ئەگەر سەدر بەخۆ نەکەوێت
لەبەرئەوەى ململانێ و ناکۆکییە سیاسییەکان لە عێراق زۆر قوڵبوونەتەوە و گەیشتوون بە رک و کینە و تا ئاستى دووژمنایەتى بەرانبەر بەیەکدی، بۆیە زۆرجار دیمەنە واقیعییەکە نابیندرێت و هەڵسەنگاندن و شەن و کەوى رووداوەکانیش لە گۆشەنیگاى ئەو ناکۆکییانەوە دەکرێن. کەمن ئەوانەى بە بێلایەنى و دوور لە دابەشبوونى لایەنە ناکۆکەکان، لە رووداوەکان بڕوانن.
ئەم دابەشبوونە قووڵە وایکردووە مەترسییەکان وەک ئەوەى هەن نەبیندرێن، چونکە هەر لایەنە و لە گۆشەنیگاى بەرژەوەندیی خۆی، یاخود لەو رووەوە دەڕوانێتە بابەتەکان چەند زیانى بۆ تەرەفى بەرانبەرى هەیە. لەبەر ئەوەش کە خەریکە دابەشبوونەکە بەسەر دوو بەرەى زۆرینە و کەمینەیەکدا دابەش دەبێت، دەسەڵات و دامەزراوە دەوڵەتى و تەنانەت دەسەڵاتە دادوەرییەکانیش بۆ خزمەتى زۆرینە بەکار دەبرێت و هاوارى کەمینەش بەگوێى کەس ناگات. بێ ئەوەى کەس بیر لەوە بکاتەوە ئەم هاوکێشەیە داهاتووى عێراق بەرەو کوێ دەبات؟
تەنانەت مەترسییەکە گەیشتووەتە ئەو ئاستەى کە خەریکە هێڵى سوور بۆ ئەوەش دەکێشرێت نابێت رەخنە لە هەندێ دەسەڵات و دامەزراوەى دەوڵەتى بگیردرێت، بەتایبەتیش ئەو دامەزراوانەى کراون بە ئامرازى یەکلاکردنەوەى ناکۆکییەکان. وەک ئەوەى لە دوو هەفتەى رابردوودا دادگەى فیدراڵى راگەیێندراوێکى بڵاوکردەوە و تێیدا نیگەرانە لەوەى رووبەڕووى هەندێ رەخنە بوونەتەوە، لە راگەیێندراوەکەیاندا هەڕەشەى ئەوەیان کردووە کە ناچارن رێکارى یاسایى بۆ رێگەگرتن لەو هێرش و رەخنانە بگرنەبەر. بێ ئەوەى لەوە بپرسن خەڵک بۆ رەخنە لە دادگەى فیدراڵى دەگرێت یاخود رەخنەکان چین؟ دادگەی فیدراڵى بەپێى دەستوور دەبێت دامەزراوەیەکى سەربەخۆبێت و ئەرکى سەرەکییان پارێزگارى دەستوور و رێگریى لە تێکەڵاوبوونى دەسەڵاتەکان و چاودێریکردنى بڕیار و یاساکانە کە لەگەڵ دەستوور بگونجێن، بەڵام کاتێک ئەم دادگەیە بکرێتە ئامراز بەدەستى لایەنێکى ناو ململانێکانەوە، بێگومان دەکەوێتە بەردەم رەخنە و بەبەشێک لە کێشە و ململانێکان لەقەڵەم دەدرێت.
قبووڵنەکردنى رەخنە یاخود رێگەنەدان بەوەى خەڵک مافى ئەوەى هەبێت باس لە لادانە دەستووری و یاساییەکانى ئەم دادگەیە بکات، بە ئەندازەى بە تەرەفبوونەکەی لە ململانێکان مەترسیدارترە، چونکە پرسى سەربەخۆبوونى بڕیارەکانى و بەکاربردنى وەک ئامرازێکى سیاسى لەوە ئاشکراترە خەڵک پێویستى بەوەبێت خۆى ماندوو بکات تا لەو راستییە تێبگات. بۆ کەسانێک سادەترین هۆشیارییان هەبێت تەنیا ئەوەندەى دادگەى فیدراڵى لە کێشەى بارەگایەکى حیزبى لە کەرکووک لەنێوان لایەنێکى کوردى و تەرەفێکى عەرەبیدا بووە تەرەف، بەسە بۆ بڕیاردان لە سەربەخۆیى ئەم دادگەیە. یاخود بڵاوبونەوەى وێنەى بەخشینى خەڵاتى رێزلێنانى مامۆستایانى ناڕازى بە (رەیان کلدانى) و سوپاسکردنى بەوەى رۆڵى سەرەکى هەبووە لە دەرچوواندنى بڕیارى دادگەى فیدراڵى، ئەلفێکى بەسە بۆ هەر کەسێک خۆى نەخەڵەتێنێت.
لەم پرسەدا تەنیا مەبەست لە دادگەى فیدراڵى نییە کە لە رێڕەوى خۆى لایداوە، عێراق بەشێوەیەکى گشتى بەرەو ئایندەیەکى زۆر مەترسیدار دەڕوات. دام و دەزگاى دەستووریى و یاساییەکانى کەوتوونەتە ژێر کاریگەریى دەرەکى و شتێک نەماوەتەوە بەناوى بەرژەوەندیی عێراق، هەمووى بۆ مەرام و بەرژەوەندیی لایەنە ناکۆکەکانى هاوکێشە هەرێمایەتى و نێودەوڵەتییەکان بەکاردەبرێن. هەفتەى رابردوو هەواڵى ئەوە بڵاوکرایەوە کە ژمارەى هێزەکانى حەشدى شەعبى گەیشتوون بە 500 هەزار کەس، هەر بەڕاستى ئایا ئەمە مەترسیدار نییە لە وڵاتێکدا نیو ملیۆن هێزى چەکدار هەبن لە دەرەوەى دەسەڵاتى دامەزراوەى سەربازى و لە سەرووى دەسەڵاتە دەستووریى و یاساییەکانەوەبن؟ جیا لەوەش بە داهاتى نەوتى عێراق گرووپى چەکدارى شیعى لە سووریا و لوبنان و یەمەن و چەندین شوێنى دیکە بەڕێوەببرێن؟
بێگومان ئەم پرسە پەیوەندى بە ستراتیجێکى فراوانترەوە هەیە لە دەسەڵاتى شیعەى عێراق، راستە ئەوانەى لە رووکەشى ناوەندەکانى دەسەڵاتى عێراقدان، عێراقین، بەڵام ناوەندێکى دیکە عێراق بەڕێوەدەبات. چوارچێوەى هاوئاهەنگى وەک زۆرینەى هێزە سیاسییەکانى شیعەى عێراق کراوە بە رووپۆشى دەسەڵاتێکى شاراوەى ئێرانى، عێراق کراوەتە چەقى بەڕێوەبردنى تەشەیوع لە هەموو ناوچەکە.
لە چەند ساڵى رابردوو هەوڵێک هەبوو بۆ ئەوەى عێراق لەوە رزگاربکرێت بە یەکجارى بکەوێتە دەستى ئێران، ئەو هاوپەیمانێتییە سێ قۆڵییەى نێوان سەدر و سوننە و پارتى بۆ جۆرێک لە دەستەبەرکردنى ئەو دڵنیاییە بوو، بەڵام لەو ململانێیەدا سەرنەکەوتن. بەدیاریکراوى دواى ئەوەى سەدر ناچار کرا بە کشانەوە لە پرۆسەى سیاسى و کورسییەکانى پەرلەمانى بۆ شیعە وەلائییەکان جێهێشت، رێگەکە بۆ ئێران ئاسانتر بوو. دواى ئەوە زۆرێک لە چاودێران پێیان وابوو ئێران تۆڵە لە سوننە و پارتى دەکاتەوە، بەڵام بۆ ئێران بابەتەکە تۆڵەکردنەوە نییە ئەوەندەى بۆ ئەویش دەستەبەرکردنى دڵنیایى بوو لە سەرخستنى ستراتیجەکەى. ئەگەر داعش گورزى یەکەم بووبێت بۆ لێدان لە سوننە، ئێران توانى لەڕێگەى دامەزراوە و دەسەڵاتە دادوەرییەکانى عێراقەوە گورزى دووەمیش لە سوننە بدات و لەمپەرى سوننە نەهێڵێت. بەهەمان میکانیزم پێگەى پارتیشى لاوازکرد.
ئێران بەو سیاسەتە قۆناخبەندییەى پەیڕەویکرد لە هەڵوەشاندنەوەى هاوپەیمانێتى سێ قۆڵى (سەدر، بارزانى، حەلبوسى). ناچارکردنى سەدر بە کشانەوە لە پرۆسەى سیاسى و ناچارکردنى پارتى و سوننە بە چوونەژێر هەژموونى چوارچێوەى هاوئاهەنگى لەژێر ناوى هاوپەیمانێتییەکى رووکەش بەناوى (ئیدارەى دەوڵەت). پاشان بە لێدان لە حەلبووسى و هەڵوەشاندنەوەى یەکڕیزیى سوننە. لێدان لە پارتى و گەورەکردنەوەى درزى نێو ماڵى کورد. تا ئەندازەیەک مەترسى و لەمپەرى کورد و سوننەى لەسەر تەشەیوعى عێراق نەهێشتووە.
بۆ من پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە ئایا ئێران هەر بەوەندە رازییە کە دەستەبەرى جۆرێک لە دڵنیایى هەژموونى خۆى بەسەر تەواوى عێراقدا بە ناوچە سوننى و کوردییەکانیشەوە دەستەبەرکردووە، یاخود پێویستى بە دڵنیایى زیاترە؟ بەتایبەت کە هێشتا سەدر وەک شێرێکى نووستوو لە هێلانەکەیدا ماوەتەوە و هەمیشە ئەگەرى ئەوەى هەیە بەهێزەوە دەرکەوێتەوە.
باوەڕم وایە وەک چۆن سەرەتا گوشارەکان لە سەدرەوە دەستیپێکرد بۆ سەر سوننە و دواتر بۆ پارتى، ئێستا دواى لاوازکردنى سوننەکان و ئەو چاوەڕوانییانەى بۆ بەرکەنارخستنى پارتی لە ئارادان بەهۆى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستانەوە، جارێکى دیکە دەگەڕێنەوە بۆ سەر موقتەدا سەدر و رەوتە سیاسییەکەى، چونکە سەدر لەلایەک خەسڵەتى پابەندێتى رێبازە ئایینییەکەى لایەنگرانى و لەلایەکى دیکەشەوە بەهۆى ئەوەى زۆرینەى لایەنگرانى لە بەغداى پایتەختن، هەمیشە مەترسییەکانى زیاتر و کاریگەرترن لە کورد و سوننە، بۆیە چاوەڕوانکراوە دواى دوورخستنەوەى کورد و سوننە لە بازنەى سەدر و بێ رۆڵکردنیان لە بەڕێوەبردنى دەوڵەت. سزایەکى ستراتیجى دیکە و تووندتر بەسەر سەدردا بسەپێنن کە جۆرێک دەستەبەرى دڵنیایى بۆ شیعە وەلائییەکان دەستەبەر بکات.
بە دوورى نازانم لە ئێستاوە بۆ پێش هەڵبژاردنى پەرلەمانى داهاتووى عێراق ئەگەر سەدر لەو خەوى غەفڵەتە بەخەبەر نەیەتەوە، دوور نییە دادگەى فیدراڵى بەکارببرێت بەپاساو و بیانوویێکەوە بڕیارێک لە چارەنووسى خۆى و رەوتەکەى بدەن کە نابێت بەشداریی پرۆسەى سیاسى بکات. بەوەش دوا بزمار لە تابووتى عێراق دەدرێت و کۆمەڵگەیەکى هاوشێوەى کۆمەڵگەى ئێرانى بەسەر عێراقدا دەسەپێندرێت کە رەوشى سوننەى عێراق باشتر نابێت لە رەوشى سوننەکانى ئێران و دۆخى کوردیش لە باشترین حاڵەتدا هاوشێوەى کوردەکانى رۆژهەڵات دەبێت.
بۆیە بۆ سوننە و بۆ کوردیش کە ئێستا خۆیان خراونەتە پەراوێزەوە و لەبەردەم مەترسیی هاڕینى زیاتردان، واباشە جارێکى دیکە هیوا لەسەر سەدر بونیاتبنێنەوە، بەو مانایەى ختووکەى سەدر بدەن و بەئاگاى بهێننەوە لەو مەترسییانەى دەکەونە سەرى، بە هاتنەوە گۆڕەپانى سەدر، هاوکێشەکان بەجۆرێک دەگۆڕێن کە ئاسۆیەک بۆ دەرفەتى مانەوەى کورد و سوننە بڕەخسێنەوە. ئەگەرنا ئەوە بەدڵنیاییەوە داهاتووى عێراق بەرەو کۆمەڵگەیەکى داخراوى تائیفى مەترسیدار دەڕوات کە شوێنى ژیانى بۆ هیچ جیاوازییەک تیا نەبێتەوە.