ئەفسانەی كتێب
كتێب خستنە بەردەستی مرۆڤی نەزان، وەك ئەوەیە شمشێر بخەیتە بەردەستی منداڵ. (سان ئاسلیم)
*گێڕانەوەی چیرۆكە ئەفسانەییەكانی كتێب
نووسین بەدیلی قسەكردنە. ئەو كاتانەی قسە نامێنێت، دەبێت نووسین شوێنی بگرێتەوە. هەرگیز قسەكردن و ئاخافتن لەسەر پرسە جیاوازەكانی ژیان و ئەدەب و سیاسەت و بازرگانی، شوێنی نووسین و كتێب ناگرێتەوە. ئەم پێناسەیەش وادەكات كتێب ناسنامەیەكی ئەفسانەیی هەبێت.
بۆرخیس، گەورە نووسیار و چیرۆكنووسی ئەرژەنتینی، لە نووسینێكدا كە لە ساڵانی كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بڵاوی كردەوە، ئەم ناونیشانەی بۆ نووسینەكەی دانا: (ئەفسانەی كتێب). لەو نووسینە كورتەیدا زۆر لایەن و رەهەندی ئەفسانەیی كتێب باس دەكات. هەرجارێك دەچمەوە سەر ئەو نووسینەی بۆرخیس ئەفسانەیەكی جیاوازی كتێب دەدۆزمەوە.
لەو نووسینەدا بۆرخیس دەگێڕێتەوە: جارێكیان لێیان پرسیم چ جیاوازییەك هەیە لە نێوان رۆژنامە و كتێبدا؟ لە وەڵامدا گوتم رۆژنامە بۆ ئەوە دەخوێنینەوە تا لە بیرمان بچێتەوە، بەڵام كتێب بۆ ئەوە دەخوێنینەوە تا بە بیرمان بێتەوە.
لە ئەفسانەی كتێبدا، بۆرخیس دەنووسێت: "من پێم وایە پێشینان ئەو خولیا زۆرەی ئێمەیان نەبووە بۆ كتێب، لەگەڵ ئەوەشدا كتێب و شاكاری گەورە لەو سەردەمانەدا هەبووە. بەدرێژایی مێژووش خوێنەران پلە بە پلە كتێبیان دەوڵەمەند كرد، كاتێك كتێبێكی كۆن دەخوێنینەوە كە لە رابردوویەكی دووردا نووسراوە، وەك ئەوە وایە لەو مێژووە كۆنەوە كە كتێبەكەی تێدا نووسراوە بۆ ئێستا، ئێمە بەناو ژوور و نهێنییەكانی ئەو كتێبەدا بێین و بچین. دەكرێت وەك خوێنەرێكیش لەگەڵ نووسەری كتێبدا تەبا نەبین، بەڵام كتێب شتێكی پیرۆز جێدێڵێت، نابێت پیرۆز بكرێت، بەڵام گرنگە پەند و شكۆ و مەزنیی لێ وەربگرین. بۆیە لەبەر ئەم لایەنە ئەفسانەییانەی كتێب، پێویستە رێز لە شكۆی كتێب بگرین".
ئەم پێشەكییە لەسەر ناونیشانی ئەم نووسینە و هێنانی تێڕوانینەكانی بۆرخیس بۆ دەستپێكردن بۆ ئەوە بوو كە قسە لە بایەخ و مێژووی كتێب بكەم لە رابردووی كورددا. رەنگە لای هەندێ خوێنەر و نووسیاری كوردیش ئەمە جۆرێك لە گەمژەیی و خۆسەرقاڵكردن بێت بە بابەتێكەوە كە زیاتر بۆ دڵخۆشكردن و شكۆدان بێت بە رێزی كتێب لەلای كورد لە رابردوودا، بەڵام لەڕاستیدا قسەی من رەخنەگرتنە لە ئەفسانەی كتێب لای كورد، دەستپێكی ئەو قسەكردنەش بە پڕۆژەیەكی گەورە و بەرفراوانی رۆشنبیریی كوردییە كە بریتییە لە بیبلیۆگرافیا و پێڕستی كتێبی كوردی لە ماوەی 90 ساڵی رابردووی رۆشنبیریی كوردیدا، واتە لە ساڵانی (1920 بۆ 2010) كە دواتر لایەنە جیاوازەكانی ئەفسانەی كتێب لەو 90 ساڵەی كورددا باس دەكەم.
*ناساندنێك، بە رەنگ و روخساری خۆی
بوار نورەدین، ناوێكی كەمتر ناسراوە، بەبێ دەنگی و دوور لە كەشی راگەیاندن و خۆدەرخستن، بەردەوام سەری لەناو بۆنی كتێب و تەپوتۆزی كتێبخانە و لاپەڕە كۆن و پەرش و بڵاوەكانی كتێبی كوردیدایە. ماوەی چەند ساڵێك پێكەوە لە دەزگای سەردەم كارمان كردووە و پێشتریش لە ئینستتیوتی كەلەپووری كوردی لای مەزهەری خالقی ئاگاداری كار و كۆششە زۆرەكانی بووم بۆ زیندووكردنەوەی ئەفسانەی كتێب و وشەی كوردی. ئەو نزیكایەتییەم لێی، ئاشنای كردم بە كۆمەڵێك لە كتێب و هەوڵەكانی لەو بوارەدا، تا گەیشتە چاپكردن و بڵاوكردنەوەی گەورەترین پڕۆژەی تەمەنی كە ئەویش چاپكردنی (كورد و كوردستان- بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا- كتێبی ساڵانی 1920-2010). ئەم بیبلیۆگرافیایە لەماوەی ئەو 90 ساڵەدا (5680) كتێبی لەخۆگرتووە.
هەرچی كتێبێك لەبارەی كورد و كوردستانەوە لە هەرێمی كوردستان و بەشەكانی تری كوردستان نووسراوە لەم پڕۆژەیدا كۆی كردووەتەوە. بیبلیۆگرافیاكەش لە دووتوێی 12 بەرگ و نزیكەی 5200 لاپەڕەدایە و بە نەخشەسازی و چاپێكی قەشەنگ چاپ كراوە. هەر بەرگێكیش كتێبی بوارە جیاوازەكانی وەك (مێژوو، جوگرافیا، ئەدەب، زانستە مرۆڤایەتییەكان، راگەیاندن، ئاینەكان، زمان و هونەر) دەگرێتەوە. وەكو لە پێشەكییەكەشدا ئاماژەی بۆ دەكات، ئەم پڕۆژەیە لەلایەن هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدەوە پشتگیریی كراوە و هەموو بەرگەكانی بیبلیۆگرافیاكەش بەناوی (مام جەلال)ەوە خانەیەكی كتێبخانەی كوردی دەگرن. نووسیار كۆی پڕۆژەكەشی پێشكەشی سێ نووسەر و كەسایەتی دیاری كورد كردووە، كە ئەوانیش:
*مستەفا نەریمان: سوارچاكی بیبلیۆگرافیای كتێبی كوردی.
*میر عەبداڵ خانی بەدلیسی: دامەزرێنەری دیارترین كتێبخانەی كوردستان.
*حوسێن حوزنی موكریانی: یەكەمین كتێبی مێژووی كوردی بە زمانی كوردی چاپ كرد.
دیارترین روخساری ئەفسانەی كتێب لای بوار نورەدین، لەم پڕۆژەیەدا (5680) ناونیشانی كتێبە بۆ 90 ساڵی نەتەوەیەك. بەپێی خوێندنەوەیەكی وردیشم بۆ بیبلیۆگرافیاكە، رەنگە هەندێ كتێبی دیكەش مابێت كە دەستی پێیان نەگەیشتووە، چونكە پەرشوبڵاویی و پەرتەوازەیی كورد لە بوارەكانی تری ژیاندا زۆرە، بەڵام لە بواری كتێب و فەرهەنگدا یەكجار زۆر و بیمارە. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر ئەم نووسیارە كوردە كتێبی كوردی پیتی لاتینیشی بخستایەتە ناو بیبلیۆگرافیاكە و پڕۆژەكەی زیاتر پشتیوانی بكرایە، نزیك دەبووەوە لە (10 بۆ 12 هەزار كتێب). ئەم ژمارەیە دابەش بكە لەسەر 90 ساڵی نەتەوەیەكی بندەست و پارچە پارچەكراوی بێ دەوڵەتی وەك كورد، ساڵی نزیكەی 140 بۆ 145 كتێب دەكات!
*ئەو كتێبە، لە كوێی كتێبخانەكەت دادەنێی؟
پرسیارێكی باو هەیە، لە زۆر نووسەری بەناوبانگی كورد و جیهانی كراوە، ئەگەر بە رێكەوت كتێبخانەكەت گڕی گرت و خۆشت لەناویدا بوویت، یەكەم كتێب هەوڵ بدەی رزگاری بكەیت لە سوووتان كام كتێبە؟ وەڵامی سەیر و جیاوازم لەسەر ئەم پرسیارە بینیوە. زۆر جاریش وەك خوێنەر و خاوەن كتێبخانە و نووسەرێكیش خۆم ئەم پرسیارەم لە خۆم كردووە. هەر خوێنەرێك ئەم نووسینە دەخوێنێتەوە و هەر وەڵامێكی لا درووست دەبێت گرنگ نییە، چونكە لە بنەڕەتدا پرسیارەكە گریمانەیەكە و هیچی تر.
دوای وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ، رۆژنامەنووسێكی ئێرلەندی بە تەنزەوە ئەم پرسیارەی لە نووسەر و شانۆنووسی بەریتانی (هارۆڵد پینتەر) وەرگری خەڵاتەكە كرد. پینتەر، وەڵامێكی جیاوازی دایەوە و گوتی هەوڵ دەدەم بەس خۆم رزگار بكەم، هەوڵ دەدەم شوێنی كتێبخانەكە دووربێت لە ئاگر.
ئەم وەڵامەی هارۆڵد پینتەر لای من زۆر مانای قووڵی هەبوو. دەیان جار لەناو كتێبخانەكەمدا وێنای ئەو سووتانەم كردووە، بەڵام هەر خۆم بیرۆكە وێناكراوەكە بەتاڵ دەكەمەوە و دەڵێم لەبری بیركردنەوە لە سووتانی كتێبەكان، بیر لە یاریكردن دەكەمەوە لەگەڵ كتێبەكانم.
لەو یارییەدا، دەیان جار لە كتێبخانەكەدا، جێگۆڕكێم بە كتێبەكانم كردووە. بە شێوازێك هەندێكیانم كە زۆر خۆشدەوێن و یادگاریم لەگەڵیاندا هەیە، وەك تابلۆ لە رووكاری پێشەوەی كتێبخانەكە دامناون، بۆ ئەوەی لەكاتی خوێندنەوەی كتێبی دیكە و نووسیندا و لەو ساتانەی پشوویەك دەدەم، كە سەرم بەرز كردەوە ئەو كتێبانە ببینم. كتێبەكان دانەیەك و دوو نین و لە دە كتێب زیاتر و وردە وردەش زیاد دەكەن. رەنگە لە داهاتوودا رووكاری پێشەوەی كتێبخانەكەم بەو كتێبانە داپۆشرێت. پرسیار لە خۆم دەكەم: ئەدی ئەو سەدان كتێبەی تر چ گوناهێكیان هەیە دەخرێنە پشتەوە و روخساریان بە كتێبی دیكە دەشارمەوە؟ (هاوكێشەیەكی ئاڵۆزە و لە داهاتوودا ئەو چیرۆكە سەیر و سەمەرانەی خۆم و كتێب و كتێبخانە دەنووسمەوە). لەبارەی دانانی شوێنی گرنگ و دیار، بۆ ئەم زنجیرە كتێبەی (كورد و كوردستان- بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا) پێویستە هەموو نووسەر و توێژەرێك لە شوێنێكی دیار و بەردەستی كتێبخانەكەی دایبنێت، بۆ ئەوەی هەر كات پێویستی بەناوی كتێب و ناوەڕۆك و ساڵی دەرچوون و شوێن و نۆبەی چاپی هەر كتێبێكی كوردی هەبێت، بۆی بگەڕێتەوە و بێ ماندووبوون بیدۆزێتەوە.
لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا، ئەو كاتەی ئەم بیبلیۆگرافیایە هێشتا لەناو كۆمپیوتەردا بوو، چاپ نەكرابوو، بۆ زانیاری دەربارەی هەر كتێبێك گەڕابم، لە ماوەی تەنیا چەند خولەكێكدا دەیان زانیاریی گرنگی داومەتێ. ئێستاش كە ئەم بیبلیۆگرافیایە چاپ بووە، لە ماوەی ئەم چەند مانگەدا كارم لەسەر دەستنووس و بەرهەمی هەر توێژەر و نووسەرێكی كورد كردبێت، زانیاریم لەوێ وەرگرتووە. بەتایبەتیش (شێخ نووریی شێخ ساڵح، ئەمین زەكی بەگ، تۆفیق وەهبی، تایەر بەگی جاف، كەمالی عەلی باپیر) و زۆری تریش.
دە كەواتە پیرۆز بێت ئەو شوێنە گرنگ و بەرچاوەی كە (كورد و كوردستان- بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا) لە كتێبخانەكەمدا بۆ خۆی داگیری كردووە. پیرۆزە دووبارە.
*خەوشەكانی نێو بیبلیۆگرافیاكە
(كورد و كوردستان- بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا) زۆر لایەنی گەشی هەیە، هەندێكیانم بۆ خوێنەران خستەڕوو. بەڵام پڕۆژەیەكی وا گەورە لەدنیادا پێویستی بە دەزگای گەورە و كەسانی پسپۆڕ و تیمی زۆر و ماوەی زۆر دەبێت. ئەم پرۆژەیە بە عەشقێكی تەنیای كتێب و دە ساڵ ماندووبوون و گەڕان، بەدڵنیاییەوە بێ خەوش و كەموكورتی نابێت، لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین:
- یەكێك لە گرفتەكانی ئەم پڕۆژەیە لە رێنووس و رێزمان و لایەنی زمانەوانیدایە، لەگەڵ ئەوەی بوار نورەدین لەو بوارەدا ساڵانێكی زۆرە ماندووە و كار دەكات، بەڵام ئەم پڕۆژەیە لەم لایەنەوە بێ خەوش و گرفت نییە، ئەمە گرفتی هەموو نووسەر و خاوەن كتێبێكە و تا كتێب و چاپەمەنیش بمێنێت هەڵەی چاپ دەمێنێت. گەر كەسانی پسپۆڕی زمان و رێنووس زیاتر كاریان لەم پڕۆژەیەدا بكردایە، بێگومان پاكژتر و بێ هەڵە و كەموكورتی دەبوو. بەداخەوە هەندێ هەڵەی لەم رووەوە تێدایە، بەڵام لەچاو كارێكی وا گەورە كەمن و دەكرا كەمتریش و بێ خەوشتر بێت.
- لەم بیبلیۆگرافیایەدا دابەشكاریی كراوە بۆ ئەو بوارانەی كە لەسەرەوە ئاماژەمان بۆ كردن، بەڵام خوێنەر پرسیاری بواری دیكە دەكات، لەوانە (فیزیا، كیمیا، زانستی پزیشكی، ژینگە، منداڵان، دەستنووس و... هتد)، رەنگە هەندێكیانی لە بواری (زانستە مرۆییەكان) جێ كردبێتەوە، بەڵام بەدەر لەم بوارانە دەیان بواری تریش هەن دەكرا هەر یەكەیان بەش و بەرگی تایبەت بەخۆیان هەبێ، تەنانەت هەندێ لەو بەشانە دەكرا جیابكرێنەوە، بۆ نموونە ئەدەب، دەبوو شیعر و چیرۆك و رۆمانی بە جیا پۆلێن بكردایە، هەریەكە بۆخۆیان بەشی بەرگێكی ئەم بیبلیۆگرافیایە كتێبیان هەیە.
- هەندێ جار خوێنەری سادە، نەك نووسەر، كەمێك بە ئەستەم دەتوانێت كتێب یان ناوی نووسەرێك بدۆزێتەوە، ئەویش بەهۆی ئاڵۆزیی ئەو شێواز و سیستەمەی كاری پێكردووە (ئەمە لەكاتێكدا ئەم سیستەمەی كە بوار نورەدین كاری پێكردووە، مۆدێرنترین سیستەمی ئەو بوارەیە، بەڵام بۆ خۆی دۆزینەوە لە ئینسایكڵۆپیدیای وا گەورەدا كەمێك ماندووبوونی دەوێت.
- زۆر گرنگە كە (كورد و كوردستان- بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا) بەشێوەی ئەلیكترۆنی بخرێتە سەر سایتێكی سەربەخۆ، دەكرێت بە پارەیەكی زۆر كەم خوێنەر هەر جارێك لە رێی یەكەی مۆبایلەكەی بتوانێت بیكاتەوە.
- یەكێكی دیكە لە خەوشەكانی ئەم پڕۆژەیە بۆ قۆناغی رەشی شەڕی ناوخۆ و سەردەمی دوو ئیدارەیی دەگەڕێتەوە كە ئەوكات و تا ساڵانی 2008 دوو ژمارەی سپاردن لە هەردوو وەزارەتی رۆشنبیریی سلێمانی و هەولێر دراوە. ئەمەش وای كردووە كەموكورتی لە ژمارەی سپاردن و ناوی كتێب و هەندێ سەرچاوەی نێوان ساڵانی (1997- 2008) هەبێت. دەكرێت لە داهاتوودا جارێكی دیكە بگەڕێتەوە سەری و لە چاپی داهاتوودا ئەم گرفتە چارەسەر بكات.
لە كۆتاییشدا خەمنامەیەكی كورتی (بوار نورەدین) لەبارەی ماندووبوون و ئازارەكانی كاتی ئامادەكردنی ئەم بیبلیۆگرافیایە دەكەمە دیاری بۆ خوێنەرانی ئەم نووسینە كە دەڵێت:
چاوم كز بوو، ئەوەندە بەدوای كتێبدا بگەڕێم
زارم تكا، ئەوەندەی تكای كتێب بكەم
دەستم شكا، ئەوەندە كتێب هەڵبگرم
زمانم سوا، ئەوەندەی لاپەڕەی كتێب هەڵدەمەوە
خنكام، ئەوەندەی تۆزی كاغەز هەڵمژم.