دەریاس و لاشەكان؛ هاوسەنگكردنەوەی گەل و كاریزما
یەكێك لەو كێشانەی ڕۆژهەڵات بەگشتی و لەناو ئەوانیشدا كوردستان لێی ڕزگار نابێت، پابەندبوونێكی كوێرانەیە بە كەسایەتییە كاریزماییەكان. ڕەنگە ئەمە لە هەموو دۆخێكدا خراپ نەبێت، بەڵام بەگشتی باشیش نییە، چونكە ئەوەی لە ڕۆژهەڵات دەگوزەرێ، تەنیا بە گەورەبینینی كاریزما نییە، وەكو چۆن لە هەموو دنیا ئەم جۆرە كاریزمایە هەیە و ڕێزی لێ دەگیرێ و بەگەورە دەبینرێ، بەڵكو لێرە كێشەكە ئەوەیە كە لایەنە خراپەكانی كاریزما نابینرێ و كاریزماكە بە جۆرێك بەرز دەكرێتەوە، تا ئاستی موقەدەسبوون دەبردرێ، نابێ كەس ڕەخنەی لێ بگرێ و سیفەتێكی دەرەمرۆیی پێدەدرێ، بێگومان ئەمەش زیادەڕۆییەكی بێ چەندوچوونە.
دیارە سەرەكیترین بابەتی ڕۆمانی "دەریاس و لاشەكان"*، بە دیوێكدا ئیشكردنە لەسەر كاریزما و دەرخستنی لایەنە پەنهان و هاوكات نێگەتیڤەكانی كاریزما، بە دیوێكی دیكەشدا كاركردنە لەسەر ئەو كوێربوون و نەدیتنەی كە عەوام بەرامبەر بە كاریزما هەیەتی. لێرەوە جگە لەوەی پێویستە پێناسەی كاریزمامان لا ڕوون بێ، دەبێ ئەوەش ڕوونكەینەوە كە ئایا كاریزما تەنیا لایەنی باشی هەیە، یاخود لایەنی خراپیشی هەیە؟! یان ئەگەر بە شێوازێكی تر بپرسین: ئایا كاریزمای باش و كاریزمای خراپ بوونیان هەیە؟! یان كاریزما تەنیا ئەو كەسەیە كە بە گەورە لێی دەڕوانرێ و ڕێزی لێ دەگیرێ؟!
كاریزما، هەموو ئەو سیفەتانەیە كە پەیوەندی بە سەرنجڕاكێشیی كەسایەتییەوە هەیە، لەوانەش: متمانەبەخۆبوون، توانای باوەڕهێنان بە بەرامبەر و كاریگەربوون لەسەر ئەوانی دی و توانای ئاخاوتن و ڕووبەڕووبوونەوە.
كەسانی كاریزمی دەتوانن ڕابەرایەتی كەسانی دی بكەن، كاریزما دەبێ توانای بڕیاردانی هەبێ و هێمن و لەسەرخۆ بێت و بزانێ چۆن و كەی بڕیارەكانی دەدات! هەڵبەت كاریزما تەنیا سەركردەی سیاسی و سەرۆكی وڵاتان ناگرێتەوە، بەڵكو زۆر جۆر و بواری هەیە، بۆ نموونە كاریزمای هونەری، كاریزمای كولتووری و.. بەڵام ئەوەی لێرەدا باسی ئێمەیە، تەنیا كاریزمای سیاسی و دەسەڵاتدارە، بۆیە ناچینە ناو وردەكارییەكانی دیكەی كاریزما.
دیارە وەك چۆن هەموو ئاكار و دیاردەیەك كاریگەریی باش و كاریگەریی خراپیشی هەیە، بە هەمان شێوە كاریزمای پۆزەتیڤ و كاریزمای نێگەتیڤیش هەیە. كاریزما خۆی لەخۆیدا بە شێوەیەكی رەها و بە گشتی پۆزەتیڤە، خێرخوازە، مرۆیانەیە، چونكە لەسەر بناغەی كارتێكردن و كاردانەوەی سوودبەخش و ئەفرێنەر دروست دەبێت، لەسەر بناغەی ئەندێشەی چاك و كردەوەی چاك دروست دەبێت. بۆیە كاریزمای نێگەتیڤیش ناتوانێ سەرەتا وەك كاریزمایەكی پۆزەتیڤ دەرنەكەوێ. كاریزمای نێگەتیڤیش دەبێ لە سەرەتادا خۆی وەكو كاریزمایەكی ئینسانی پیشان بدات، كاریزمایەك كە خۆی وا نمایش دەكات مەبەستی سوود و بەرژەوەندیی مرۆڤە، بەڵام پاشان رەوتی پێچەوانە وەردەگرێ و بە ئاراستەیەكی دیكەدا دەڕوات.
ئاشكرایە دیكتاتۆرەكانی وەكو هیتلەر و ستالین و مۆسۆلینی و سەدام حوسەین، بە زەبروزەنگ، بە كوشتن و قەڵاچۆكردن و قڕكردن خەڵكیان تۆقاندووە، بە ئەندازەیەكی ئەوتۆ ترسیان لە دڵ و دەروونی خەڵكدا چاندووە، كە كاریزمای نێگەتیڤیان تەنانەت لە خەویشدا زۆر بەهێز بووە.
كاریزما تەنیا لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا نییە، لە ڕۆژئاوا و هەموو جیهاندا كەسایەتی كاریزمی هەن، بەڵام ئەوەی لە ڕۆژهەڵات كێشەیە، ئەوەیە كە كاریزما دەتوانێ بە بوونی و نەبوونی، بە ژیان و مردنی، بە ئامادەبوون و ڕۆیشتنی، لە هەموو ئەو حاڵەتانەدا دەتوانێ یاری بە گەل بكات و بەگوێرەی وجوودی خۆی بیانهێنێ و بیانبا، یان ڕاستتر زۆر جار ئەو وەكو هەر كەسێكی ئاسایی لە جووڵە و ئامادەبوون و ئامادە نەبوونەكانی خۆیدایە، كەچی میللەت بەگوێرەی جووڵەكانی ئەو دێن و دەچن، دەشێوێن، شەڕ دەکەن و ئاشت دەبنەوە، تەنانەت زۆرجار ئەگەر خودی كاریزماكە خۆشی نەیەوێ، میللەت لەوە ناكەوێ كە بەگوێرەی میزاج و بیركردنەوەی ئەو بێن و بچن و بگونجێن.
لە ڕۆژئاواش سەركردەی كاریزمی هەن و دەردەكەون، بۆ نموونە لە سەردەمی ئێستا، وەكو دەڵێن: یەكێك لەو سەركردانەی خاوەنی كەسایەتییەكی كاریزمییە، تۆنی بلێر بوو، كە بۆ ماوەی سێ خول لە نێوان ساڵانی (1997-2007)، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بوو، هەروەها یەكێكی دی لەوانە باراك ئۆبامایە كە لە نێوان ساڵانی (2009-2017) دوو خول، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بوو. بەڵام جیاوازیی كاریزمای ئەوێ و كاریزمای ئێرە لەوەدایە كە لەوێ بە ڕۆیشتن و ونبوونی كاریزما وڵات ناشێوێ، شیرازەی كۆمەڵگا تێكناچێ، كەچی لێرە دنیا كاول دەبێ، حیزب تەفروتونا دەبێ، نموونەش لەمبارەیەوە زۆرە كە بە مردنی سەركردە كاریزمییەكەی حیزب، یان بە گۆڕین و لاچوون و دەستلەكاركێشانەوەی، حیزب پارچەپارچە دەبێت و دەپووكێتەوە، ئەوە ئەگەر نەگاتە ئاستی لەناوچوونی تەواوەتیی حیزبەكە. بێگومان هۆكارەكەشی زیادەڕۆییە لە گەورەكردنی ئەم كاریزمایە، وەكو چۆن لە زۆر بابەت و شتی دیكەشدا ئەم زیادەڕۆییە دەكرێت.
لەم ڕۆمانەدا بیلالی ئەشكزاد و نۆباری ئەشكزاد هێندە گوزارشت نین لە دووانە و جمكێكی بایۆلۆژی، هێندەی گوزارشتن لە دوو ڕووی زۆربەی كەسایەتییە سیاسییەكانی ئەم مەملەكەتە، دیوێك كە دیوی ڕاستەقینەی خۆیانە و بریتییە لە دیوێكی بێ ڕەحم و بكوژ و توندوتیژ، لەگەڵ دیوێكی ساختە كە دەیەوێ خۆی وەكو فریشە و ئەفسانە و پەپوولەیەك بناسێنێ، یان هەر هیچ نەبێ كار لەسەر ئەو لایەنەی بكات كە لای خەڵك جێسەرنجە، (وەكو ئەوەی بیلالی ئەشكزاد لەسەر لایەنی ئەخلاق و گەندەڵیی خۆی دەیكات و گوایە لەم دوو لایەنە كەسایەتییەكی پاكە).
دیوێكی دیكەی ڕۆمانەكە كاركردنە لەسەر ئەو سادەباوەڕییەی خەڵك كە هەمیشە بەدوای ئەفسانەیەكدا دەگەڕێن بۆ ئەوەی بكەونە دوای. كاركردنە لەسەر ئەو باوەڕەی ڕۆژهەڵات كە هیچكات بەبێ باوك ناژین و ناتوانن كەسێكیان نەبێ گەورە و موقەدەسی نەكەن و دوای نەكەون.
نەك هەر ئەوە، بەڵكو خەڵك هەندێكجار هێندە خۆیان بچووك دەكەنەوە كە تەنیا یەك موقەدەس بەشیان ناكات و بەدوای گەورە و سەرداری زیاتردا دەگەڕێن. بەدوای خوا و ئایینی زیاتردا دەگەڕێن: "خەڵك ئەسڵەن ئایینیان بۆ گرنگ نییە، لەڕاستیدا هیچ بیروڕا و ئەفكارێكی دونیاشیان بۆ گرنگ نەماوە، ئەم شارە یەك كێشەی گەورەی هەیە، خەڵكی ئێرە شتێكیان دەوێت بیپەرستن، خودا بە تەنیا بەشیان ناكات، گەر خودا تەنیا بەشی بكردنایە، نەدەكەوتینە عیبادەتی شتی تر...ل 89".
بەهۆی ئەوەش كە چیتر دنیا چاوەڕێی هیچ ئایین و پەیامبەرێكی دیكەی ئاسمانی نییە، یان ئەگەر كەسانێكیش لەم سەردەمە هەبن بانگەشەی ئەوە بكەن كە هەڵگری پەیام و ئایینێكی ئاسمانین، كەس باوەڕیان پێ ناكات، بۆیە: "كەسێك ئەمڕۆ بڵێت من ئیمامی زەمانم یەكسەر دەیگرن و دەیبەن بۆ شێتخانە، وەزیفەی پێغەمبەرەكان، وەزیفەی ئیمامەكان بە چۆڵی ماوەتەوە، ئیتر سەرۆكی حیزب، سەرۆكی عەشرەت، فەرمانبەرانی بە پلەوپایە شوێنەكەی پڕ دەكەنەوە...ل 92". لەمەشدا سادەباوەڕی و ساویلكەیی و چەپڵەڕێزانی خەڵك بە دەرفەت دەزانن و وەكو هەلێك دەیقۆزنەوە.
ڕۆمانەكە بەگشتی كاركردنە لەسەر كاریزما نێگەتیڤەكان كە دەتوانن خەڵك دوای خۆیان بخەن، كاریزمای نێگەتیڤ، كاریزمایەكی سروشتی و خۆڕسكی مرۆییانە نییە، كاریزمایەكی دەستكرد و ناپەسەند و دزێوە، لەسەر بناغەی شەڕخوازی و تۆقاندن و توندوتیژی بنیات دەنرێت، بەڵام لەبەرئەوەی ئەم خەڵكە پێویستیان بە ڕاپەڕینێكە، بۆیە ئەگەر ئەم كاریزمایە بوونی بەرجەستەییانەشی نەمێنێ، ئەوا خەڵك هەر دوای دەكەون، چونكە لەڕاستیدا خەڵك دوای خودی ئەو كاریزمایە نەكەوتوون، بەڵكو بەدوای ئەوەوەن كە دەبێ شتێك هەبێ دوای بكەون، "خەڵك دوای تارماییەك كەوتوون كە لە سەری خۆیاندایە، سەرەكەش پان بێتەوە، تارماییەكە دەژی و بەردەوام دەبێت...ل 250". لەم حاڵەتەشدا هەر كەسایەتییەك توانایەكی هەبێ و خواستی پێشڕەوێتی و سەركردایەتی هەبێ، بەئاسانی دەتوانێ خۆی بكاتە ئەو تارماییەی كە میللەتی ڕەشۆك دوای خۆی بخات. بۆ نموونە خەڵكی ئەم مەملەكەتەی ئێمە، ئەخلاق و كەسانێكیان بۆ گرنگە كە دز نین و زۆر بەشوێن ئافرەتەوە نین، ئەوەیان بەلاوە گرنگ نییە كە تا چەندە پیاوكوژ و دژبەری هاوسەنگەرەكانێتی و چەندە دەستی بە خوێن سوور بووە، بۆیە لەم ڕۆمانەدا بیلالی ئەشكزاد دێت و ئەم لایەنە بۆ خۆی دەقۆزێتەوە و كار لەسەر سۆزی جەماوەر دەكات. عەلی وەردی دەیگوت: شۆڕشگێڕان هەمیشە پێویستیان بە دوو جۆرە هاندەر هەیە، هاندەرێكی عەقڵی و هاندەرێكی سۆزداری"، دیارە لێرە هاندەرە سۆزدارییەكە زۆر زیاترە، بۆیە كار لەسەر ئەو سۆزەی خەڵك دەكرێت، بەڵام سەركردەیەك كە شارەزای ئەو وڵاتە و دەروونی جەماوەرەكەی بێت، دەزانێ تاسەر بەزیندوویی ناتوانێ بە پاكی بمێنێتەوە، چونكە تا ژیانی درێژتر بێتەوە، ئەگەری ئەوە هەیە هێزە كاریزمییەكەی لەدەست بدات، وەكو عەلی وەردیش دەیگوت: "كۆمەڵگای دووفاق ناتوانێ ڕێزی هیچێك لە سەركردەكانی بگرێ، چونكە ئەم جۆرە كۆمەڵگایە ڕەخنەگرێكی زۆر سەیر و نامۆیە، تەنانەت ئەگەر لەگەڵ پێغەمبەرانیش بژی، عەیب و عاریان لێ دەبینێتەوە، لەو كۆمەڵگایەدا، سەركردە و ڕابەر ناچارە لەپێناو پرەنسیپەكانی بمرێ، بۆ ئەوەی خەڵك ڕێزی بگرن، مادام ئەو زیندووە، ئەوا خەڵك بەدوای نەنگی و كەموكووڕییەكانیدا دەگەڕێن و سیفەتی ئەو پیاوە بە سیفەتی پێغەمبەرانی بێ گوناه بەراورد دەكەن". حەتمەن بەمجۆرەش گوناه و نەنگییەكی هەر لێ دەردەكەوێ، بۆیە چەندە زووتر بمرێ و ون بێ، كاریگەرییەكانی زۆرتر دەبن.
كەواتە لێرەدا بەختیار عەلی هەم كاری لەسەر ئەوە كردووە كە ئەم گەلە ناتوانێ بە بێ كاریزما و موقەدەسێك بژی و درێژە بە ژیانی خۆی بدات، هەم كەسایەتی كاریزماش ناتوانێ بەسانایی لەسەر كاریزمابوونەكەی خۆی بەردەوام بێت، بێ ئەوەی كێشەیەكی بۆ دروست بێت، بۆیەشە لە كۆتاییدا بیلالی ئەشكزاد بۆ پاراستنی كاریزمای خۆی، بە پیلان و بەرنامەی خۆی، وەكو خۆی دەیویست، لەناو دەچێت و كۆمەڵگاكەی باش خوێندووەتەوە.
* دەریاس و لاشەكان (ڕۆمان)- بەختیار عەلی، چاپخانەی كارۆ، چاپی یەكەم (2019).
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
- وعاڤ السلاگین- الدكتور علی الوردی، دار كوفان للنشر، الگبعە الپانیە (1995).
- كاریزما وه‌كو چه‌ك- د. فازڵ جاف، ماڵپەڕی باسنیوز.
- الكاریزما: كیف یتم الحصول علیها وماهیە أهمیتها؟- محمد فیرارونی. موقع:
https://arabelifestyle.com
دیارە سەرەكیترین بابەتی ڕۆمانی "دەریاس و لاشەكان"*، بە دیوێكدا ئیشكردنە لەسەر كاریزما و دەرخستنی لایەنە پەنهان و هاوكات نێگەتیڤەكانی كاریزما، بە دیوێكی دیكەشدا كاركردنە لەسەر ئەو كوێربوون و نەدیتنەی كە عەوام بەرامبەر بە كاریزما هەیەتی. لێرەوە جگە لەوەی پێویستە پێناسەی كاریزمامان لا ڕوون بێ، دەبێ ئەوەش ڕوونكەینەوە كە ئایا كاریزما تەنیا لایەنی باشی هەیە، یاخود لایەنی خراپیشی هەیە؟! یان ئەگەر بە شێوازێكی تر بپرسین: ئایا كاریزمای باش و كاریزمای خراپ بوونیان هەیە؟! یان كاریزما تەنیا ئەو كەسەیە كە بە گەورە لێی دەڕوانرێ و ڕێزی لێ دەگیرێ؟!
كاریزما، هەموو ئەو سیفەتانەیە كە پەیوەندی بە سەرنجڕاكێشیی كەسایەتییەوە هەیە، لەوانەش: متمانەبەخۆبوون، توانای باوەڕهێنان بە بەرامبەر و كاریگەربوون لەسەر ئەوانی دی و توانای ئاخاوتن و ڕووبەڕووبوونەوە.
كەسانی كاریزمی دەتوانن ڕابەرایەتی كەسانی دی بكەن، كاریزما دەبێ توانای بڕیاردانی هەبێ و هێمن و لەسەرخۆ بێت و بزانێ چۆن و كەی بڕیارەكانی دەدات! هەڵبەت كاریزما تەنیا سەركردەی سیاسی و سەرۆكی وڵاتان ناگرێتەوە، بەڵكو زۆر جۆر و بواری هەیە، بۆ نموونە كاریزمای هونەری، كاریزمای كولتووری و.. بەڵام ئەوەی لێرەدا باسی ئێمەیە، تەنیا كاریزمای سیاسی و دەسەڵاتدارە، بۆیە ناچینە ناو وردەكارییەكانی دیكەی كاریزما.
دیارە وەك چۆن هەموو ئاكار و دیاردەیەك كاریگەریی باش و كاریگەریی خراپیشی هەیە، بە هەمان شێوە كاریزمای پۆزەتیڤ و كاریزمای نێگەتیڤیش هەیە. كاریزما خۆی لەخۆیدا بە شێوەیەكی رەها و بە گشتی پۆزەتیڤە، خێرخوازە، مرۆیانەیە، چونكە لەسەر بناغەی كارتێكردن و كاردانەوەی سوودبەخش و ئەفرێنەر دروست دەبێت، لەسەر بناغەی ئەندێشەی چاك و كردەوەی چاك دروست دەبێت. بۆیە كاریزمای نێگەتیڤیش ناتوانێ سەرەتا وەك كاریزمایەكی پۆزەتیڤ دەرنەكەوێ. كاریزمای نێگەتیڤیش دەبێ لە سەرەتادا خۆی وەكو كاریزمایەكی ئینسانی پیشان بدات، كاریزمایەك كە خۆی وا نمایش دەكات مەبەستی سوود و بەرژەوەندیی مرۆڤە، بەڵام پاشان رەوتی پێچەوانە وەردەگرێ و بە ئاراستەیەكی دیكەدا دەڕوات.
ئاشكرایە دیكتاتۆرەكانی وەكو هیتلەر و ستالین و مۆسۆلینی و سەدام حوسەین، بە زەبروزەنگ، بە كوشتن و قەڵاچۆكردن و قڕكردن خەڵكیان تۆقاندووە، بە ئەندازەیەكی ئەوتۆ ترسیان لە دڵ و دەروونی خەڵكدا چاندووە، كە كاریزمای نێگەتیڤیان تەنانەت لە خەویشدا زۆر بەهێز بووە.
كاریزما تەنیا لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا نییە، لە ڕۆژئاوا و هەموو جیهاندا كەسایەتی كاریزمی هەن، بەڵام ئەوەی لە ڕۆژهەڵات كێشەیە، ئەوەیە كە كاریزما دەتوانێ بە بوونی و نەبوونی، بە ژیان و مردنی، بە ئامادەبوون و ڕۆیشتنی، لە هەموو ئەو حاڵەتانەدا دەتوانێ یاری بە گەل بكات و بەگوێرەی وجوودی خۆی بیانهێنێ و بیانبا، یان ڕاستتر زۆر جار ئەو وەكو هەر كەسێكی ئاسایی لە جووڵە و ئامادەبوون و ئامادە نەبوونەكانی خۆیدایە، كەچی میللەت بەگوێرەی جووڵەكانی ئەو دێن و دەچن، دەشێوێن، شەڕ دەکەن و ئاشت دەبنەوە، تەنانەت زۆرجار ئەگەر خودی كاریزماكە خۆشی نەیەوێ، میللەت لەوە ناكەوێ كە بەگوێرەی میزاج و بیركردنەوەی ئەو بێن و بچن و بگونجێن.
لە ڕۆژئاواش سەركردەی كاریزمی هەن و دەردەكەون، بۆ نموونە لە سەردەمی ئێستا، وەكو دەڵێن: یەكێك لەو سەركردانەی خاوەنی كەسایەتییەكی كاریزمییە، تۆنی بلێر بوو، كە بۆ ماوەی سێ خول لە نێوان ساڵانی (1997-2007)، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بوو، هەروەها یەكێكی دی لەوانە باراك ئۆبامایە كە لە نێوان ساڵانی (2009-2017) دوو خول، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بوو. بەڵام جیاوازیی كاریزمای ئەوێ و كاریزمای ئێرە لەوەدایە كە لەوێ بە ڕۆیشتن و ونبوونی كاریزما وڵات ناشێوێ، شیرازەی كۆمەڵگا تێكناچێ، كەچی لێرە دنیا كاول دەبێ، حیزب تەفروتونا دەبێ، نموونەش لەمبارەیەوە زۆرە كە بە مردنی سەركردە كاریزمییەكەی حیزب، یان بە گۆڕین و لاچوون و دەستلەكاركێشانەوەی، حیزب پارچەپارچە دەبێت و دەپووكێتەوە، ئەوە ئەگەر نەگاتە ئاستی لەناوچوونی تەواوەتیی حیزبەكە. بێگومان هۆكارەكەشی زیادەڕۆییە لە گەورەكردنی ئەم كاریزمایە، وەكو چۆن لە زۆر بابەت و شتی دیكەشدا ئەم زیادەڕۆییە دەكرێت.
لەم ڕۆمانەدا بیلالی ئەشكزاد و نۆباری ئەشكزاد هێندە گوزارشت نین لە دووانە و جمكێكی بایۆلۆژی، هێندەی گوزارشتن لە دوو ڕووی زۆربەی كەسایەتییە سیاسییەكانی ئەم مەملەكەتە، دیوێك كە دیوی ڕاستەقینەی خۆیانە و بریتییە لە دیوێكی بێ ڕەحم و بكوژ و توندوتیژ، لەگەڵ دیوێكی ساختە كە دەیەوێ خۆی وەكو فریشە و ئەفسانە و پەپوولەیەك بناسێنێ، یان هەر هیچ نەبێ كار لەسەر ئەو لایەنەی بكات كە لای خەڵك جێسەرنجە، (وەكو ئەوەی بیلالی ئەشكزاد لەسەر لایەنی ئەخلاق و گەندەڵیی خۆی دەیكات و گوایە لەم دوو لایەنە كەسایەتییەكی پاكە).
دیوێكی دیكەی ڕۆمانەكە كاركردنە لەسەر ئەو سادەباوەڕییەی خەڵك كە هەمیشە بەدوای ئەفسانەیەكدا دەگەڕێن بۆ ئەوەی بكەونە دوای. كاركردنە لەسەر ئەو باوەڕەی ڕۆژهەڵات كە هیچكات بەبێ باوك ناژین و ناتوانن كەسێكیان نەبێ گەورە و موقەدەسی نەكەن و دوای نەكەون.
نەك هەر ئەوە، بەڵكو خەڵك هەندێكجار هێندە خۆیان بچووك دەكەنەوە كە تەنیا یەك موقەدەس بەشیان ناكات و بەدوای گەورە و سەرداری زیاتردا دەگەڕێن. بەدوای خوا و ئایینی زیاتردا دەگەڕێن: "خەڵك ئەسڵەن ئایینیان بۆ گرنگ نییە، لەڕاستیدا هیچ بیروڕا و ئەفكارێكی دونیاشیان بۆ گرنگ نەماوە، ئەم شارە یەك كێشەی گەورەی هەیە، خەڵكی ئێرە شتێكیان دەوێت بیپەرستن، خودا بە تەنیا بەشیان ناكات، گەر خودا تەنیا بەشی بكردنایە، نەدەكەوتینە عیبادەتی شتی تر...ل 89".
بەهۆی ئەوەش كە چیتر دنیا چاوەڕێی هیچ ئایین و پەیامبەرێكی دیكەی ئاسمانی نییە، یان ئەگەر كەسانێكیش لەم سەردەمە هەبن بانگەشەی ئەوە بكەن كە هەڵگری پەیام و ئایینێكی ئاسمانین، كەس باوەڕیان پێ ناكات، بۆیە: "كەسێك ئەمڕۆ بڵێت من ئیمامی زەمانم یەكسەر دەیگرن و دەیبەن بۆ شێتخانە، وەزیفەی پێغەمبەرەكان، وەزیفەی ئیمامەكان بە چۆڵی ماوەتەوە، ئیتر سەرۆكی حیزب، سەرۆكی عەشرەت، فەرمانبەرانی بە پلەوپایە شوێنەكەی پڕ دەكەنەوە...ل 92". لەمەشدا سادەباوەڕی و ساویلكەیی و چەپڵەڕێزانی خەڵك بە دەرفەت دەزانن و وەكو هەلێك دەیقۆزنەوە.
ڕۆمانەكە بەگشتی كاركردنە لەسەر كاریزما نێگەتیڤەكان كە دەتوانن خەڵك دوای خۆیان بخەن، كاریزمای نێگەتیڤ، كاریزمایەكی سروشتی و خۆڕسكی مرۆییانە نییە، كاریزمایەكی دەستكرد و ناپەسەند و دزێوە، لەسەر بناغەی شەڕخوازی و تۆقاندن و توندوتیژی بنیات دەنرێت، بەڵام لەبەرئەوەی ئەم خەڵكە پێویستیان بە ڕاپەڕینێكە، بۆیە ئەگەر ئەم كاریزمایە بوونی بەرجەستەییانەشی نەمێنێ، ئەوا خەڵك هەر دوای دەكەون، چونكە لەڕاستیدا خەڵك دوای خودی ئەو كاریزمایە نەكەوتوون، بەڵكو بەدوای ئەوەوەن كە دەبێ شتێك هەبێ دوای بكەون، "خەڵك دوای تارماییەك كەوتوون كە لە سەری خۆیاندایە، سەرەكەش پان بێتەوە، تارماییەكە دەژی و بەردەوام دەبێت...ل 250". لەم حاڵەتەشدا هەر كەسایەتییەك توانایەكی هەبێ و خواستی پێشڕەوێتی و سەركردایەتی هەبێ، بەئاسانی دەتوانێ خۆی بكاتە ئەو تارماییەی كە میللەتی ڕەشۆك دوای خۆی بخات. بۆ نموونە خەڵكی ئەم مەملەكەتەی ئێمە، ئەخلاق و كەسانێكیان بۆ گرنگە كە دز نین و زۆر بەشوێن ئافرەتەوە نین، ئەوەیان بەلاوە گرنگ نییە كە تا چەندە پیاوكوژ و دژبەری هاوسەنگەرەكانێتی و چەندە دەستی بە خوێن سوور بووە، بۆیە لەم ڕۆمانەدا بیلالی ئەشكزاد دێت و ئەم لایەنە بۆ خۆی دەقۆزێتەوە و كار لەسەر سۆزی جەماوەر دەكات. عەلی وەردی دەیگوت: شۆڕشگێڕان هەمیشە پێویستیان بە دوو جۆرە هاندەر هەیە، هاندەرێكی عەقڵی و هاندەرێكی سۆزداری"، دیارە لێرە هاندەرە سۆزدارییەكە زۆر زیاترە، بۆیە كار لەسەر ئەو سۆزەی خەڵك دەكرێت، بەڵام سەركردەیەك كە شارەزای ئەو وڵاتە و دەروونی جەماوەرەكەی بێت، دەزانێ تاسەر بەزیندوویی ناتوانێ بە پاكی بمێنێتەوە، چونكە تا ژیانی درێژتر بێتەوە، ئەگەری ئەوە هەیە هێزە كاریزمییەكەی لەدەست بدات، وەكو عەلی وەردیش دەیگوت: "كۆمەڵگای دووفاق ناتوانێ ڕێزی هیچێك لە سەركردەكانی بگرێ، چونكە ئەم جۆرە كۆمەڵگایە ڕەخنەگرێكی زۆر سەیر و نامۆیە، تەنانەت ئەگەر لەگەڵ پێغەمبەرانیش بژی، عەیب و عاریان لێ دەبینێتەوە، لەو كۆمەڵگایەدا، سەركردە و ڕابەر ناچارە لەپێناو پرەنسیپەكانی بمرێ، بۆ ئەوەی خەڵك ڕێزی بگرن، مادام ئەو زیندووە، ئەوا خەڵك بەدوای نەنگی و كەموكووڕییەكانیدا دەگەڕێن و سیفەتی ئەو پیاوە بە سیفەتی پێغەمبەرانی بێ گوناه بەراورد دەكەن". حەتمەن بەمجۆرەش گوناه و نەنگییەكی هەر لێ دەردەكەوێ، بۆیە چەندە زووتر بمرێ و ون بێ، كاریگەرییەكانی زۆرتر دەبن.
كەواتە لێرەدا بەختیار عەلی هەم كاری لەسەر ئەوە كردووە كە ئەم گەلە ناتوانێ بە بێ كاریزما و موقەدەسێك بژی و درێژە بە ژیانی خۆی بدات، هەم كەسایەتی كاریزماش ناتوانێ بەسانایی لەسەر كاریزمابوونەكەی خۆی بەردەوام بێت، بێ ئەوەی كێشەیەكی بۆ دروست بێت، بۆیەشە لە كۆتاییدا بیلالی ئەشكزاد بۆ پاراستنی كاریزمای خۆی، بە پیلان و بەرنامەی خۆی، وەكو خۆی دەیویست، لەناو دەچێت و كۆمەڵگاكەی باش خوێندووەتەوە.
* دەریاس و لاشەكان (ڕۆمان)- بەختیار عەلی، چاپخانەی كارۆ، چاپی یەكەم (2019).
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
- وعاڤ السلاگین- الدكتور علی الوردی، دار كوفان للنشر، الگبعە الپانیە (1995).
- كاریزما وه‌كو چه‌ك- د. فازڵ جاف، ماڵپەڕی باسنیوز.
- الكاریزما: كیف یتم الحصول علیها وماهیە أهمیتها؟- محمد فیرارونی. موقع:
https://arabelifestyle.com