ئێمە بۆ دەمرین؟
بە مردن دەست پێدەكات و بە سلێمانی كۆتایی دێت
ئێمە بۆ دەمرین؟ ئەمە پرسیاری منداڵێكی هەشت ساڵانە، كاتێك بەیانییەكی شوومی زستان بە دەنگی قریشكەی گریانی دایكی و خوشكەكانی بەسەر جەستەی ساردبووەوەی باوكیاندا بە خەبەر دێت و دواتر ئەم پرسیارەی لەلا دروست دەبێت: باوكم بۆ مرد؟ ئەی ئێمە بۆ دەمرین؟
پاشتر مردن دەبێتە مۆتەكەیەك و بەردەوام لەگەڵیدا دەبێت، بەتایبەتی لەناو شیعرەكانیدا، هەرچەندە ئەو زۆر جار باسی مردنی كردووە وەك پرۆسەیەكی فیزیكیی ئاسایی. بەڵام لە شیعرەكانیدا هەمیشە مردن وەك دێوەزمەیەك و یادەوەرییەكی بەهێزی ئەو ساتانەی بینینی مردنی باوكی دێت و لەدەرگای بیرەوەرییە ناخۆشەكانی دەدات. لە وێستگەكانی كۆتایی تەمەنیدا، لە دیوانە بەناوبانگەكەیدا (خێراكە مردن خەریكە بگات) لە شیعری (پایز لەناو پایزدا) دەڵێت:
من و ئەو... پایزی ناو پایز
وەلێ ئاخ ... من ئەبێ ماڵەكەی
بۆ چۆڵ كەم
من ئەڕۆم و ئەو ناڕواو
دواجاریش ئەو لەسەر
چرپاكەم ئەخەوێ.!
وەلێ ئاخ ... ئاخ و ئاخ
من ئەمرم و
ئەو نامرێ.!
شێركۆ بێكەس، دیمەنی مردنی باوكی لە ژیاننامە و بیرەوەرییەكانیدا (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش)، بە دیمەنێكی زۆر سینەماییانەی سەرنجڕاكێش دەستپێدەكات: "بەیانییەكی شوومی زستان، رۆژی وا سارد و سەرما و سۆڵە و تۆف و تووش كەم بینراوە، من بۆ خۆم تا گەیشتوومەتە ئەم تەمەنە، رەنگە هەر چەند جارێك رۆژی وا سەختم بینیبێ. بارێزەیەكی تیژی بە گڤە گڤ و لوورەلوور و ئاسمانێكی خۆڵەمێشیی تەواو نزم و ترسناك، لەو رۆژانەی كەس ناوێرێ سەر لە كون بێنێتە دەر... باوكە فایەق بێكەس لە هەڕەتی پیاوەتی و جۆش و خرۆشی نیشتمانپەروەری و لە گەرمەی وەرزی شیعرنووسینی خۆیدا و لە تەمەنی 43 ساڵیدا لەسەر دۆشەكێكی پەڕۆ، دوای كۆكەگرتنێكی توند، دڵی گەورەی لە لێدان كەوت و ساردبووەوە و جارێكی دی هەڵنەسایەوە. ئەو مردنە لەناكاوەی باوكم سەرلەبەر ژیانی ئێمەی گۆڕی". لە سەرەتای پایزی 1991 دا كە لە ستۆكهۆڵمەوە دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، بەم چەند دێڕە كۆتایی بە یادەوەرییەكانی دێنێت: "لەگەڵ گەیشتنە شاردا، سڵاو پەیكەرەكەی كاوەی ئاسنگەر، سڵاو شەقامی تووی مەلیك، سڵاو ئەی یەكەم پۆلە كچی چاوڕەشی ئەم ئێوارە جوانەی هەوارە بەرزە، بەر لەوەی بگەمە بەر دەرگای ماڵ، زنجیری جانتا دەستییەكەم راكێشاو چاوم كەوت بە (دەربەندی پەپولە) و دڵنیابووم ماوە و ئامادەیە بۆ ئەوەی لە داهاتوویەكی نزیكدا، لە ئێوارە كۆڕێكی خۆشەویستی و شیعردا هەرچی پەپوولەی ناو دەربەندەكەی هەیە، هەڵیانڕژێنمە سەر شانۆ و ناو هۆڵ و ناو قژ و ناو دڵی ئازیزان و بە دەنگی من دایانپۆشن. خۆر لە ئاوابووندایە و بەڵام من تازە لە هەڵهاتندام".
نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش لە دوو بەرگی نزیكەی 900 لاپەڕە پێكهاتووە، شێركۆ لە ناوەڕاستی ساڵی 2005 دا لە نووسینی بووەوە و كۆتایی 2013 ، ناوەندی غەزەلنووس پاش كۆچی دوایی شێركۆ بێكەس چاپی كرد.
*كێشانی سكێچی مرۆڤە ناودارەكان
یەكێك لە لایەنە سەرنجڕاكێشەكانی ئەم بیرەوەرییانە، بۆ منی خوێنەر لە كێشانی سكێچی كۆمەڵێك مرۆڤی ناوداری سیاسی و فەرهەنگیدایە كە رەنگە پێشتر كەم كەس هەبووبێت بەو جۆرە بتوانێ ئەو هێڵكارییەمان بۆ بكێشێ. لەگەڵ ئەوەشدا نووسەر خۆی پاراستووە لە زۆر كەسایەتی و نەیتوانیوە وەك پێویست ناویان بهێنێ.
بەتایبەتیش كەسایەتییە نووسەرەكانی هاوڕێی خۆی. ئەمەش بە پلەی یەكەم بۆ رەهەندی كۆمەڵایەتی و ئەو پەیوەندییە تایبەتانە دەگەڕێتەوە كە لە پێش مردنیدا هەیبووە و نەیویستووە لەگەڵ هەندێ لەو هاوڕێ ئەدیبانەیدا تێكی بدات. چونكە من بۆخۆم دەیانجار باسی ئەو كەسانەم لێ بیستووە كە كاك شێركۆ رەخنەی لە هەڵوێستیان لە بوارە جیاوازەكاندا هەبووە. جێی خۆی بوو لەم بیرەوەرییانەدا بە نووسین رەخنەیان لێ بگرێت و ناویان بهێنێ و وەك خۆی بینووسێتەوە، بەڵام خۆی لەم لایەنە پاراستووە. كەچی بەپێچەوانەوە لەسەر زۆر كەسایەتی سیاسی ناوداری ئەو سەردەمە لە یادەوەرییەكانیدا قسەی هەبووە و بە ئەرێنی و نەرێنی بۆچوونی خۆی نووسیوە، لەوانە هەریەك لە: مستەفا بارزانی، عەبدوڵڵا ئۆجەلان، مام جەلال، مەسعود بارزانی، نەوشیروان مستەفا، عەبدولڕەحمان قاسملو، ئیبراهیم ئەحمەد و...هتد كە ئەگەر كەمێكیش بێت، بەڵام خوێنەر تێڕوانینی شێركۆ بێكەس سەبارەت بەو كەسایەتییانە دەخوێنێتەوە.
لەبارەی كێشەی ناو نووسەرانی كورد و پەیوەندییەكانیان، زۆر شتی باس كردووە، بەڵام خۆی پاراستووە لە باسی گرفتەكانی نێوانیان كە لەسەر چی و بۆچی بووە؟ بەڵام باسی هەندێكی كردووە كە پەیوەنییان زۆر باش بووە، بە تایبەتی پەیوەندیی خۆی و حسێن عارف، رەئوف بێگەرد، جەمال شارباژێڕی، كاكە مەم و مستەفا ساڵح كەریم و دەیان نووسەری دیكە، بەڵام باسی ئەو نووسەرانەی نەكردووە كە گرفتی گەورەیان لەگەڵ شێركۆ بێكەس هەبووە لە حەفتاكانەوە تا پێش كۆچی دوایی. لە هەندێ شوێندا بەبێ ناوهێنان ئاماژەی كورتی داوە بە هەندێ كێشەی زۆر بچووك لەگەڵ هەندێ لە نووسەراندا و تەنیا توانجێكی تێگرتوون.
لە باسی شاعیران و نووسەرانی وەكو: گۆران، پیرەمێرد، شێخ نووری شێخ ساڵح، هەردی، رەفیق حیلمی، رەفیق چالاك و عەبدوڵڵا جەوهەردا زۆر شتی تایبەتی نووسیوە، بەڵام زۆر نووسەر و كەسایەتی تریش هەبوون لەو سەردەمەدا هاوەڵ و هاوڕێی بوون و كێشە و گرفتیان لەگەڵیدا هەبووە، ناوی نەهێناون و بەسەریاندا گوزەری كردووە. بەبڕوای من ئەگەر قسەی لەسەر ئەو نووسەرانە بكردایە، ئەم یاداشتنامەیە دەنگدانەوەیەكی گەورەی دەبوو، هەر هیچ نەبێت بەشێك لەو نووسەرانە ئێستا لە ژیاندا ماون و ئەو كاتە ئەوانیش وەڵامی خۆیان دەبوو، لانیكەم ئەم نەوەیەی ئێمە و خوێنەرانیش لەو گفتوگۆیەدا بەشێكی زیاتری راستییەكانمان بۆ روون دەبووەوە.
شێركۆ كە لە ژیانیشدا بوو، چەندین جار نووسەران بە نەرێنی لەسەریان نووسیوە، راستە لە دڵەوە زۆر نیگەران بووە بەو نووسینانە، بەڵام وەك لەم بیرەوەرییانەشدا ئاماژەی بۆ دەكات، هیچی لە دڵدا هەڵنەگرتووە لەسەر ئەو نووسەرانە:
"من وەك مرۆڤ پیاوێكی دڵپاكم، هەڵئەچم و تووڕە دەبم و رەنگە هەندێجاریش بەرامبەرەكەم ئازار بدەم، بەڵام زوو سارد دەبمەوە و هیچ لە دڵما نامێنێ. جاری وا هەبووە تا سەر ئێسقان وردیان كردووم، سووكایەتیان پێكردووم، وتومە جارێكی تر مەحاڵە لەو كەسە نزیك ببمەوە، بەڵام لە بۆنەیەكدا ئەو كەسەم بینیوەتەوە و هیچم لە دڵدا نەماوە".
من لێرەدا كاركردنی خۆم وەك بەڕێوەبەری نووسین لە هەردوو گۆڤاری (ئایندە و رۆڤار) لەدەزگای سەردەم بە نموونە دەهێنمەوە، دەمەوێت وەك خۆی بۆ خوێنەرانی بگێڕمەوە:
- لە گۆڤاری ئایندە، چەندین جار من و برای بەڕێزم كاك دانا فایەق دیدار و چاوپێكەوتنمان لەگەڵ ئەو نووسەرانە بۆ گۆڤاری ئایندە سازكردووە كە كاك شێركۆ پەیوەندیی زۆر خراپ بووە لەگەڵیان، لە گۆڤارەكەش بە جوانترین شێوە بڵاومان كردووەتەوە، بەڵام هەموو جارێك پێش بڵاوبوونەوەی ئەو چاوپێكەوتنانەی دەبینی و هیچ جارێكیش نەبووە سەرنج یان گرفتێك دروست بكات، بە پێچەوانەوە هەموو جار دەیگوت پێم خۆشە زیاتر گرنگی بەو ناوانە بدەن، با نەڵێن شێركۆ سانسۆری كردووین.
تەنانەت جارێك من داوام لە یەكێك لەو نووسەرانە كرد نووسینێكمان بۆ (رۆڤار) بۆ بنووسێت، ئەو بە منی گوت: "دەترسێم بەهۆی نووسینەكەی منەوە تۆش لە دەزگای سەردەم سزا بدرێی! دواتر نەك سزا نەدرام، بەڵكو كاك شێركۆ خۆی پێشنیازی كرد یەك رۆڤاری تایبەت بۆ ئەو نووسەرە كوردە دەربكەین و هەر واشمان كرد. ئەمە جگە لەوەی لەو ماوەیەی كە من بەرپرسی رۆڤار بووم، چەند ژمارەیەكی تایبەتی (ڕۆڤار)مان بۆ كۆمەڵێك نووسەری كورد دەركرد كە كاك شێركۆ نەك پەیوەندی باش نەبووە لەگەڵیان، بەڵكو بۆچوونی نێگەتیڤی هەبووە لەسەر بیركردنەوە و هەڵوێستەكانیشیان، لەگەڵ ئەوەی خۆی راستەوخۆ سەرپەرشتیی رۆڤاری دەكرد، ئەو ژمارانە لە ژمارەكانی تر، زیاتر بایەخمان پێ دەدان.
ئەگەر ئێستا خوێنەر بگەڕێتەوە بۆ ئەو ژمارانەی رۆڤار، دەزانێ چەند نووسەر لەو نووسەرانەی (رۆڤار)ی تایبەتمان بۆ دەركردوون، رۆژگارێك پەیوەندیی خراپیان لەگەڵ كاك شێركۆ بێكەس هەبووە. ئەمە پێچەوانەی هەندێ نووسەر و رۆشنبیری تری كورد كە لە شوێنێكدا كاریان كردووە كینە و تووڕەبوونی خۆیان تێكەڵی كارەكەیان كردووە و زۆر نووسەری كوردیان سانسۆر كردووە و نەیانهێشتووە بەرهەمیان لەو رۆژنامە و گۆڤار و دەزگایانەدا بڵاوببێتەوە كە خۆیان بەرپرسی بوون.
ئەو یادەوەریانەی تەنیا بۆ خۆمانی دەگێڕینەوە
(نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش)م سێ جار خوێندووەتەوە. پێش چاپكردنی، لەكاتی تایپكردنی دەستنووسەكە و دوای چاپ، لەم رۆژانەشدا جارێكی دیكە ئەو بیرەوەرییانەم خوێندەوە، هەر جارەی تاموچێژێكی تایبەتی هەبوو بۆ من وەك خوێنەرێك و وەك كەسێك كە ساڵانێكی زۆر پێكەوە لە دەزگایەكی رۆشنبیری و گۆڤارێكدا كارمان كردووە.
رۆژێك كاك شێركۆ لە فایلێكدا كۆمەڵێكی زۆر لاپەڕەی دامێ، گوتی ئەمە بەشێكی بیرەوەرییەكانمە، پێم خۆشە بیخوێنیتەوە و سەرنجی خۆتم پێ بڵێیت. لاپەڕەكان تایپكراو بوون، لە هەر لاپەڕەیەكدا چەند وشە و دێڕێك هێڵی سووریان بە ژێردا هاتبوو و راست كرابوونەوە. پێش من ئەم بیرەوەرییانەی دابووە رەئوف بێگەرد و چەند هاوڕێیەكی دیكەی، تا سەرنج و تێبینی خۆیانی بۆ بنووسن. من نازانم ئەوان چ سەرنجێكیان هەبووە لەسەر ئەم بیرەوەرییانە، بەڵام من ئەوكات بە نووسین كۆمەڵێك سەرنجی خۆمم پێگوت، ئێستا كاتێك كە بۆ سێیەم جار ئەم بیرەوەرییانە دەخوێنمەوە، هەمان سەرنجم هەیە و وا لێرەدا بۆ خوێنەرانی دەخەمەڕوو:
- زۆر چێژم لەم بیرەوەرییانە بینی، بە تایبەتی لە هێڵكاریی پۆرترێتی كۆمەڵێكی زۆر كەسایەتی دیاری كورد لە بواری سیاسی و رۆشنبیریدا كە دیوی راستەقینەی هەندێكیانی وەكو خۆیان بە خوێنەر ناساندووە.
- دابەشكردن و پەرتكردنی ئەم بیرەوەرییانە بۆ مانشێتی رۆژنامەوانی و ناونان لە بەشەكانی، بە بڕوای من كوشتن و كەرتكردنی بیرەوەریی تەمەنی پڕ لە هەوراز و نشێوی شاعیرە. چونكە ئەمە یاداشتە و ناكرێت هەر دوو لاپەڕە و ناونیشانێكی تایبەتی بۆ دابنرێ. ئەگەر ئەمە بۆ كارئاسانیی خوێنەر كراوە، بەڵام چێژێكی زۆری دەقەكەی كوشتووە. لەم یاداشتانەدا و لە 900 لاپەڕەدا كە وێستگەكانی نزیكەی زیاتر لە 40 ساڵی تەمەنی خۆت دەگێڕیتەوە، پێویست بەو هەموو دابڕان و پەرتكردنە ناكات، هەر دوو سێ لاپەڕە جارێك، خوێنەر دابڕیت و لەژێر مانشێتێكی نوێدا رایكێشیتەوە بۆ ناو چیرۆكێكی تری ژیانت.
- كەسێك كە خوێنەری شیعرەكانی تۆ بێت، كە یادەوەری و یاداشتەكانت دەخوێنێتەوە، دەیەوێت دانپێدانان و قسە نەگوتراوەكانی نێو چاوپێكەوتن و دیدارەكانت بخوێنێتەوە، بە تایبەتیش لەو چیرۆكە نهێنی و تایبەتانەی كە لە عیشق و مامەڵەت لەگەڵ ژنان و سەفەرەكانی ئەوروپا و كۆڕ و كۆبوونەوەكانت تێیكەوتووی. بەڵام لەم بیرەوەرییاندا تەنانەت بە هێما و ئاماژەش زۆر بە كەمی ئاوڕ لەم لایەنە دراوەتەوە.
بۆ خۆقوتاركردن لەم حاڵەتە، لە دوای چاپكردنی، لە پشتەوەی هەردوو بەرگی بیرەوەرییەكەدا وتەیەكی دۆستۆیفسكی نووسیوە كە دەڵێت: "لە نێوان ئەو یادەوەرییانەدا كە بووە بە گەنجینەی هەریەكێكمان، یادەوەریی وایان تێدایە تەنیا بۆ هاوڕێكانمانی باس دەكەین، یادەوەریی وەهاشی تێدایە تەنانەت بە هاوڕێشی ناڵێین و تەنیا بۆ خۆمانی دەگێڕینەوە، بە نهێنیش نەبێت بۆ خۆمانی ناگێڕینەوە، بەڵام یادەوەریی وا هەیە تەنانەت مرۆڤ بۆ خۆیشی دانی پێدا نانێت. پێچەوانەی ئەم لایەنە، پێموایە زۆر راشكاو و راستگۆیانە ژیانی تایبەتی لە شاخ لەگەڵ پێشمەرگە و بەرپرسە باڵاكانی پێشمەرگە نووسیوەتەوە، بەتایبەتیش نسكۆی شۆڕش لە ساڵی 1974 و هەڵاتنی بۆ ئێران و ئەو بارودۆخە دەروونییەی كە لەو كاتەدا تێیدا بووە: (ئەو رۆژە ناخۆشترین و نائومێدترین و تاریكترین رۆژی ژیانم بوو. ئەو ساڵە ساڵێكی وشك و بێ بارانی شیعری من بوو....ئەو نووسەر و شاعیرانەی ئەم كارەساتە نەیهەژاندن، هیچ شتێكی تر نایانهەژێنێ – نووسین بەئاوی خۆڵەمێش 255-256)
- یاداشتەكە كەمێك درێژدادڕیی پێوە دەبینرێت، بە تایبەتی دیمەنی پێشمەرگایەتی و ئەو دوو ساڵەی ناو پێشمەرگە لە ناوچە ئازادكراوەكان، لە زۆر شوێنیدا دووبارەبوونەوەی تێدایە.
راستە ئەم بیرەوەرییانە زۆر دیمەنی جوان و سەرنجڕاكێشیان تێدایە، بەڵام ئەو خوێنەرانەی پێشتر ئاگایان لە دونیای شیعر و ئەزموونی شاعیر هەیە، چاوەڕێی زیاتری لێدەكەن، بە كورتی چاوەڕێی ئەو یادەوەرییە نهێنیانەی لێ دەكەن كە نووسەر بەس بۆ خۆی دەتوانێت بیگێڕێتەوە، ئەو یادەوەرییانەی بەدوای خۆیاندا دەیان كێشە و دیالۆگ و پرسیار جێدێڵن.
تاڤگەی وشەو هەڵوێست
ناسینی شێركۆ بێكەس، لە سێ رەهەندەوە بۆ خوێنەرەكانی ئاسانترە. یەكەم: لە بیرەوەرییەكانەوە كە سكێچێكی تا رادەیەك روونی هەڵسوكەوت و ژیان و بیروباوەڕ و تێڕوانینەكانی خۆی خستووەتە ڕوو.
دووەم: لە دونیای شیعرەكانییەوە، كەم شاعیری كورد هەیە لەم سەدەیەدا هێندەی ئەم شاعیرە لەسەر دەق و شیعرەكانی نووسرابێت.
سێیەم: ناسینی شێركۆ بێكەس لە رێگەی نامە دەستنووسەكانییەوە. باوەڕ ناكەم هیچ نووسەرێكی كورد هێندەی ئەم شاعیرە نامەی بۆ كەسە جیاوازەكان نووسیبێت، رەنگە زێدەڕۆیی نەبێت ئەگەر بڵێم شێركۆ بێكەس نامەكانی لە شیعرەكانی زیاترە! ئێستاش لەژێر ناوی (تاڤگەی وشەو هەڵوێست - نامەكانی شێركۆ بێكەس) بەرگی یەكەمی نامەكانی ئەو شاعیرەم كۆكردووەتەوە و لە ئایندەیەكی نزیكدا لە ناوەندی ئەندێشە چاپ و بڵاودەكرێتەوە. خوێندنەوەی ئەو نامانە كە بۆ ئەو كەسانەی ئاماژەم پێداوە زۆر لایەنی شاراوەی ئەو شاعیرە دەردەخات. لەم سێ رەهەندەوە خوێنەرانی دەتوانن تا ڕادەیەكی زۆر، شاعیر بناسن.
بەشێك لەو كەسایەتییانەی كە لەم بیرەوەرییانەدا خۆی لە ناوهێنانیان پاراستووە، لە هەندێ لەو نامە دەستنووسانەدا راشكاوانە ناویان دێت و خوێنەر بە زۆر چیرۆك و بەسەرهات و نهێنی شاعیر، لە قۆناغە جیاوازەكانی ژیانی ئاشنا دەبێت، بەتایبەتیش قۆناغی شاخ و قۆناغی ژیانی لە ئەوروپا و چالاكیی ئەدەبی و تێڕوانینی سیاسی و هەندێ لەو رەخنانەی لەو سەردەمەدا سەبارەت بە پەیوەندیی شێركۆ بێكەس و سیاسەت لێی گیراون. نامە دەستنووسەكانی شێركۆ بێكەس و یادەوەرییەكانی پێكەوە بەشێكی زۆری سیما و تایبەتمەندیی شاعیر نیشانی خوێنەر دەدەن، بەشێكی نهێنیشی دەمێنێتەوە، وەك دەڵێن تەنیا لای شاعیر خۆی هەیە و كەسی دیكە نا.