Laleş Yezidiliği (Ezdilik) ve Zerdüşt Peygamber

Günümüzde en çok bilinen isimlerden Şeyh Adiyy İbn Musafir, Ezidiliğin kurucusudur. Avesta kaynaklı yeni felesefeyi, 12’inci yüzyılda şekillendirmiştir. Adiyy Bin Müsafir veya Seyh Adiye Şemiye Kure Misafiri olarak bilinir. Lübnan Baalbek 1072 doğumludur. Aile kökenleri Hakkari Kürdlerindendir. Ocak 1162 vefat etmiş ve türbesi Musul yakınlarında Laleş’tedir. Türbesi kutsal sayılır, ziyaret edilir ve dua  sırasında Ezidiler, güneşe ve Laleşe dönerler.

Zerdüşlüğün kutsal kitabı Avesta’da bu benzeyişler açıktır. Avesta da “Biz Fradat-Vira”ya ve Dakhyuma’ya, Aşa’nın efendisine tapıyoruz ve biz yıldızlara, aya ve güneşe ve kutsal parlaklığa tapıyoruz” diye yazıyor. Laleş Ezidiliğinde de temel budur.

Oldukça tartışma konusu olsa da genel kabul Ezidiliğin bu tarihlerden sonra, özünden uzaklaştığı ve inanış ile ibadet şekillerinin İslama yaklaştığı yönündedir. Bu gün elimizdeki bilinen ve neredeyse bütün araştırmacılar tarafından kullanılan kaynak, Laleş Ezidileri ve referanslarına ilişkin J.S.Guest tarafından yazılan “The Yezidis” kitabıdır. Yeni baskısında biraz daha ayrıntılandırılmış ve 1990’da Laleş söyleşileri de eklenmiştir. Bu Laleş’teki Ezidi din adamları ile yapılan söyleşilerdir.

Bilinenin tersine Ezidiliğin, Laleş kutsal kitapları, kitap değil daha çok küçük metinlerdir. Aslını gören yoktur. Bu kaynaklar da burada anlatılmaya değmeyecek bir yöntemle yeni dönem batılı araştırmacılar görmüş ve not etmiştir.

Bilinen tek kaynak yukarıda adı geçen kaynaktır ve bütün çeviriler buradan alınmıştır. Buna göre; üç temel kaynak ve tapınağın şeyhlerinin sunumlarından hareket edilmekte. Bu sunumlar daha çok Zerdüşti kaynaklara dayanmaktadır. Fakat Laleş şeyhlerinin kurucu Şeyh’ten farklı sürdürdükleri ve Avesta’ya daha yakın oldukları anlaşılmaktadır. Kurucu Şeyh’in metinleri referans alınarak Avesta’nın temel kaynak olarak derinliği kavradıkları ve yorumladıkları anlaşılmaktadır. Mishefa Reş, Kitab’ul Celve ve Şeyh Adi’nin İlahileri; Laleş’in ve Şeyh Adiyy‘in temel kusal metinleridir. Bütün kaynak bu üç metinde toplanmaktadır.

Kitab’ul Celve, beş bölümden oluşmaktadır. Toplamı 80 cümledir. İngilzce “revalation” diye tanımlanmış, ilah, vahiy anlamında kullanılmıştır. Tanrısal açıklamalar, geniş zaman diliminde yazılmıştır. Melek Tavus ve etkisi ile ilkeler anlatılır^.

Mishefa Reş 8 sayfa ve 105 cümledir. Yaradılışı, geçmiş olayları ve adabı anlatır. Renkler ve yiyeceklere ilişkin tanım ve yasaklamlar vardır.

Şeyh Adiyy’in ilahileri ise toplam 79 cümledir. “Benim bilgim tüm varlıkları kuşatır. Benim varlığım benden gelir” diye başlar. “Şamlı Adiyyim ben, Musafir’in oğlu” diye devam eder. Başka bir kaynakta Hakkari göçcmeni bir Kürd olduğunu ispatlıyor. Bugün adları geçen ve bahsedilen kayaklar bunlardır. Laleş Şeyhleri bunları açıklamamaktadır. Bu bilgi bize 1900’lü yıllarda gördüğü söylenen batılı gezginler tarafında aktarılmaktadır.

Kara Kitap yani Mishefa Reş, Kitab-ul Celve’den uzun ve bölümlere ayrılmadan metin tarzında yazılmış, Kitab-ul Celve ise mısralar halinde ayetler gibi yazılmıştır. Buralarda evrenin önce bir inci tanesi olarak yedi günde yedi melek tarafından yaratıldığı söylenir. Melekê Tavus tanrının yarattığı dünyanın koruyucu meleği yöneticisi ve Tanrının iradesinin yürütücüsüdür. Bütün yaratıklardan önce var idi. Seçilmiş halkını uyarmak ve korumak için dünyaya gönderildi. Kitaba yabancıların okuması ve bakması yasak kılındı.

Avesta kaynaklı Zerdüştlükte referanslandırıldığı net olmasına rağmen, İslam referanslarına epeyce yaklaştırılmış olsa da yeni dönem Şeyhleri ve uygulayıcıları buna fazla itaat etmemişlerdir. Bugün söylem ve uygulama Zerdüştidir. Laleş kültüründe İslam isimleri ve referansları farklı bir tarzda kullanılır. Bu metinlerin toplamında yaratım ve kuralları anlatılır. Melekê Tavus Adem’e secde etmez ve Allah tarafından ödüllendirilir. Avesta'da anlaşılacağı gibi bu betimlemeler yoktur. Ayrıca bu üç metinde temel işlevler anlaşılmamaktadır. Bu da Avesta’nın ana kaynak olarak kullanılmasına rağmen isminin geçmediği anlamına gelmektedir.

Günde üç dua güneşe dönülerek yapılır. Yedi büyük melek vardır, isimleri İslam melekleri ile aynıdır. Çarşamba kutsal gündür. Evrenin yaratılmasına pazar günü başlandığı, ilk olarak Azazil adlı meleğin yaratıldığı ve bütün meleklerin başının Melekê Tavus olduğu belirtilir.

Genel hatları ile bakıldığında gerçek sayılabilecek Rea Haq Hakikatçi Alevi yolu ve referansları burada görülür. Kutsal doğa, güneş, ateş, ocaklar, pir, mürşit, reyber ilişkisi kavramlarının tarihsel kökleri farkedilebilir. Resmi düşüncenin oluşturmaya çalıştığı yapaylığın tersine güçlü kavram, referans ve ilişkiler net görülebilir.

(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)