نووسین و وەرگێڕان بە زاراوەی ناوچەیی

لەگەڵ پەرەگرتن و گەشەی وەرگێڕان لە زمانەكانی دیكەوە بۆ زمانی كوردی، لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەردەوام دەستەواژەی "زمان/ زاراوەی ناوچەیی" دەبیستین كە وەك مەترسی و نیگەرانییەك دێتە بەر باس و زۆر جاران تەنانەت گوێمان لە فتواشیان دەبێ، دەنووسن: بەرهەمی فڵان نووسەر/ وەرگێڕ مەخوێننەوە، چونكە بە زمانی گەڕەكەكەی خۆیان دەنووسێ و وەردەگێڕێ.

پێش هەموو شتێك با ئەوە بڵێم كە زۆربوونی زاراوە و دیالێكتەكانی زمانی كوردی لەگەڵ ئەوەدا كە نیشانەی دەوڵەمەندیی ئەو زمانەن ، دەكرێ وەك دەرفەتێكی لەبار بیقۆزینەوە بۆ ئەوەی زمانی نووسینمان رۆژ بە رۆژ بە وشە و دەستەواژەی ناوچە جیاجیاكانی كوردستان بئاخنین و ئەوەندەی پێمان دەكرێ لە هەموو تواناكانی ئەو زمانە كەڵك وەرگرین. ئاخر زمان وەك ماسوولكەی لەش وایە و چەندی پتر و زانستیانەتر وەرزشی پێ بكەیت، ئەوەندە پتەوتر و بەهێزتر دەبێ و تیفتیفە دەدرێت. زمان لە رەوتی زۆربەكارهێنان و كارپێكردندا پێدەگات و بەرەوپێش دەچێت، ئەگەر ئێمە تەنیا چەند ماسوولكەیەكی زمانەكەمان، واتە زاراوەی بەشێك یان چەند ناوچە یان شارێكی كوردستان بكەینە ستاندەر و ئەوانی دیكە زیندەبەچاڵ بكەین، ئەوا زمانێكی هەژاری دەستەوستانمان بۆ دەمێنێتەوە كە باشاری هیچ بوارێك ناكات. 

خوێنەری تەمبەڵ و وەرگێڕ و نووسەری كوردینەزانی كورد، پێیوایە هەر وشەیەك كە لە كۆڵانەكەی خۆیان لەسەر زمانان نەبێ، نابێ بێتە نێو دەقی نووسینەوە. بۆچی؟ چونكە خەڵك (واتە خۆی) تێیناگەن. جا ئەو دەردە لەنێو ئەو ڕەوە رۆژنامەنووسەدا كە تەنیا چونكە نەیانتوانیوە ببنە شوڕتە و پۆلیس هاتوون بوونەتە رۆژنامەنووس، بووەتە دەردێكی بێدەرمان. هەر وشەیەكی ناوچەكانی دیكەی كوردستان دەبیستن، وەك برێشكەی سەر سێڵ هەڵدەبەزنەوە و هاواریان لێ هەڵدەستێ و دەڵێن: كاكە ئەو وشەیە خەڵك لێی تێناگا. خەڵك كێن؟ دڵنیاتان دەكەمەوە نەخوێندەواری كورد لە هەموو وشەیەكی كوردی تێدەگەن، ئەوەی تێیناگا، دەرچووەكانی زانكۆ و پەیمانگاكانی كوردستانن. 

بڕوبیانووی "زمانی ناوچەیی و زاراوەی ناوچەیی" و سەركۆنەی نووسەر و وەرگێڕی كورد لەسەر ئەوەی بۆچی وشە و دەستەواژە و ئیدیۆمی ناوچەی خۆیان بەكاردێنێ، مەترسییەكی گەورەیە و زمانەكەمان هەژار دەكات. تا ئەو دەمەی بڕیار لەسەر زمانێكی ستانداردی نووسین و پێوەندی دەدرێت و پەیمانگەیەكی زانستی دەستەواژەكانمان بۆ یەكدەست دەكات و رێكیاندەخات، با جڵەوی قەڵەممان شل بكەین و چیی وشەی كوردی هەیە بیخەینە دووتوێی نووسراوەكانمانەوە و لە وەرگێڕان و نووسیندا بە زیندوویی رایانگرین و گوێ لە لۆمە و سەركۆنەی خوێندەواری كوردینەزانی لووتبەرز و بیانووگر نەگرین. 

كە شار، یان ناوچە، یان تەنانەت وڵاتێكیش دەرگای پێوەندیی لەسەر زمانەكەی دابخات، وردە وردە چەكی زمانەكەی دەسوێ و دەپوێ و لە كەڵك و كار دەكەوێ. ئەو شار و ناوچەیەی بە وشە و دەستەواژەی فڵان ناوچە و مەڵبەندی كورستان قەڵسە، دوای چەند ساڵێك دەق و نووسینی هەموو نووسەر و شاعیر و ڕۆژنامەنووس و توێژەر و مامۆستاكانی لە یەك دەچن. ئیتر تۆ ناتوانی نووسینی هیچ كامەیان لەوی تریان جوێ بكەیتەوە، چونكە بازنەی زمان و وشەكان بەرتەسك بوونەتەوە و زمانەكە هەژار كەوتووە، وەك ئێستا دەبینین لە دەرەوەی بازنەی دەمارگرژی، بەداخەوە ناشارەزایی میدیاكانمان لە توانا و پوتانسییەلەكانی زمانی كوردی، بووەتە هۆی بیچمگرتنی زمانێكی سەیروسەمەرە، كە ئەوی تۆزێك كوردی بزانێت گاڵتەیان پێ دەكات: بۆ وێنە، لەبری گوێرەكە/گۆلك/گوێلك، دەڵێن: بێچووی مانگا... لەبری "بەرخ" دەڵێن كوڕی مەڕی. لەبری كار/كاریلە/كارژیلە دەڵێن بێچووی بزن. ئیدی هەر ماوە بە منداڵیش بڵێن بێچووی بنیادەم، كە تەنانەت ئەوەندە لەگەڵ زمانی كوردی نامۆن، هیچ دوور نییە بڵێن تووتكی بنیادەم... چونكە نازانن تووتك بە گوجیلەی سەگ دەگوترێ. یان بۆ وێنە، لە هەواڵە وەرزشییەكاندا زۆر جار گوێمان لێ دەبێ كە دەڵێ: فڵانە یاریزان سێ گۆڵی دروست كرد. بەبێ ئەوەی بزانێ "گۆڵ" ئەو شوێنەیە كە تۆپەكەی تێدەكرێ. بەو پێیە یاریزانەكە سێ گۆڵی دروست كردووە بۆ ئەوەی سێ گۆڵپارێز تێیدا ڕاوەستن و بیپارێزن. لێرەدا دەبێ بڵێین: فڵان یاریكەر، سێ گۆڵی كرد. گۆڵكردن تەنانەت هاتووەتە نێو ئیدیۆمی كوردییشەوە و زۆر جار گوتراوە: دیسان بەغدا گۆڵی لە كورد كرد. یان بۆ وێنە، لەوەتەی كورد هەیە دەڵێ: لافاوێك هەستا. كەچی ڕۆژنامەنووسی نامۆ بە زمانی دایكی! دەڵێ: لافاوێك ڕوویدا، لافاوێك دروست بوو. وەك بڵێی چەند وەستایەك دانیشتبن و لافاوەكەیان دروست كردبێت. یان كاتێك یەكێك بە فڕۆكە سەفەر دەكا، دەنووسن: فڵانە كەس لە ڕێگەی فڕۆكەوە گەیشتە سلێمانی. وەك بڵێی فڕۆكە ڕێگەیەكی هەبێ! كە ئەم داڕشتنە عەرەبییە و دەبێ بڵێن: "بە فڕۆكە گەیشتە.."

با ئاوڕێك لە ئەزموونی گەلان بدەینەوە:

دوور ناچین هەر لەو ئێرانەی دراوسێی كوردستاندا، زمانی فارسی كۆمەڵێك زاراوە و بنزاراوەی هەیە كە زۆر جار دەكرێ بڵێم ئەگەر وەك خۆیان قسە بكەن، رەنگە هەر لە یەكتر تێنەگەن، بەڵام نووسەری سەر بەو دیالێكتانە هەرگیز لە بەكارهێنانی وشە و ئیدیۆم و دەستەواژەكانی ناوچەكەی خۆیان نەپرینگاونەتەوە و سڵیان نەكردووەتەوە، ئەوەش لەلایەن نووسەران و كۆڕی ئەدیب و زمانەوانانی فارسەوە نەك بە خاڵی لاواز سەیر نەكراوە، بگرە بە دەرفەتێك بۆ دەوڵەمەندهێشتنەوەی زمانی فارسی لەقەڵەم دراوە. 

لێرەدا دوو نووسەری زۆر دیاری فارس بە نموونە دێنمەوە:
مەحموودی دەوڵەتئابادی لە نووسینەوەی كلیدەردا، چیی وشە و ئیدیۆمی ناوچەی خۆراسانە كردوونی بە هەوێنی زمانی نووسینەكەی و ئەوەندەشی خەست كردوونەتەوە كە خوێندەواری تارانی یان هەر دەبێ لە رەوتی رستەكەدا لە ماناكەیان تێبگات، یان لە فەرهەنگۆكی كتێبەكە و باقی وشەدانەكانی فارسیدا بۆیان بگەڕێ. كەسیش دەوڵەتئابادیی لۆمە نەكردووە كە بۆچی هێندە ناوچەیی دەنووسێت، بەڵكو لەو سۆنگەیەوە هەزار ئافەرینی كراوە.

هەر ئەو مەحموودی دەوڵەتئابادییە لە كۆتایی هەر كام لە بەرگەكانی كلیدەردا فەرهەنگۆكێكی داناوە، كە بەبێ ئەو فەرهەنگۆكە، نەك ئێمە، فارسەكانیش لە مانای ئەو هەمووە وشەیە نەدەگەیشتن و كەسیش نەیگوتووە با كلیدەر نەخوێنینەوە هەمووی وشەی ناوچە و گەڕەكی خۆیانە. من لێرەدا چەند وشەیەكتان لە فەرهەنگۆكی بەرگی چوارەمی كلیدەر بۆ هەڵدەبژێرم بۆ ئەوەی پێتانوانەبێ بوختان بەو وەرگێڕ و خوێنەر و رۆژنامەنووسە زماننەزانانەی خۆمان دەكەم:
وجر: اخم... واتە نێوچاوان تێكنان
كزخانە: هێلانەی مەل
شلار: خۆنواندن، مەكرونازی ژنانە
زبك: شەویلاگە
خویس: هەڵم
تیجاندن: تێ پەستاوتن، تێ ئاخنین
**
یەكێكی دی لەو نووسەرە زۆر دیارانەی فارس "ئەحمەد مەحموود"ی نووسەری "هاوماڵەكانە". ئەحمەد مەحموود خەڵكی باشووری ئێرانە كە شێوەزاری قسەكردنیان زۆر زۆر لە شێوەزارە فەرمییەكەی ئێران جیاوازە. ئەویش بەشێكی هەرە زۆری چیرۆك و رۆمانەكانی خۆی بەو شێوەزارە نووسیوە، بەتایبەتی لە ئاخافتنی كارەكتەرەكانیدا لە هیچ وشە و ئیدیۆمێكی ناوچەكەی خۆیان سڵی نەكردووەتەوە، كەچی هەموو نووسەر و وەرگێڕ و ئەدیبێكی فارس ئەو كارەی بە خزمەتێكی گەورە زانیوە.