كاتێ شیعر و گۆرانی دەبنە ئامرازی جەنگ

نووسینەوەی بیرەوەری بەشێكە لە نووسینەوەی مێژوو، وەكو چۆن دەكرێ مێژوو بە پارچە پارچە و بەشبەش بنووسرێتەوە، واتا مێژووی سەردەمێكی دیاریكراو باس بكرێت و سەردەمی دی فەرامۆش بكرێ، كەسایەتییەكانیش دەتوانن بیرەوەرییەكانی خۆیان بە شێوەیەك بنووسنەوە و بگێڕنەوە كە جۆرێك لە تایبەتمەندیی پێ بدەن. نووسەر خۆی جۆری تایبەتمەندییەكە دیاری دەكات و بنەمایەكی كۆنكریتی نییە بۆ نووسینەوەی بیرەوەری. واتا كەسایەتییەكە، یان نووسەرەكە ئازادە لەوەی هەموو ژیانی دەگێڕێتەوە، یان ڕووداوێكی گەورە كە گۆڕانكارییەكی گەورەی دروست كردووە، چ لە ژیانی تایبەتی خۆی یان لە ژیانی ئەو دەوروبەر و كۆمەڵگایەی تێیدا دەژی. یەكێك لەو جۆرە بیرەوەرییانەی باو و بەربڵاوە، نووسینەوەی بیرەوەرییەكانی بەندیخانەیە كە هەمیشە گۆڕانكاریی گەورە بەسەر ژیانی كەسایەتی بەندكراودا دەهێنێ، جۆرێكی دیكەیان بیرەوەریی جەنگە كە ئەمەشیان زۆر باوە و كەسانی شەڕدیدە، بەتایبەتیش ئەگەر نووسەر بن، بیرەوەرییەكانیان دەنووسنەوە.

"لە ناوزەنگەوە لۆ بابەگوڕگوڕ"*، دەچێتە چوارچێوەی بیرەوەرییەكانی جەنگەوە، ئەم كتێبە بیرەوەرییەكانی ڕۆژانی ڕاپەڕینی گەلی كوردە لە دیدی "كەریم كاكە"وە، بیرەوەرییەكە باسی بیستوحەوت شەو و رۆژی زستان و بەهاری ساڵی 1991 دەکات، تا دەگاتە ڕۆژی كۆڕەوە سەرتاسەرییەكەی گەلی كورد. نووسەر ئەوكات خۆی پێشمەرگە بووە، لە ناوزەنگەوە پێ بە پێ لەگەڵ هێزەكانی پێشمەرگە هاتووە تا چووەتە كەركووك و دواتریش گەڕاوەتەوە و هاوشانی خەڵك تووشی كۆڕەو بووە.

هەمیشە لە گێڕانەوەی بیرەوەرییەكانی جەنگدا، مرۆڤ تووشی ترس و دڵەڕاوكێ دەبێت، دەنگی گوللە دەبیستێ و جار جار هەست دەكات خۆی لەناو جەنگدایە و لە مەترسیدایە و هەست بە دڵەڕاوكی دەكات. لەم بیرەوەرییانەی كەریم كاكەشدا، مرۆڤ گوێی لە دەنگی گوللە دەبێ، بۆردومان دەبینێ، هەست بە ئاگرباران دەكات و كوشت و كوشتار دەبینێ، بەڵام زۆر هەست بە ترس ناكات، چونكە نووسەر بنەمای گێڕانەوەی بیرەوەرییەكانی تێكشكاندووە كە هەمیشە دەبێ بە زمانێكی ڕاست و ڕەوان و ڕەق و ڕیالیستانە بێت، كەچی ئەم بیرەوەرییانە بە زمانێكی شیعریی وەها نووسراون، دەڵێی ڕووداوە خۆشەكانی ژیان دەگێڕێتەوە نەك ئاشووب و جەنگ. 

ئەدیب و نووسەری ناوداری بەریتانی ڕایمۆند مۆریتمێر (1895-1980) دەیگوت: "بیرەوەرییەكانم وەكو دەفری توانەوەی زێڕن، زێڕەكەی لێ دەردەهێنرێ و خڵت و پیسییەكەش دەمێنێتەوە". كەریم كاكە زێڕ لەناو بیرەوەرییەكانی نا، بەڵكو شیعر لەناو جەنگ دەردەهێنێ و ترس لە شەڕ دەردەكا: "هەر بەڕاستی لەناو ئەو هەموو زرموهۆڕ و ئاگربارانە، لەو گۆرانییەوە پیاو حەزی دەچووە مەی و ماچ، هەمووان لەو ئێوارەیە مەستی ئازادین و ماچی ئازادییان دەوێت و نابێت بگاتە نیوە شەوێ، هەر لەوێ نا، لەناو زۆر تڕومبێلەوە لەپاڵ ئەی ڕەقیب و ئەو ڕۆژی ساڵی تازەوە، دەنگی نازیلێ دەهات، گۆرانی: پەرچەم و ئەگریجەی عەلی مەردان و نەورۆزەكەی حەسەن زیرەك و ئەی ڕەقیبەكەی هەمووان، هەموو كەركووكی گرتەوە...ل193".

لای كەریم كاكە، كەركووك بە زرموهۆڕ نا، بە گۆرانی و مەی و ماچ ئازاد دەكرێ، دواتر و لە كاتی هێرشی پێچەوانەی بەعس، هەر بەو زمان و وەسفە شیعرییە بۆ دوژمن چۆڵ دەكرێ: "هەڵاتین، بەڕێی چووندا گەڕاینەوە، تەقەمان لەسەرە، ناچار لە هەڵاتنێ چووینە سەر ڕێبازی مار، شەقاوێ بە لای چەپ، شەقاوێ لای ڕاست، جاروباریش لە ترسی ئەو پەڵە ساچمانەی لە تەقینەوە بڵاو دەبوونەوە، سەراوسەر خۆ بە زەوی دادە، ئەو هەڵاتنەش نازانم چەندی برد...ل238".

ئەم كتێبە چەندە گێڕانەوەی شەڕ و قارەمانییەكانی ڕزگاربوونی كوردستانە، هێندەش ڕەخنەگرتنە لە پێشمەرگە و بەرەی كوردستانی كە ئەوكات سەرپەرشتیی ئازادكردنی كوردستانی دەكرد، چەندە دڵخۆشبوونە بە ئازادی، هێندەش ناڕەحەتییە بەرامبەر ئەو نالەبارییەی قارەمانەكان دروستیان كردووە، هەڵبەت ئەویش بە هەمان وەسف و زمانی شیعری: "سەرەژنێك، ستڵێك بەدەستەوە لە ئاوكێشان دەهاتەوە، لەبەرخۆوە بۆڵەبۆڵی بوو، بە ناوكردن و نەژی تێگەیشتم لەگەڵ (بەرە)یەتی – بەرەیەكی ترت بەناو بكرێ، نەژی.. لە دڵی خۆمدا گوتم قوڕت بەسەر بەرە، كەوتییە بەر تووك و نزای ژنان...ل179".

كەریم كاكە كە خۆی پێشمەرگەیەكی ئاسایی بووە و پێ بە پێ لەگەڵ هێرشەكاندا بووە، واتا وەكو ئەو بەرپرسانە نەبووە كە ئەوكات و ئێستاش هەر خۆیان لە مەترسییەكان دوور دەگرن و لە دواوەن و ناگەن، بۆ ئیمتیازاتیش لە ڕیزی پێشی پێشەوەن: "بیرمان نەچێ، تا هەولێریش ئازاد نەبوو، بەفری ڕێی هاتنەوەی سەرانی گەورەی بەرە نەتوایەوە، بەئازادبوونی هەولێر، ئەوان پێیان خستەوە ئەودیوەی ئەو بستۆكەی كە دوژمن ناوی ناوە سنوور...ل119". كەچی لەگەڵ ئەو ئامادەبوونەی خۆیان، خۆی و هاوڕێكانی ناكاتە قارەمانی سەرەكی و دان بەوەدا دەنێ كە بە پلەی یەكەم ئەوە خەڵك و جەماوەرن ڕۆڵیان لە ڕزگاركردنی وڵاتدا هەیە و دەنگی جەماوەر بە پلەی یەكەمە "لەو دەڤەرەی ئەوێ، ژنێكی تۆزێ بەساڵاچوو، دەمانچەیەكی ڕووتی لە دەستی بوو، بە دەنگێكی ژنانەی پڕ لە ئاه و ژانەوە، چاو لە ئێمە لەبەرخۆیەوە ڕستەیەكی دەگوتەوە، ئەز دوای تەمەنێ حەزدەكەم ئەوهای بڵێمەوە: تا شار نەڕژێتە سەر جادە، پێشمەرگە سەد چیاش بگرێ ڕەنج بەبادە... هەر ئەو ڕۆژە قسەی ژنە ڕاست دەرچوو، كۆیێ ڕژایە شەقام و بە پێشمەرگە نا، بە (بژی پێشمەرگە) حكوومەتی ڕاونا، لە هەیبەت سوڵتانەوە نا، لە خولگەی حاجی قادرەوە، بانگی ئازادی ڕادێرا، هاییداربە، هێشتا هەیبەت سوڵتان نەگیراوە...ل47".

واتا پێچەوانەی گوتەی ئەو بەرپرسانەی كە هەردەم خۆیان دەكەنە قارەمانی ڕووداوەكان و لەڕاستیشدا كەریم كاكە گوتەنی، زۆر درەنگ بەفری بەرپێیان تواوەتەوە بۆ هاتنەوە. وەك كەریم كاكە دەڵێت: زۆربەی شوێنەكان بە پێشمەرگە نا، بە بژی پێشمەرگە ڕزگار كراون، بەڵام شوێنێكی وەكو كەركووك بە بژی پێشمەرگە ئازاد ناكرێ، لێرەدا هەمان زمانی شیعری بۆ ڕووداوە پێچەوانەكەش دەخرێتەگەڕ: "وا دیارە كەركووك وەك شاران نییە، هێزی بۆ نەچێ ئازاد نابێ، ئاخر چی وا كوردی تێدا نەماوە، ئەوەی لەوێشە دەستوپێی بەستراوە، كەركووك بۆ سەدام وەك بەغدا وایە، چی هێز هەیە وا لەوێیە، ئەو شارە بە (بژی پێشمەرگە) ئازاد نابێ، پێشمەرگەی دەوێ...ل133". بۆ ئەمەش پێشمەرگە ئاساییەكان هەر گیانلەسەردەست بوونە و زۆرینەی بەرپرسانیش نادیار.

ئەو تەنیا ڕەخنە لە ڕووداوەكانی ئەوكات ناگرێ، جاربەجار ئەو خراپەكارییانەش دەداتە بەر تیری ڕەخنە كە دەرەنجامی ڕووداوەكانی ئەوكاتن: "لەسەر جادەی شەستمەتری، فلكەی دواتری میتەڕان، دەستی ئەنجوومەنی كارتۆنیمان گرت، ئەو جێیەی ساڵی پاشی، جێی بۆ پەرلەمانێكی لەشێوەی خۆی جێهێشت...ل98".

كەریم كاكە ئەو نائومێدییەش لەبیر ناكات كە هەرزوو، پێش ئەوەی خەڵك بە تێر و تەواوی تامی ئازادی بكەن، بەرۆكی خەڵك دەگرێت و خەڵك بێهیوا دەكات: "لێتان ناشارمەوە من لەو چەند ڕۆژە تەواو ساردبوومەوە، وەك بڵێی باوەڕم بە شەڕ و هێرش نەمابێ، ئاخر دەزانی چ ڕاوەڕووتێكم دی...ل178". "ئێستا بەشی زۆری بندەستی عارەبی عێراقێ ئازادە و كەوتە دەستی كوردان و بەرە دەسەڵاتدارە، بەڵام چۆن دەسەڵاتێ، لە دزی و ڕاوەڕووتی مەگەر جەندرمەی ئۆسمانی بیگاتێ...ل206".

"لە ناوزەنگەوە لۆ بابەگوڕگوڕ" چەندە كتێبێكە لەبارەی جەنگ و ئاشووب و نەهامەتییەكانەوە، ئەوەندەش شیعر و گۆرانیی لێ دەتكێ و خوێندنەوەی چێژێكی تایبەتی هەیە، تەنانەت خوێنەر هەست دەكات بە یەكجار خوێندنەوە لێی تێر نابێ.

* لە ناوزەنگەوە لۆ بابەگوڕگوڕ (یادەوەری)- كەریم كاكە، چاپی یەكەم (2018).