشتەجێبوون، جگە لە خەسڵەتە جیاوازەکانی دانیشتووان و هەڵسەنگاندنی پێداویستییەکانیان لە بوارە جیاوازەکاندا.

 

 

مەهدی عەلاق: لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا رێککەوتنێکی سەرەتایی لەبارەی دوورخستنەوەی بەسیاسیکردنی بابەتی سەرژمێریی دانیشتووان کرا، ئەوەش بە چاودێریی سەرکردایەتی حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان کرا، بۆیە یەکێک لەو پرسیارانەی زۆر مشتومڕ و گفتوگۆی لەسەربوو، تەنانەت نیگەرانیشی لەسەر بوو بریتیبوو لە سەرژمێریی دانیشتووان پرسیاربوو لەبارەی نەتەوەوە، سوپاس بۆ خودا رێککەوتنی تەواوکرا بە دوورخستنەوەی پرسیاری نەتەوەوە و سڕینەوەی پرسیاری نەتەوە لە فۆڕمی سەرژمێریی دانیشتووان، چونکە سەرژمێری مەبەستەکانی گەشەپێدانە و دەیەوێت خزمەتگوزاریی پێشکێشی هاووڵاتیان بکرێت لە بوارە جیاوازەکاندا، بۆیە رەنگە ئەو پرسیارانەی کە کاریگەرییان لەسەر سەرژمێرییەکە دەبێت بەهۆی ئەو تێڕوانینە هەڵەی هەیە لە رۆڵی لە یەکلاییکردنەوەی ناوچە کێشەلەسەرەکان یان بڕیاردانی چارەنووسیان، بەڵام سەرژمێری داتا بەردەست ناخات بۆ یەکلاییکردنەوەی چارەنووسی ناوچە کێشەلەسەرەکان، بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵیش لە کاتی خۆیدا لە ساڵی 2010، زۆر روون بوو لە دوورخستنەوەی سەرژمێریی لە کارتێکەرەکان لە دیاریکردنی چارەنووسی ناوچە کێشەلەسەرەکان، ئەمە بەشێوازی جیاواز چارەسەر دەکرێت، لەوانە شێوازی ئاماری پەیوەست بە تۆماری باری کەسێتی، بەتایبەت تۆمارەکانی ساڵی 1957.

 

 

د. مەهدی عەلاق: سەرژمێری سەرکەوتوو ئەوەیە کە هیچ ناوچەیەکی عێراقی لێی بەدەر نەکرێت، ئەمە چەمک و تێگەیشتنی نێودەوڵەتییە، پێویستە لە یەک کاتدا سەرژمێری لە چوارچێوەی سنووری وڵات بکرێت. یەکێک لە کۆڵەکەکانی سەرژمێریی سەرکەوتوو، ئەوەیە لەکات کاتدا بکرێت. واتە لە یەک کاتدا سەرژمێری لە هەموو پارێزگاکاندا بکرێت. بۆیە سەرژمێری ساڵی 1997، کە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی لە 15 پارێزگا کراوە بە سەرژمێرییەکی گشتی دانانرێت، چونکە ئەوکات پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانی نەگرتووەتەوە.

 

 

د. مەهدی عەلاق: هیچ پرسیارێکی لەبارەی ئاینزا تێدانییە و نەبووە، نە لە سەرژمێرییەکانی رابردوو نە لە سەرژمێریی ئێستاش. پرسیار لەبارەی ئایین هەیە. ئەمە بە سوودە بۆ هەڵسەنگاندنی هەندێک بابەتی تایبەت بە بیروباوەڕ و پڕۆگرامە، بەڵام بەهیچ شێوەیەک پرسیاری لەبارەی ئاینزا تێدانییە.

 

 

د. مەهدی عەلاق: پرسیار لەبارەی ئایین تاڕادەیەکی زۆر رەنگدانەوەی دەبێت بۆ سەر مەسیحی، ئێزدی و سابیئە. ئەمە لە فۆرمی سەرژمێری دانیشتووان هەیە، ژمارەی پەیڕەوانی ئەو ئایینانە روون دەکاتەوە لە رێگەی ئەنجامی سەرژمێری.

 

 

د.مەهدی عەلاق: بەپێی خەمڵاندنە پشتپێبەستراوەکان لە هەرێمی کوردستاندا، ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان نزیکەی 6 ملیۆن و 250 هەزار بۆ 300 هەزار کەسە.

 

 

د. مەهدی عەلاق: داتای هەژاریی نییە، بەڵام خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن، ژمارەی هەژاران دەگاتە نزیکەی 20٪ـی دانیشتووانی عێراق. پێش ساڵی 2014ـدا رێژەی هەژاری بۆ 18٪ دابەزی، بەڵام جارێکی دیکە بەرزبووەوە، ئەمەش دوای داگیرکاری داعش و دابەزینی نرخی نەوت. ئێستا کار و کۆبوونەوە دەکرێت بۆ پێوانی هەژاریی لە عێراقدا، ئەمەش پشت دەبەستێت بە رووپێکی فراوانی ئابووریی و کۆمەڵایەتی، بۆ خێزانە عێراقییەکان کە لەساڵی 2023 جێبەجێ دەکرێت.

 

 

د. مەهدی عەلاق: بە دڵنیاییەوە پەیوەندی هەیە، هەرکاتێک ئەو زیادە زۆر لە ژمارەی دانیشتووان کەم دەبێتەوە، ئەوا رەنگدانەوەی ئەرێنی بۆ باشبوونی بژێوی خەڵک دەبێت، بەڵام هەروەک باسمکرد، ئەو تێکڕایە دابەزیوە و گەیشتووەتە 2,56 % ئەمەش مانای وایە عێراق لە وڵاتانی گەشەی زۆر بەرزی ژمارەی دانیشتووانەوە، گۆڕاوە بۆ وڵاتانی گەشەی بەرز. هەندێک وڵات هەن، گەشەی ژمارەی دانیشتووانیان زیاتر لە 4٪ـە. ئێمە رێژەکەمان بۆ 2.50٪ دابەزاندووە، بەڵام رێژەکە بەراورد بە تێکڕای جیهانی، ئەوا لە تێکڕای جیهانی بەرزترە.

 

 

د. مەهدی عەلاق: بەپێی دوایین ئامار کە لە رووپێوی ئابووریی و کۆمەڵایەتی کراوە، بەداخەوە پارێزگاکانی موسەننا و زیقار، هەروەها دیوانیەش لەو پارێزگایانەیە، زۆرترین هەژارییان تێدایە لەنێو پارێزگاکانی عێراقدا.

 

 

د. مەهدی عەلاق: هۆکارەکان گرێدراون بە لایەنی ئابووریی بە پلەی یەکەم، چونکە ئەمە پێوەرێکی مادیە، پەیوەندارە بە داهات و خەرجی خێزانەکان و گرێدراوە بە هەلیکار لە پارێزگاکان و پاشەکشەی چالاکی ئابوویی، بەتایبەتی کشتوکاڵ، لە ئەنجام کەمبوونەوەی ئاو و کەمی دەرفەتی کارکردن لە کەرتی کشتوکاڵیدا، هەروەها پاشەکشەی کەرتی پیشەسازی.

 

 

د. مەهدی عەلاق: ئێستا لە ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتیدا، گرنگی دەدرێت بە گۆڕانکاریی کەشوهەوا و کاریگەرییەکانی بۆ سەر دۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەندروستی، بۆیە ژمارەیەک کۆنگرە کراون بۆ دیاریکردنی ئەو دیاردەیە. سەبارەت بە ناوچەکانی باشووری عێراق، بەوپێیەی ناوچەکە زۆنگاوی لێیە و بەشێکە لە کەلەپووری جیهانی، بەداخەوە تێکڕای وشکەساڵی زۆر بەرزە، ئێستا نزیکەی 70٪ـی ئاستی ژێرئاوکەوتنی زەوی لەدەستداوە. ئەمەش هەڕەشە لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری ناوچەکانی باشوور دەکات، چونکە دانیشتووانی زۆنگاوەکان بۆ بژێوی ژیان پشتدەبەستن بە ژیانی زۆنگاوەکان لە کشتوکاڵ و راوەماسی و گەشتوگوزاردا. ئەمە کاریگەری گەورەی دروستکردووە. هەرچی کاریگەرییەکانی دیکەی گۆڕانکاری کەشوهەوایە، ئەوا بە دڵنیاییەوە گرێدراوە بە بابەتی بەبیابانبوون کە رووبەڕێکی فراوانی عێراقی گرتوووەتەوە، هەروەک دەزانن ئەم بابەتە چەندین کاریگەری نەرێنی هەیە، هەروەها دیاردەی پەنگخواردنی گەرما هەیە، رەنگە کاریگەری زۆری بۆ سەر عێراق نەبێت، بەڵام وەک وڵاتانی جیهان زیانی پێدەگات. بەپێی دوایین راپۆرت کە راگەیێندراوە، عێراق یەکێکە لە خراپترین پێنج وڵاتی جیهان، کە کاریگەرە بە گۆڕانی کەشوهەوا.

 

 

د. مەهدی عەلاق: رێژەی هەژاریی لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، رەنگە بگاتە 50٪ـی  تێکڕای نیشتمانی تێکڕای عێراق، من باسی پێش ساڵی 2014 دەکەم. دوای 2014 بەهۆی رووتێکردنی ئەو هەموو ئاوارەیە، هەندێک رێژەی هەژاریی بەرزبووە، بەڵام رێژەکە کەمە. تائێستاش رێژەی هەژاریی لە هەرێمی کوردستان کەمترە لە رێژەی هەژاری لە عێراقدا.

 

 

د. مەهدی عەلاق: روونە لە رووی مێژووییەوە بە درێژایی دوو دەیەی رابردوو، سەقامگیری سیاسی و چالاکی ئابووری، رۆڵێکی بەرچاوی هەبووە لە باشبوونی دۆخی هەرێمی کوردستان بەراورد بەوەی لە پارێزگاکانی نێوەڕاست و باشوور روویداوە. لە دوای 2014 ئەو دۆخە، کاریگەری خراپی بۆ سەر هەرێمی کوردستان دروستکرد. دەرفەتی کار و بەگەڕخستن کەمبووەوە. بەشێوەیەکی گشتی ئاوارەیی کاریگەری لەسەر خراپبوونی دۆخی بژێوی هەرێمی کوردستان دروستکرد، بۆیە لە ساڵانی دواییدا تێکڕای بێکاریی بەرزبووەوە بەراورد بە پێش ساڵی 2014. جارێکی دیکە دووبارەی دەکەمەوە، کە رێژەکە لە رێژەی نیشتمانی کەمترە.

 

 

د.مەهدی عەلاق: تائێستا کۆمەڵگەی عێراق، کۆمەڵگەیەکی گەنجە، مەبەستەکە فراوانیی بنکەی دانیشتووانە، تەمەن بچووک و گەنجانە. ئەگەر تێبینی بکەیت هەڕەمی دانیشتووانی عێراق لە شێوەی سێگۆشەیە، خەریکە ئەو بنکە سێگۆشییە بەرتەسک دەبێتەوە، بەڵام تائێستا ئەو بنکەیە ئاسۆییە. رەنگە بەهۆی کەمبوونەوەی تێکڕای وەچەخستنەوەی ژنانی عێراقییەوە، ئەم بنکە و داتایە بەرتەسک دەبێتەوە، تەمەنی مامناوەند زیاد دەکات ئەوانەی لە رووی ئابوورییەوە چالاکن 15 بۆ 64 ساڵ. بۆیە ئەو قۆناخە پێی دەگوترێت بەخششی دیمۆگرافی، چونکە بۆ یەکەمجار دەرفەت و رەخساندنی کار بۆ ئەوانەی کاردەکەن و لە بواری ئابووریدا چالاکن، زیاترە لەوانەی ناچالاکن. بارگرانیی ئابووری زۆر کەمدەبێتەوە، بۆیە ئەمە بە دەرفەتێکی دیمۆگرافی بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان دادەنرێت، کە بارگرانی دانیشتووان کەمدەبێتەوە، بەڵام لە هەمانکاتدا هۆشداری روون هەیە، ئەم دەرفەتە دەبێتە بەڵا، ئەگەر تێکڕای بێکاری بە بەرزی بمێنێتەوە، چونکە ئەوکات بارگرانییەکی نوێ دروستدەکات، بۆ ئەو خەڵکەی چالاکن و کاردەکەن. بۆیە پێویستە پلانی گەشەپێدانی رەسەن و ورد دابنرێت، بۆ رەخساندنی دەرفەتی کاری شایستە و بەردەوام، تاوەکو سوود لە قوناخی بەخششی دیمۆگرافی وەربگیرێت.

 

 

د. مەهدی عەلاق: رێژەی نێر لە جیهاندا نزیکن لێکەوە، بەڵام بەردەوام رێژەی نێر لە مێ زیاترە، بەڵام رێژەکەی کەمە، 1٪ـی رێژەی نێر لە مێ زیاترە. ئەمە بە نزیکەیی دیاردەیەکی دیمۆگرافییە لە جیهاندا.