سیاسەتی عێراق لەبەرامبەر نەوتی هەرێمی کوردستان؛ رێكخستنەوە یان كۆتاییپێهێنان؟

 

حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان هەندێك لێدوانی نوێی داوە کە سەرەداوی گرنگی لەبارەی سیاسەتی راستەقینەی عێراق بۆ داهاتووی پیشەسازی نەوت و گازی هەرێمی کوردستانی تێدایە. 

 

نزیکەی دوو مانگ و پانزە رۆژە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕەکانی جیهان راوەستاوە، کە کۆی زیانەکانی بە سەروو دوو ملیار دولار دەخەمڵێنرێت، ئەمەش بەبێ ئەو بڕەی لەو ماوەیەدا بۆ پاڵاوگەکانی نێوخۆ بەرهەمهێنراوە. بۆ نموونە، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی سەرقەڵا و خۆرمەڵە و سەرسەنگ "ئەترووش" و هەندێک لە کێڵگەکانی دیکەش بە ئاستی جیاواز بەردەوامبووە، ئەوەش بۆ بازاڕەکانی نێوخۆی هەرێمی کوردستان بووە، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە؛ عێراق دەیەوێ لەمەودوا چۆن لەگەڵ پیشەسازیی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بجوڵێتەوە؟

 

لێرەدا لەڕێی شیكردنەوەی گوتەكانی وەزیری نەوت بۆ تۆڕی میدیایی رووداو، لە چوار رووی جیاوازەوە، هەڵوەستە لەسەر سیاسەتی عێراق بۆ پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان دەكەین، کە ئەوانیش بریتین لە: هۆکاری رازینەبوونی تورکیا بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی وەزیری نەوت ئاماژەی بەوەکردووە، دانیشتنەکانی دادگەی پاریس (ICC) لەبارەی ماوەی دووەمی داواکەی عێراق لەسەر تورکیا راگیراوە. دووەمیان خواستی عێراق بۆ پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نەوتییەکان پێش هەناردەکردنەوەی نەوت و، سێیەمیان ناساندنی کێڵگە نەوتی و گازییەکانی ناوچە کوردستانییەکان دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان یان ناوچە کیشە لەسەرەکان بە ناوچەی بێ کێشە و چوارەمیشیان و لە هەموویان مەترسیدارتر، خواستی عێراق بۆ رێککەوتن لەگەڵ هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بۆ بەکارهێنانی لە نێوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستاندا.

 

 

هاوکێشەیەکی زۆر سادەیە ئەگەر بەگشتی و لە بڕیارەکەی دادگە (ICC) ـەوە تەماشای ئەو پرسیارە بکەین، چونکە تورکیا پابەندکراوە بە راگرتنی هەناردەکردنی نەوت بەبێ رەزامەندیی سۆمۆ. هەروەها توركیا پابەندکراوە بەوەی كەی 1.4 ملیار دۆلار وەک پێبژاردن بە عێراق بدات. هەڵبەت بەبێ سوودی ئەو ماوەیەی لەسەر ئەو بڕە پارەیە کەڵەکە بووە. وەزیری نەوت لە چاوپێکەوتنەکەدا ئاماژەیەکی روون دەدات بەوەی، داوای تورکیا بۆ بەردەوامیدان بە راگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک، دوورە لەوەی باسدەکرێت، کە گوایە کێشەی تەکنیکی بۆرییەکان بەهۆی بوومەلەرزەکەی 6ـی شوباتی 2023ـەیە، چونکە ماوەی نێوان بوومەلەرزەکە و راگرتنی نەوت، نزیکەی 47 رۆژ بووە. هەروەها دوو مانگ و نیویشە هەناردەی نەوت راگیراوە، واتە بەگشتی زیاتر لە چوار مانگ بەسەر بوومەلەرزەکەدا تێپەڕ دەبێت. بۆ ماوەی 42 رۆژ, هیچ کێشەیەك نەبووە, دوو مانگ و نیویش زیاترە كە تورکیا پشکنینی بۆرییەکانی تەواو نەکردووە. ئا لێرەوه بەڕوونی دەردەکەوێت کە گرفتەكە تەکنیکی نییە، بەڵکو شتێکی دیکەیە. هەرچەندە وەزیری نەوتی عێراش ئاماژە بەوەش دەدات کە تورکیا داوای لێخۆشبوونی لە 1.4 ملیار دولارەکە نەکردووە و عێراق سكاڵاكەی نێوان ساڵانی 2018 بۆ ئاداری 2023 راگرتووە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە؛ تورکیا بەدوای چییەوەیە؟ لەکاتێکدا سۆمۆ واژۆی گرێبەستەکانی دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکانیش کردووە؟ بۆ زانینی وەڵامی ئەم پرسیارانە دەبێت چاوەڕوانی رۆژانی داهاتوو، بەتایبەت نیوەی دووەمی ئەم مانگە بێن، کە چاوەڕواندەکرێت بەرهەمهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوتی هەموو کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە.

 

لێرەدا پرسیارێکی دیكەی زۆر گرنگ دێتەئاراوە، كە ئەوەیە؛ ئەگەر بەغدا بەتایبەت چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعەکان، لە رێککەوتنی هەولێر و بەغدا بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان وەک ئەوەی لە بودجەی 2023ـی عێراق هاتبوو، پەشیمان بووبێتنەوە وەک ئەوەی باسدەکرێت، ئایا هەرێمی کوردستان وەک 2014 پەنا دەباتەوە بۆ تورکیا بۆ هەناردەکردنەوەی نەوت لە دەرەوەی ئەو رێکارانەی لەماوەی 4ـی نیسانی 2023 لەنێوان هەولێر و بەغدا گیراونەتەبەر یان نا؟ چونکە وادیارە بەغدا پابەندی رێککەوتنەکان و تەناتەت رێککەوتنی سیاسی پێکهێنانی حکومەتی محەممەد شیاع سودانی نابێت، بۆیە لەڕێگەی لیژنەی داراییەوە بەندەکانی 13 و 14ـی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی عێراقی دەستکاریکرد و، ئێستاش باس لە پێویستیی رێککەوتنی نوێ دەکەن.

 

 

 

هەروەها، بەڕوونی دەردەکەوێت کە خواستی عێراق دژی خواستی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستانە کە داوای پابەندبوون بەنێوەڕۆکی گرێبەستەکانیان دەکەن لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش شێوازی گرێبەستەکان نەوەکو گۆڕانکاری لە دابەشکردنی رێژەی قازانجی بەرهەمهێنان. هەرچەندە ئێستا لیژنەیەكی عێراقی لێکۆڵینەوە لە گرێبەستەکان دەکات و لیژنەی هاوبەش لەنێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ پێداچوونەوە بەو گرێبەستانە، دەستبەکار بووە.

 

لەڕاستیدا، گرێبەستەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت، تەنیا ئەو گرێبەستە گشتگیرەی هاوبەشیکردن لە بەرهەمهێنان نین، بەڵکو گرێبەستی دەرهێنانی نەوت، هەڵکۆڵینی بیری نوێ و پەرەپێدانی کێڵگەی نەوت و تەنانەت هەناردەکردن و نرخی نەوتیشە، چونکە زۆر بەسادەیی، بەرهەمی نەوتی کێڵگەیەک جیاوازە لە کێڵگەیەکی دیکەی نەوتی، ئەویش بەهۆی بڕ و کوالێتیی نەوتەوە.

 

تاوەكو ئێستا لۆبی کۆمپانیاکانی سێکتەری نەوتیش لەنێوخۆی وڵاتەکانیان و لەڕێگەی ناوەندەکانی بڕیار لەسەر عێراق، ‌بۆ پاراستنی نێوەڕۆکی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ هەرێمی کوردستان کردوویانە بەرهەمێکی ئەوتۆی نەبووە. سەرەڕای دامەزراندنی ناوەندی هاوبەش وەک ئەوەی لە 27ـی شوبات رایگەیاندووە، هەوڵەكانیان هیچی لەو راستییە نەگۆڕی کە کارەکانیان راگرت و ژمارەی کارمەندەکانیان بۆ نزمترین ئاست کەمکردەوە، سەرەڕای کەمکردنەوەی خەرجیی وەبەرهێنان بۆ نزمترین ئاست و، بەم دواییەش کەمکردنەوە و ناردنەوە ماڵەوەی کارمەندانی بەشی هەڵکەندنی بیری نەوت (drilling) وەک ئاماژەیەک بۆ ئەوەی، كە ئەگەر هەناردەکردنیش دەستپێبکاتەوە، ئەوا کارکردنیان لە هەڵکەندنی بیرە نەوتییەکان بەردەوام نابێت.

 

ئێستا، پێداچوونەوەی گرێبەستەکان لەسەر مێزی گفتوگۆی لیژنە هاوبەشەکانە، لەکاتێکدا کۆمپانیا نەوتییەکان بەجۆرێک لە جۆرەکان خەریکن بەرەو داڕمان دەڕۆن، ئەویش بەهۆی راگرتنی کارەکانیان، سەرەڕای بەردەوامیی خەرجییە جیاوازەکان و کەمکردنەوەی هەموو خەرجییەکان بۆ نزمترین ئاست. پرسیارێک لێرەدا دێتە ئاراوە، كە ئەوەیە؛ ئایا ئەو پێداچوونەوەیەی بەغدا داوای دەکات کۆمپانیاکان و هەرێمی کوردستان دەچنە ژێر بارییەوە؟ چونکە زۆر بەسادەیی ئەو کۆمپانیانە لە سفرەوە وەبەرهێنانیان لەم کێڵگە نەوتیانەدا کردووە و هەندێکیان ملیۆنان دۆلاریان خەرجکرد و هیچ بەرهەمێکی نەبوو، ئەوەی ئێستاش لە کۆی 56 بلۆکی نەوتی کە 14 بلۆک و کێڵگە وەبەرهێنان و بەرهەمی نەوتی راوەستاوی هەیە، چۆن پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت؟ لەکاتێکدا لە عێراق بۆخۆی سەروو ملیارێك دۆلار بۆ گەڕان و پەرەپێدانی کێڵگەکان بەتەنیا لەبودجەی ئەمساڵدا (2023) خەرجدەکات!

 

 

لێدوانەکانی وەزیری نەوتی عێراق لەبارەی ناوچە كێشەلەسەرەكان جێی سەرنجن. بەشێوەیەک كە زۆر بەڕوونی لەبارەی گرێبەستەکانی گاز و نەوت کە لە گەڕی پێنجەمی گرێبەستەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هاتووە، هەروەها چەند گرێبەستێکی دیکەی گەڕی شەشەمدا دێت، نەک پرس بە هەرێمی کوردستان ناکرێت، بگرە دەڵێت ئەوانە ئیدی ناوچەی کێشە لەسەریش نین! ئەمەش لەکاتێکدایە بەپێی ماددەی 140ـی دەستوور، ئەم ناوچانە بە کێشەلەسەر دانراون و لە چەند خولی پەرلەمان و کابینەکانی عێراق نەتوانراوە ئەو بڕگەیە کاری لەسەربکرێت، سەرەڕای پێکهێنانی لیژنەکان لە هەموو کابینە وەزارییەکان کە بۆ کورد ئێستا نەک تەنیا باسكردنی خاکە گازی و نەوتییەکان بڤەیە، بگرە زەوییە کشتوکاڵییەکانی جووتیارانی کوردیش کێشەی تێکەوتووە و رۆژێک بەناوی موڵکی عەرەبی هاوردە و رۆژێک بەناوی موڵکی سوپاوە رێگری لە جووتیارانی کورد دەکرێت رەنجەکانیان بچننەوە. لێرەدا ئەو پرسیارەش دێتە ئاراوە؛ ئایا کەس هەیە داوا لەسەر وەزیری نەوت لە دادگەی فیدراڵی تۆمار بکات بەوەی پێشیلی ماددەی 140ـی دەستووری کردووە؟ 

 

لەڕاستیدا ئەم پێشڤەچوونەی بەرپرسانی عێراق لەبارەی ئەو ناوچانەوە لە لاوازی و دابەشبوونی نیوخۆی هەرێمی کوردستان سەرچاوە دەگرێت. ئەگەر دوو دەیە هەنگاوی کرداری بۆ جێبەجێکردنی ماددەیەکی دەستووری نەگیرێتەبەر، چۆن بە چوار ساڵی حكومەتێك و هەمواری یاسایەک و کۆمیسۆنێك، چارەسەر بكرێت!

 

 

قسەكەی وەزیری نەوت لەسەر كڕینەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕی نێوخۆ چەند پرسیارێکی زۆر سادە دەورووژێنن، ئایا عێراق نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ نیوخۆ بە چەند دەکڕێتەوە؟ ئایا بەو نرخەی لە بودجەی 2023ـی عێراق هاتووە، کە هەندێک لە شیعەکان داوا دەکەن پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجە ببەسترێتەوە بە هەناردەکردنی نەوتەوە، یان بە نرخی ئەو نەوتەی سۆمۆ هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی دەکات؟ 

 

لەڕاستیدا، هیچ نیازێک لەم نیازەی وەزیری نەوتی عێراق بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان ناخوێندرێتەوە جگە لە داڕمانی پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان، چونکە وەزیری نەوت بەڕوونی باس لە توانای عێراق بۆ بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی عێراق دەکات، کە دەتوانێت سەروو یەک ملیۆن بەرمیل زیاتر بکات، ئەگەر پابەندبوونی بڕیارەكانی ئۆپێک نەبێت، کەواتە چۆن بەرهەمی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ نیوخۆ عێراق دەکڕێتەوە؟

 

هەروەها، لەکاتێکدا ئەوە زۆر روونە كە نە لە عێراق و نە لە هەرێمی کوردستان توانای پێویست بۆ پاڵاوتنی ئەم بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان نییە. هەربۆیە هەر پێشڤەچوونێک لەم رووە مەترسییەکی گەورەیە لەسەر پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان، هەرچەندە پێویستە ئاماژە بەو دابەشبوونە نیوخۆیەش بکەین، بەڵام ئەوەش راستییە کە ئێستا باری تەرازووەکەش هێندە بەلای عێراقدا نییە وەک رۆژانی سەرەتای راوەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەری جەیهانەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان.

 

راستییەکی دیکەش لەم پرسەدا پرسی نرخی نەوتە، بەتایبەت نەوتی هەرێمی کوردستان، کاتێک بۆ نێوخۆ دەبێت و دەدرێت بە پاڵاوگە نێوخۆییەکان. ئایا بە چ نرخێک دەبێت؟ بەو نرخەی هەناردەی دەرەوە دەکرێت، یان بە نرخی پاڵاوگەکان دەبێت؟ چونکە ئەگەر نرخی پاڵاوگەکان بێت ئەوا بەپێی راپۆرتی دیلۆیت بۆ ساڵی 2022ـی نەوتی هەرێمی کوردستان، دەردەکەوێت کە جیاوازییەکە دوو هێندەیە، ئەگەر واش بوو، کێ ئەم جیاوازە پڕدەکاتەوە؟ هەرچەندە وەک ئەوەی وەزیری نەوتی عێراق لەم رووەوە باسی لێوەدەکات کە گفتوگۆکان ئەرێنین، بەڵام ئەگەر 400 هەزارەکەی هەرێمی کوردستان بۆ نێوخۆی عێراق بێت، ئەی لەکوێ قەرەبووی ئەو کورتهێنان دەکاتەوە، کە لە بودجەدا هاتووە و بۆ دەرەوەیە، عێراق هەمان مامەڵەی پشکی هەرێمی کوردستان وەک خۆی دەکات؟ 

 

 

لەماوەی نزیکەی دوو دەیەدا، پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان بەبێ ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بەم ئاستە گەیشتووە. هەرچەندە ئێستا وەزیری نەوت پەرەپێدانی کێڵگەکانی پارێزگەی دیالە، کەرکووک و دەشتی نەینەوا بەناوچەی کێشەلەسەر دانانێت، کە بۆخۆی پێشێلكردنی ماددەیەکی دەستوورییە، سەرەڕای ئەوەش نوێنەرانی شیعە داوای کێڵگەکانی دیکەی وەک خورمەڵە و پابەندیی هەرێمی کوردستان بەڕادەستکردنی بەرهەمهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستان دەکەن، وەک ئەوەی لە بەندە هەموارکراوەکانی ماددەی 13 و 14ـی پرۆژه یاسای بودجەی هەموارکراوی لیژنەی داراییدا هاتووە. هیچ دێڕێکی ئەو مادانە لەگەڵ دێڕەکەی دیکەدا یەکناگرێتەوە، چونکە نزیکەی نیوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەو کێڵگەوە دێت کە ئەوان بەهێ خۆیانی دەزانن، ئەی چۆن هەرێمی کوردستان  400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بکات؟ هەربۆیە هەموو ئاماژەکان مەترسیدارن، بۆیە بە کوردی و کورتی  ئەمجارەش ئەگەر شیعە  لە رێککەوتنی 4ـی نیسان پەشیمان بووبێتنەوە، ئەوا دانوستاندنەکان درێژدەبنەوە و گەیشتنە رێککەوتن قورسیش نەبێت، جێبەجێکردنی لەوانەیە وەک جارانی پێشوو بێت! 

 

لەوانەیە لە رۆژانی داهاتوو و بەتایبەتی لە رۆژانی نێوەڕاستی ئەم مانگەدا، شێوازی هەناردەکردنەوەی نەوت بۆ دەرەوە یاخود بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ نێوخۆ یەکلاببێتەوە. هەروەها، کاردانەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانیش لەهەمبەر شێوازی پێداچوونەوە بە گرێبەستەکانیان دەربکەوێت. 

 

هەروەها، زۆر پێویستە ئاماژە بەوە بکەین، کە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان کاتێک وەبەرهێنانیان لەم سێکتەرەدا کردووە، هیچ داتایەک لەبارەی بوونی کێڵگە و بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان نەبووە و، نەشزانراوە ئابووری بێت، بەڵام ئێستا کە زانیارییەکانی ئەو کێڵگانە بەردەستن/ چۆن مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت؟ 

 

لەکاتێکدا ئەگەر حکومەتەکانی پێشووتری عێراق تەنیا سایزمیک 2D یاخود هەر جۆرە گەڕانێکی دیکە بۆ نەوت و گاز لە ناوچەکانی هەرێمی کوردستان بکرایە و پارەی بۆ تەرخان بکرایە، وەک ئەوەی ئێستا لە گەڕی پێنجەم و شەشەمی گرێبەستەکان بۆ کێڵگەکانی دیکەی عێراق دەکرێت، ئەوا هەرێمی کوردستان بەدڵنیاییەوە شێوازی گرێبەستەکانی بەو شێوەیە نەدەبوو کە ئێستا کراون.

 

لەکۆتاییدا، با چاوەڕوان بین بزانین لیژنە هاوبەشەکان لەم رووەشەوە بەکوێ دەگەن، چونکە ئیتر ئەمە پەیوەستە بە ئێستا و داهاتووی ئەم پیشەسازییەوە.