ترسان لە دیبەیت

لەمڕۆژانەدا بابەتی دیبەیت لەنێوان تەوژمە جیاوازەكانی موسڵمانان لە باشووری كوردستان، یەكێكە لە بابەتە هەرە گەرموگوڕەكانی نێو خەڵك، باو باوی ئەوەیە یەكێك تەحەدای ئەوی دیكە دەكات بۆ رووبەڕووبوونەوە و گفتوگۆ، ئەوەی دیكەش قۆڵی لێهەڵماڵیوە، دەڵێت: ئەوەتام لێرە وەرنە مەیدان، هەندێكیش دژی ئەو رەوشەیە و داوا دەكەن هیچ دیبەیتێك نەكرێت. هەموو ئەوانە لەنێو بازنەی ئیسلامن و خۆیان وەك موسڵمان وێناكردووە، لەبەرئەوە بەگرنگی دەزانم دیدی ئیسلام بۆ دیبەیت و دیالۆگ بخەمەڕوو.

 

 

"به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی بارودۆخه‌كه‌ و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ بنه‌مای رێزگرتن له‌ یه‌كتری و به‌لاڕێدانه‌چوونی پرسه‌كان، به‌په‌سندی نازانین هیچ دیبه‌یتێكی میدیایی سه‌باره‌ت به‌ ناكۆكییه‌كانی ئه‌م دواییه‌ و ناکۆکیی مه‌زهه‌بی و فكری به‌ڕێوه‌بچێت"، ئەوە پەیامی د. عەبدوڵڵا وەیسی، سەرۆکی یەکێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامی کوردستانە لەبارەی ئەگەرەكانی بوونی دیبەیت لەنێوان چەند كەسایەتیەكی دیاری نێو تەوژمە ئیسلامییەكانی كوردستان، كەواتە ئەو بە پەسەندی نازانێت، لەكاتێكدا خەڵكێكی زۆری باشووری كوردستان لە چاوەڕوانی ئەو دیبەیتانەن، چونكە لە دیمانە و مینبەری جیاوازەوە، چەند كەسایەتییەكی نێو رەوتە ئیسلامییەكان، زۆر بەتووندی هێرشیان كردووەتە سەر بیروباوەڕی یەكتر، ئەوان یەكتریان تۆمەتبار كردووە بە "گومڕا، هزری بۆگەن، داعشی بێ چەك، داعش بوونی وەهابیەت، داعش و سەلەفی یەك مەنهەجن". هاوكات چەند رۆژێكە بەشێك لە دەزگا میدیاییەكانی باشووری كوردستان ئامادەییان دەربڕیوە بۆ ئەنجامدانی دیبەیتەكە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەو كەسایەتییانە ئامادەییان دەربڕی بەرامبەر یەك بووەستنەوە و ئەو بۆچوونانەیان لەسەر بەرامبەرەكانیان بسەلمێنن. ئێستا جێی خۆیەتی بپرسین: لەكاتێكدا ئەو كەسایەتییانە ئامادەییان دەربڕیوە و دەزگایی میدیاییش بەهەمان شێوە، ئەی بۆ ئەو دیبەیتانە ناكرێن و چاوەڕێی چی دەكەن؟

 

بۆ ئەوەی بتوانین وەڵامێكی باشمان دەستبكەوێت، دەبێت گەنگەشەی ئەگەرەكانی بەڕێوەنەچوونی ئەو دیبەیتانە بكەین.

 

رەنگە یاساكان و دەسەڵاتی باشوور رێگر بن؟ لەراستیدا ئەو ئەگەرە راست نییە، لەبەرئەوە لێرە هیچ كاتێك دەسەڵات رێگر نەبووە لەوەی دەزگایەكی میدیایی دیبەیت بكات، كەواتە ئەو ئەگەرە دەكەوێت.

 

رەنگە هیچ دەزگایەكی میدیایی ئامادە نەبێت ئەو كارە بكات؟ ئەوە ئەگەرەش دەكەوێت، چونكە چەند دەزگایەكی میدیایی ئامادەییان راگەیاندووە بۆ سازکردنی دیبەیتەکە.

 

ئەگەری سێیەم، خودی ئەوانەیە كە بانگەشەی ئامادەیی بۆ دیبەیت دەکەن، ئەوان ئەگەر بە هەر بیانوویێك بێت، خۆیان لەو دیبەیتانە لابدەن ئەوە نیشانەی پرسیار دەكەوێتە سەر راستی و جدیەتیان لە دەربڕینی ئامادەییان.

 

ئەوەی جێی سەرنجە؛ دوودڵی و ترس و راڕاییە لە بەڕێوەچوونی ئەو دیبەیتانە. باشە ترسی بۆ چییە؟

 

ئایا ئەو كەسایەتییانە ناتوانن بەرامبەر یەكتر دابنیشن و رووبەڕوو قسە لەگەڵ یەكتردا بكەن؟ لە راستیدا ئەگەر نەتوانن ئەوە بكەن، ئەوە نازانم چۆن وەڵامی خودا و خەڵك دەدەنەوە!

 

رەنگە ئەوە زۆر قورس بێت لەلایان، چونكە ئەوانە تۆمەتی گەورەیان داوەتە پاڵ یەكتر، هەر یەكە و لەمەیدانی خۆیدا چۆنی ویستووە وا قسەی كردووە، بەڵام كورد گوتەنی "ئەوەی لە شەڕێ نەبێ، شمشێری تیژە"، ئەوان لە غیابی یەكتردا شیر - شمشێریان تیژ بووە و حوكمی قورسیان بەسەر یەكتردا داوە، ئێستا ئایا بوێری ئەوەیان هەیە هەمان ئەو حوكمە قورسانە لەڕووی یەكتر دووپات بكەنەوە؟ ئامادەن بەهەمان زمانی زبرەوە رووبەڕووی یەكتر بووەستنەوە كە بەشێكی زۆریان دژی یەكتر بەكاریان هێناوە؟ ئایا ئەو زمانی زبرە پێچەوانەی (الأحسن)ـی قورئان نییە؟  ئەگەر ئەوە بكەن، ئایا توانای سەلماندنی ئەو تۆمەتە - حوكمە قورسانەیان هەیە؟ ئەگەر هەریەكێك لەوانە ئەو حوكمەی سەلماند، ئایا بەرامبەرەكەی بەپێی شەریعەتی ئیسلام ئامادەیە دان بە هەڵەكەیدا بنێت و بوێریی ئەوەی هەبێت داوای لێبوردن لە خودا و پاشان خەڵكیش بكات لەوەی بەهەڵەی بردوون؟

 

من گومانم هەیە وەڵامی ئەو هەموو پرسیارانە بەڵێ بێت، لەبەرئەوەشە جۆرێك لە (مماطلة) و دەستی دەستی و خۆدزینەوە لەو دیبەیتانە لای زۆربەی هەرە زۆریان دەبینم، بەبیانووی دانانی مەرجی قورس یان ناپەسەندیی رەوشەكە!

 

 

دیالۆگ و حیوار لە زمانی عەرەبیدا لە (حور) هاتووە، كە بە واتای گەڕانەوە بۆ شت دێت، دیالۆگ لە كەلەپووری ئیسلامیدا بریتییە لە: پێداچوونەوەی قسە و گوتار و بەدەمەوەهاتن لەنێوان دوو لایەن، چونكە دیالۆگ گفتوگۆی نێوان دوو كەسە لەبارەی بابەتێكی دیاریكراو، هەریەكێك لەو لایەنانە دیدگای خۆی هەیە، ئامانجی دیالۆگەكەش گەیشتنە بە راستی، ئەگەر لەسەر دەستی ئەوی دیكەش بێت. بڕوانە  (عبد اللطيف الأرناؤوط، أدب الحوارالفكري، ل١٠ ، ساڵی چاپ ٢٠٠٤.

 

هەرچی دیبەیتە، ئەوە لەزمانی عەرەبیدا لە (المناظرة) هاتووە، ئەو دەستەواژەیەش زۆر نزیكە لە دیالۆگ، لەبنەمادا رەگی وشەكە بەواتای بەشداریكردنی دوو لایەن یان زیاتر دێت، واتاكەی هاوشانیبوونە لە گفتوگۆ، كە دەگوترێت ئەو نەتەوەیە دیبەیتیان كرد، واتە بوونە هاوشانی یەكتر و لەبەرامبەر یەكتر وەستانەوە لەگفتوگۆدا.

 

دیبەیت لە كەلەپووری ئیسلامیدا وا ناسێندراوە: دیالۆگی نێوان دوو كەسە لەبارەی بابەتێك، هەردوو لایەنەكە هەوڵی چەسپاندنی دیدگای خۆیان دەدەن بۆ پووچەڵكردنەوەی دیدگای بەرامبەریان، لەگەڵ ویستێكی راست بۆ دەركەوتنی راستی و داننان بە راستییەكە لەكاتی دەركەوتنیدا.

 

بڕوانە: (عبد الرحمن حبنكة، ضوابط المعرفة، ص.٣٧١: دارالقلم، دمشق، ط،٧: ١٤٢٥هــ − ٢٠٠٤م. ومحمد الأمين الشنقيطي: آداب البحثوالمناظرة, جـ،١:ص.٣: ط: مكتبة ابن تيمية.)

 

لەراستیدا هەریەك لە دیالۆگ و دیبەیت بریتین لە گەنگەشە و گفتوگۆی نێوان دوو لایەن، هەموو دیبەیتێك دیالۆگە، بەڵام هەموو دیالۆگێك مەرج نییە دیبەیت بێت، چونكە ئەگەر لە گفتوگۆكەدا بەڵگاندن و وەستانەوە بەرامبەر یەكتر و هەڤدژی هەبوو، ئەوە دیبەیتە، ئەگەرنا ئەوا تەنیا دیالۆگە.

 

 

مرۆڤ بە سرووشتیان جیاوازن، لەڕووی رەگەز، ئایین، نەتەوە، كۆمەڵایەتی، توانای عەقلی، رۆشنبیری، ئەوانەش دەبنە هۆی جیاوازی لەبیركردنەوە، دیدگاكانیش بۆ بەرژەوەندیان جیاواز دەبن، لێرەوە بەریەككەوتن روودەدات، بۆ ئەوەشی بەریەككەوتنەكە نەبێتـە رق و دووژمنایەتی، ئەوە پێویستە دیالۆگ و گفتوگۆ و دیبەیت هەبن.

 

ئیسلام وەك ئایینێك كە رەحمەتە بۆ جیهان، هیچ پێداویستییەكی ژیانی فەرامۆش نەكردووە لەناویاندا؛ دیالۆگ و دیبەیت.

 

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ قورئانی پیرۆز وەك دەستووری كۆكەرەوەی موسڵمانان و سەرچاوەی یەكەمی یاسا و تەشریعی ئیسلامی، دەبینین گرنگییەكی یەكجار زۆری بە دیالۆگ و گفتوگۆ داوە. بۆ نموونە: دیالۆگ و گفتوگۆ هەمیشە ئامرازی یەكەمی دەستی پەیامبەرانی خوا بوون لەگەڵ ئەو نەتەوانەی پەیامەكانیان بۆ بردوون، هیچ پەیامبەرێك نابینی بە دیالۆگ دەستی پێنەكردبێت و تا دواساتیش هەوڵی نەدابێت بە گفتوگۆ رەحمەت و میهرەبانی خودایان بۆ روون بكاتەوە، هەتا دەرفەتێكی دیالۆگیش مابێت، ئەوان دەستیان پێوە گرتووە و هەوڵیان داوە گەل ونەتەوەكانییان رزگاربكەن. پەیامبەر نوح (د.خ)، 950 ساڵ خەریكی دیالۆگ بوو لەگەڵ نەتەوەكەی بۆ ئەوەی بێنە سەر رێگای راست، هیچ كاتێكیش ماندوو نەبوو، بە گوڕوتینەوە بەردەوام بوو، لەمێژووی مرۆڤایەتی بگەڕێی، هاوشێوەی ئەو پەیامبەرە نابینیتەوە كە كەسێك 950 ساڵ هەر خەریكی دیالۆگ بێت و پەنا بۆ توندوتیژی نەبات!

 

نموونەی 25 پەیامبەری خودا لە قورئانی پیرۆز گەواهی ئەو راستیەن، كە خودای باڵا دەست هەمیشە دیالۆگی بەلاوە پەسەندە، خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆیان.

 

بانگەوازی قورئان بۆ گفتوگۆ بۆ هەموو جیهانە، موسڵمانان لەنێوان خۆیان، موسڵمان لەگەڵ باوەڕدارانی ئایینەكانی دیكە، هاوكات دیالۆگی موسڵمان لەگەڵ ئەوانەشی كە ئایینێكی دیاریكراویان نییە، یان هەر باوەڕیان بە ئایین نییە. سەرەنجام موسڵمان پێویستە لەگەڵ هەمووان پەنا بۆ دیالۆگ ببات.

 

پەیامهێنی ئیسلامیش نموونەی جوانی ئەو مەیدانەیە، لە تەواوی ژیانی پێغەمبەرایەتیدا تاوەکو تروسكاییەكی دیالۆگ و لێكتێگەیشتنی شك بردبێت، دەستی پێوە گرتووە، نموونەی دیالۆگەكانی لە شاری مەككە لەماوەی 13 ساڵی بانگەوازی لەو شارەدا، لەناویاندا چوونی بۆ شاری تائیف و بەردبارانكردنی لەلایەن خەڵكی شارەكەوە، یەكێكە لە نموونە زیندووەكان كە لەبری هێرش و چەك، نزای بۆ كردن، لە كاتێكدا خوێن لەلاشەی دەچۆڕا، بەڵام كە دەبینێت كۆیلەیەك ئامادەیە گوێی بۆ بگرێت، دەرفەتەكە لەدەست نادات و پەیامەكەی بۆ شیدەكاتەوە و دەكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵیدا.

 

كاتێكیش كۆچ دەكات بۆ شاری مەدینە، یەكەم كاری بریتی دەبێت لە دیالۆگ لەگەڵ خەڵكی شارەكە بە پێكهاتە جیاوازەكانەوە، سەرەنجامیش بەڵگەنامەیەكی لێ دێتە بەرهەم بەناوی (الوثيقة)، ئەو هەوڵانەی پێغەمبەر محەممەد (د.خ)، بەدرێژایی مانەوەشی لە مەدینە بەردەوام دەبن، لە ساڵی هەشتی كۆچیشدا كە بە ساڵی "شاندەكان" ناسراوە، هەمیشە دیالۆگ ئامرازی دەستیەتی لەگەڵ هەموو ئەو شاندانەی روو لەو شارەدەكەن.

 

 

رەنگە خەڵكانێك بڵێن ئەوە تەنیا بۆ دیالۆگە، بەڵام مونازەرە و دیبەیت ناگرێتەوە، لە وەڵامدا دەڵێین: دیبەیتیش لەڕووی شەرعیەوە رێگەپێدراوە و دروستە، بەو بەڵگەیەی خوا دەفەرموێت (وجادلهم بالتي هي أحسن) (سورة النحل: 125)، واتە دیبەیت و گفتوگۆ بكە لەگەڵ ئەوانەی سەركێش و عینادن، بەباشترین شێوە، لە نەرمی و لەسەرخۆیی و سانایی. بڕوانە: (الألوسي، روح المعاني،  جـ،١٤:ص٦٦٠). قورتوبی كە یەكێكە لە گەورە راڤەكارانی قورئان لەبارەی چیرۆكی نەمروودەوە دەڵێت: بەڵگەیە لەسەر رەوایەتی دیبەیت و مونازەرە، لە قورئان و فەرموودەشدا بەڵگەی زۆر هەن لەسەر ئەوە. (القرطبي، الجامع لأحكام القرآن، جـ،٣:ص.٢٦١: دارالفكر، بيروت، ط: ١٤١٥هــ − ١٩٩٥م ).

 

لە پراكتیكیشدا دیالۆگ و دیبەیتی زۆر لەنێوان هاوەڵانی پێغەمبەر (د.خ) روویانداوە، هەمیشە گفتوگۆ و دیبەیت هەبوون، رووداوەكانی دوای كۆچی دوایی پێغەمبەر (د.خ) لە سەقیفەی بەنی ساعیدە، جەنگی هەڵگەڕاوەكان، كێشەی سەردەمی پێشەوا عوسمانی كوڕی عەفان، رووداوی جەمەل و صفین، تەحكیم، دیبەیتی عەبدوڵڵای كوڕی عەباس لەگەڵ خەواریجەكان لەدوای دەرچوونیان لە سوپای پێشەوا عەلی كوڕی ئەبوتاڵیب و چەندین نموونەی دیكە، راستی ئەو بۆ چوونە دەسەلمێنن.

 

 

هیچ كاتێك ئیسلام، ئایین، نەتەوە، مەزهەب و رەگەزی بە مەرج دانەناوە بۆ دیالۆگ، مرۆڤ بۆی هەیە دیالۆگ لەگەڵ هەر یەكێك بكات، تەنیا ئەوەی، كە گرنگە و پێیەوە پابەند بێت:

 

- بەرچاوڕوونی و زانست و مەعریفە؛ خوا دەفەرموێت: (قل هذه سبيلي أدعو إلى الله على بصيرة أنا ومن اتبعني) (سورة يوسف: 108)، رەخنەشی ئاراستەی ئەوانە كردووە كە بەبێ زانست دەكەونە ناو دیالۆگ و دیبەیت و دەفەرموێت: (ها أنتم هؤلاء حاججتم فيما ليس لكم بهعلم والله يعلم وأنتم لا تعلمون) (سورة آل عمران: 66).

 

- دانايى؛ يەكێكە لەبنەما سەرەكیەكانی دیالۆگ و گفتوگۆ لە ئیسلامدا، (أدع إلی سبیل ربك بالحكمة) (سورة النحل: 125).

 

- باشترين گوتار؛ (وجادلهم بالتي هي أحسن) ( سورة النحل: 125)، بەپێی ئەو ئایەتە، پێویستە باشترین هەڵبژێریت بۆ گفتوگۆ نەك تەنیا لەگەڵ موسڵمان، بەڵكو هەتا لەگەڵ ئەوانی دیكەشدا، پێویستە هەمیشە باشترین شێوازی گفتوگۆ و قسە بەكاربێنیت لە دیالۆگ و دیبەیتدا.

 

 

ئیسلام بەلایەوە گرنگە گفتوگۆ و دیبەیت بۆ روونكردنەوەی راستی و گەیاندنی راستی و دەركەوتنی راستی بێت، لەسەر ئەوەش ئەگەر ئەو كەس و لایەنانەی دیبەیت و گفتوگۆ دەكەن، نیەتیان باش بێت، ئەوە پاداشتیان دەدرێنەوە، پێشەوا (عز بن عبدالسلام) ئەوەی یاداشت كردووە. بەڵام بەپێچەوانەوە هەر یەكێك لەو دوو لایەنەی گفتوگۆو دیبەیت دەكەن، ئەگەر مەبەستیان زاڵبوون بەسەر بەرامبەرەكەیان و بەزاندنی بوو، بە بێ گوێدان بەڕاستی، ئەوە گوناهبار دەبێت. خۆ ئەگەر یەكێكیشیان مەبەستی گەیشتن بەڕاستی و گەیانی حەق بوو، بەڵام ئەوەی دیكە مەبەستی زاڵبوون و بەزاندن و شكاندنی بەرامبەری بوو، ئەوە هەریەكە و بەپێی نییەتەكەی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. بڕوانە (عزالـدين بـن عبـد الـسلام، القواعـد الكـبر، جــ،١:ص.١٩٧−١٩٦: ط: الأولى، ١٤٢١هـ ٢٠٠٠−م، دارالقلم، دمشق).

 

تەنیا مەبەست و نیەتیش بەس نییە، بەڵكو رادەی پابەندبوون بەو بنەما شەرعییانەش گرنگە، كە لێرەدا بە كورتی روونمان كردنەوە.