ئاو، قەیرانێك هەڕەشە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەكات
رووداو- هەولێر
لە سەدەی 25ی پێش زایین و لە سەردەمی سۆمەرییەكاندا، هەردوو شاری لاگاش و ئوممە كێشەیەكی درێژیان لەسەر زەوییە كشتوكاڵییەكانی نێوان هەردوو شارەكە هەبوو. ئوممە هەر نەیدەتوانی كرێی ئەو زەوییە بدات كە كشتوكاڵی تێدا دەكرد، لاگاشیش لە وەڵامدا ئاراستەی ئاوی رووبارەكەی لێ گۆڕین، ئەمەش دواجار شەڕ و پێكدادانی لێكەوتەوە. ئەم دوژمنایەتییە لە رێگەی رێككەوتنێكی ئاوەوە یەكلابووەوە كە رەنگە نەك هەر یەكەمین رێككەوتن بووبێ لەسەر ئاو، بەڵكو یەكەم رێككەوتن و پەیماننامەی لەو جۆرەش بووبێ لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
ئێستا چەند هەزار ساڵ بەسەر ئەو رۆژگارەدا تێپەڕیوە، كەچی لە هەمان ناوچەدا ئاو وەكو كاڵایەكی كێشەساز ماوەتەوە.
رۆژهەڵاتی نێوەڕاست خۆی دەكەوێتە زۆنی وشكەساڵییەوە. ماوەی زیاتر لە حەوت ساڵە وشكەساڵییەكی سەخت ناوچەكەی گرتووەتەوە و گۆڕانی كەشوهەواش هێندەی دیكە دۆخەكەی خراپتر كردووە. ململانێ و مشتومڕی كۆنتڕۆڵكردنی ئاوی دیجلە و فورات نموونەیەكی زەقی قەیرانی ئاوی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە، لە كاتێكدا ئەو دوو رووبارە لانكی میزۆپۆتامیای كۆن و سەرچاوەی رەونەقی خاك و ژیانی خەڵك و تەنانەت میتۆلۆجیای ناوچەكەن.
هەردوو رووبارەكە لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیاوە سەرچاوە دەگرن و شوێنی سەرچاوەكانیان 80 كیلۆمەتر لە یەكەوە دوورە.
رێڕەوی رووباری دیجلە نزیكەی 1900 كیلۆمەترە كە 400 كیلۆمەتری بە باشووری رۆژهەڵاتی توركیادا تێدەپەڕێ و پاش لادانێكی كورت، بە درێژایی 32 كیلۆمەتر بەناو سووریادا دەڕوات و بەشەكەی دیكەی كە درێژترین بەشیشە، بەناو عێراقدا دەڕوات.
رووباری فورات رێگەیەكی پێچاوپێچتر لە دیجلە دەبڕێ و رێڕەوەكەشی 2800 كلیۆمەترە. فورات یەكەمجار لە توركیا بە ئاراستەی رۆژئاوا و پاشان بەرەو باشووری توركیا رەوت دەكات، پاش بڕینی 1300 كیلۆمەتر لەناو خاكی توركیا، ئاوی رووبارەكە دەڕژێتە ناو خاكی سووریا كە زیاتر لە 700 كیلۆمەتری رێڕەوی گشتی رووبارەكە لەخۆدەگرێ. عێراق دوایین ناوچەی وشكاییە كە ئاوی فورات دەیبڕێ و هەر لەو وڵاتەشەوە رووبارەكە پاش یەكگرتنەوەی لەگەڵ دیجلە دەڕژێتە ناو كەنداوەوە.
ماوەی پەنجا ساڵ دروستكردنی ژێرخانی ئاوی و وزە، گۆڕانی كەشوهەوا و ناخۆشتر لەوەش پەرەسەندنی شەڕ و پێكدادانەكان، زیانی گەورەیان لەو دوو رێگە ئاوییە و زەوییە كشتوكاڵییەكانی سەر ئەو دوو رووبارە داوە.
رۆژی 11ی تەمووز و لە دانیشتنێكی ئەنجوومەنی ئاسایشدا لەبارەی هەڕەشەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، حەسەن جەنابی، وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عێراق رایگەیاند: "گۆڕانی كەشوهەوا و كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو بەرهەمدارێتی خاك (واتە خاكە كشتوكاڵییەكان)ی لەناو بردووە و كردوویەتی بە خاكێكی بێ بەرهەم كە هیچ كەسێك ناتوانێ بۆ بژێویی خۆی پشتی پێ ببەستێ".
كەمبوونەوەی ئاو كێشەیەكە هەموو بەشەكانی كۆمەڵگا و سەرانسەری ناوچەكە دەگرێتەوە و مەحاڵە ئەو كێشەیە لە پەیوەندی و ململانێ نێوخۆی و ناوچەییەكان جیابكرێتەوە. توركیا، سووریا، عێراق و ئێران هەركامیان لەلایەن خۆیەوە هەوڵ دەدات سەروەریی خۆی بەسەر سەرچاوەكانی ئاوی وڵاتەكەیدا جێبەجێ بكات، بەڵام لەبەر ئەوەی هیچ ستراتیژێكی هەمەگیر بۆ دیجلە و فورات و حەوزە بەرفراوانەكانی سەرچاوەی ئاو لەئارادا نییە، قەیرانێك چاوەڕێی ناوچەكەیە.
توركیا
حكومەتی توركیا دەیەوێ بەهۆی پڕۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئانادۆڵ (ناسراو بە GAP ) گۆڕانی گەورە لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیادا بكات. ئەو پڕۆژەیە گرانترین و گەورەترین پڕۆژەیە لە مێژووی توركیادا كە دروستكردنی 22 بەنداو، 19 بنكەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە رێگەی بەنداوەكان و كۆمەڵێك پڕۆژەی ئاودێریش بۆ 1.7 ملیۆن هێكتار لە 9 پارێزگای توركیا لەخۆدەگرێ.
بەنداوی ئیلیسو چەق و بەردی بناغەی پڕۆژەی رۆژهەڵاتی ئانادۆڵە. ئەو بەنداوە، كە لەسەر رووباری دیجلە و لە سنووری نێوان پاریزگاكانی ماردین و شرناخ لێدەدرێ، توانای گلدانەوەی 10.4 ملیار مەترسێجا ئاوی هەیە و رووبەرەكەی 313 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. بەنداوی ئیلیسو ئەگەر تەواو بكرێ، دەبێ بە سەرچاوەیەكی سەرەكی دابینكردنی وزەی كارەبا و بڕیارە ساڵانە 3800 مێگاوات كارەبا لە كاژێرێكدا بەرهەم بهێنێ.
سەرەتای مانگی حوزەیرانی رابردوو حكومەتی توركیا لەسەر داوای حكومەتی عێراق كە رووبەڕووی كەمئاوی بووەتەوە، پڕكردنەوەی بەنداوی ئیلیسوی وەستاند. ئەو كات ئاوی بەنداوی مووسڵ بە رێژەیەك كەمی كردبوو كە لە 10 ساڵی رابردوودا بێوێنە بوو. ئەنقەرە قایل بوو بۆ ماوەیەكی كاتی پڕكردنەوەی بەنداوەكە بوەستێنێ و رێگە بدات ئاوی پێویست بە ناوچەكانی خوارەوەی رووباری دیجلە بگات.
ئەو كات فاتیح یڵدز، باڵیۆزی توركیا لە بەغدا گوتی كە بڕیاری لابردنی ئەو لەمپەرەی بۆ رەوتی ئاوی دیجلە دانرابوو، جارێكی دیكە پیشانی دا كە ئێمە دەتوانین پێویستییەكانی دراوسێكانمان بخەینە سەرووی پێداویستییەكانی خۆمانەوە.
سووریا
رووباری فورات سەرچاوەی سەرەكیی ئاوی سووریایە و نزیكەی 70٪ی ئاوی سەر زەوی ئەم وڵاتە دابین دەكات.
حافز ئەسەد، باوكی سەرۆكی ئێستای سووریا، ئاوی وەكو ئامرازێك بۆ دەستكەوتی سیاسی بەكاردەهێنا، كاتێك ئەسەدی باوك لە 1970 هاتە سەر حوكم، داوای كرد سووریا لەڕووی بەرهەمی كشتوكاڵییەوە پشت بە خۆی ببەستێ، ئەو هەوڵەی سەرۆكی پێشووی سووریا هەتا ئەو شوێنە چوو كە لە ساڵی 2000، واتە كاتێك بەشاری كوڕی هاتە سەر كورسی دەسەڵات، 90٪ی ئاوی سووریا بۆ كشتوكاڵ دەچوو.
بەڵام هەر ئەو سیاسەتەی ئەسەدی باوك رۆڵی سەرەكی هەبوو لەوەی دەسەڵاتی ئەسەدی كوڕ لە رووخانی یەكجاری نزیك بێتەوە.
وشكەساڵییە یەك لەدوای یەكەكان لە ساڵانی نەوەدەكان و دوو هەزارەكان رێژەی بەروبوومی كشتوكاڵیی كەمكردەوە و لە هەندێك ناوچە بووە هۆی لەناوچوونی 85٪ی مەڕوماڵات و كۆچی بە كۆمەڵی خەڵك بۆ ناوچەكانی دیكەی سووریا. لە كۆتایی ساڵانی 2000 دا نزیكەی 1.5 ملیۆن كەس لە ناوچە گوندییەكانەوە بەرەو شارەكانی سووریا كۆچیان كردبوو.
شرۆڤەكاران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە كەمئاوی رۆڵێكی سەرەكی لە بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی شار، زۆربوونی رێژەی بێكاری و دابەزینی ئاستی بەرهەمی ناپوختەی نێوخۆ (GDP)ی سووریادا هەبووە، هەموو ئەمانەش رۆڵی سەرەكییان لە دروستبوونی ململانێ و ناكۆكیی كۆمەڵایەتی و ئابووریدا هەبووە.
ململانێ لەسەر ئاو بە درێژایی 7 ساڵی شەڕی نێوخۆی سووریاش بەردەوام بووە و گروپە جیاجیاكان هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاویان داوە، لەوێشەوە ئاو وەكو چەكێك بەكارهێنراوە. لە ئاداری 2017، نەتەوە یەكگرتووەكان دیمەشقی بەوە تۆمەتبار كرد كە بە ئەنقەست سەرچاوەكانی ئاو بۆردومان دەكات و ئەمەی بە تاوانی جەنگ ناوبرد. رژێمی سووریاش گروپە چەكدارەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەوە تۆمەتبار دەكات كە بە ئەنقەست سەرچاوەكانی ئاویان ژەهراوی كردووە.
رێكخراوی داعشیش لەو كاتەی دەستیان بەسەر بەنداوی تەبقەدا گرتبوو لەسەر رووباری فورات، ئاوی بەنداوەكەیان لە شاری حەلەب گرتەوە كە لە كانوونی یەكەمی 2016 دا كەوتەوە دەست هێزەكانی لایەنگری رژێمی ئەسەد. ناوەندی (ستراتفۆر)ی ئەمریكی لە راپۆرتێكی 2015ی خۆیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە "راستە گروپێكی وەكو داعش كێڵگە نەوتی و غازییەكانی عێراق و سووریای كردووەتە ئامانج، بەڵام ئەگەر وردتر سەیری جموجۆڵەكانی ئەو رێكخراوە بكەین، دەبینین دیجلە و فورات رۆڵێكی جەوهەرییان لە پلاندانانی ئەو گروپەدا هەبووە".
لەلایەكی دیكەوە دەسەڵاتدارانی رۆژئاوای كوردستان حكومەتی توركیا بەوە تۆمەتبار دەكەن كە رەوتی ئاوی فورات بۆ ناوچە كوردییەكانی رۆژئاڤایان كەمكردووەتەوە. جووتیارانی پارێزگای حەسەكە چاوەڕێ دەكەن كەمترین بەرهەمی گەنمیان لە نیو سەدەی رابردوودا هەبێ، ئەمەش ترسی ئەوەی دروستكردووە كە سووریا تووشی كەمیی دانەوێڵە ببێت.
عێراق
عێراق بەشێوەیەكی سەرەكی چاوی لەو ئاوانەیە كە سەرچاوەكەیان دەكەوێتە دەرەوەی سنوورەكانی وڵاتەكە، لە كاتێكدا لە چاو سووریا و توركیای دراوسێی ئاوێكی زیاتر بەكاردەهێنێ، هۆكاری گەورەی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ژێرخانی ئاو، ئاودێری و كشتوكاڵی ئەم وڵاتە دوای چەندین دەیە شەڕ بە لاوازی ماوەتەوە، میتۆدەكانی ئاودێری ئەو وڵاتە كۆن و بەسەرچوون و ئەو دانەوێڵانەش كە جووتیارانی ئەم وڵاتە دەیانچێنن، ئاوێكی زۆریان پێویستە.
دیجلە و فورات نزیكەی 70٪ی ئاوی عێراق دابین دەكەن. بە مەبەستی ئیدارەكردنی سەرچاوەكانی ئاو و كۆنتڕۆڵكردنی لافاوەكان، حكومەتی عێراق لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە دەستی بە پڕۆژەی بەنداو و كەناڵی ئاو كرد. یەكەم بەنداویش كە تەواو كرا بەنداوی دوكان لەسەر زێی بچووك بوو.
حكومەتی بەغداش، هاوشێوەی سووریا، ئاوی وەكو ئامرازێك لە شەڕەكاندا بەكارهێناوە. رژێمی سەدام حوسێن كۆمەڵێك كاناڵی دروستكرد بۆ ئەوەی زۆنگاوە بەناوبانگەكانی باشووری عێراق و سەرچاوەی ژیانی خەڵكی ناڕازیی ئەو ناوچانە وشك بكات. لە قۆناغی دوای سەدام حوسێندا، حكومەتی عێراق هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی ئەو كارەساتە ژینگەیی و كولتوورییەی دا، بەڵام هەوڵەكانی ئەوانیش بەهۆی پڕۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئانادۆڵەوە تووشی كێشە بوون.
هاوینی ئەمساڵ وەزارەتی كشتوكاڵی عێراق بە شێوەیەكی كاتی چاندنی دانەوێڵەی وەكو برنج، گەنمەشامی، كونجی و گوڵەبەڕۆژەی قەدەغە كرد "چونكە ئەو ئاوەی بۆ ئاودێری ئەم دانەوێڵانە پێویستە لەبەردەست نییە".
هاوینی ئەمساڵ، بە هۆی كەمیی ئاو و كۆمەڵێك خزمەتگوزاریی دیكە، خۆپیشاندان لە پارێزگای بەسرە دەستیپێكرد و بە ناوچەكانی دیكەی باشووری عێراقدا بڵاوبووەوە.
ئێران
هیچكام لە دیجلە و فورات بەناو خاكی ئێراندا تێناپەڕن، بەڵام ئەم وڵاتە بەشێكە لە حەوزێكی ئاویی گەورەتر. رووبارەكانی زێی بچووك و سیروان لە ئێرانەوە دەڕژێنە ناو كوردستان و لەوێشەوە لەگەڵ ئاوی دیجلە تێكەڵ دەبن. ناوچە تەڕ و شێدارەكانی باشووریش پشت بە ئاوی دیجلە دەبەستن. ئێران تووشی قەیرانێكی سەرتاسەریی ئاو بووە.
ئێرانیش، هاوشێوەی سووریا، لەدوای شۆڕشی 1979ەوە لەو هەوڵدابووە لەڕووی بەرهەمی كشتوكاڵییەوە سەربەخۆ بێ، هەتا رادەیەكیش لەو هەوڵەیدا سەركەوتوو بووە. لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا، وەزارەتی كشتوكاڵی ئێران رایگەیاند ئەمساڵ وڵاتەكەی گەنم هاوردە ناكات. بەڵام ئەم سەربەخۆییە كشتوكاڵییە باجێكی قورسیشی بەدواوە بووە.
ئێران بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بەو ئاوی ژێرزەوی دەبەستێ و ئەو سەرچاوەیەش هەتا دێت وشكتر دەبێ. رووباڕی زایەندەڕوود لە نێوەڕاستی ئێران وشك بووە. لە باكووری رۆژئاواش، دەریاچەی ورمێ، گەورەترین دەریاچەی خوێواوكی جیهان 95٪ ئاوی خۆی لەدەست داوە، كە 80٪ی لە 30 ساڵی رابردوودا بووە.
دەریاچەی هاموون لەسەر سنووری نێوان ئێران و ئەفغانستانیش وشك بووە. بەرپرسانی حكومەتی كابول ئێران تۆمەتبار دەكەن بەوەی ئێران پشتگیری لە بزووتنەوەی تاڵیبان دەكات، ئەو گروپەش لە بەرامبەردا زیان بەو بەنداوانە دەگەیەنێ كە لەسەر رووباری هێلماند دروست دەكرێن. رووباری هێلماند سەرچاوەی سەرەكی ئاوی دەریاچەی هاموون بووە.
وشكبوونی بیرە ئاوەكان و كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە خەڵكی ئێرانی تووڕە كردووە. خەڵكی ئێران پەنجەی تۆمەت بۆ لای حكومەتی وڵاتەكەیان درێژ دەكەن كە نەیتوانیوە سەرچاوەكانی ئاوی ئێران بە باشی ئیدارە بكات. هاوینی ئەمساڵ خۆپیشاندان لەسەر كەمئاوی لە ئێرانیش توندوتیژی لێكەوتەوە.
ئێران كاتێكی زۆری لەبەر دەست نییە بۆ ئەوەی قەیرانی ئاو چارەسەر بكات. حكومەتی تاران هەوڵدەدات ئاوی كەنداو شیرین بكات، بەڵام ئەمە هەم بژاردەیەكی گرانە و هەمیش ناتوانێ بۆ ماوەیەكی درێژخایەن لەسەری بەردەوام بن. ئێرانییەكان كۆمەڵێك بەنداویشیان لەو ناوچانە لێداوە كە لەڕووی سەرچاوەكانی ئاوەوە دەوڵەمەندن.
بەنداوەكانی سەر زێی بچووك و سیروان كاریگەرییەكی نەرێنی گەورەیان لەسەر دابینكردنی ئاوی هەرێمی كوردستان داناوە. ئێران و عێراق حەوت رێككەوتنیان لەسەر سەرچاوەكانی ئاو هەیە، بەڵام لە هیچكامیاندا ئاماژە بە رووباری سیروان و زێی بچووك ناكرێ، لە كاتێكدا ئەم دوو رووبارە نەك هەر بۆ دابینكردنی ئاوی كوردستان گرنگن، بەڵكو بۆ پڕبوونەوەی رووباری دیجلە لە ناوەڕاستی عێراقیش بایەخیان هەیە.
حكومەتەكان كاتیان بەدەستەوە نەماوە
لە رۆژگاری ئەمڕۆدا كێشەی ئاوی نێوان وڵاتان بەهۆی پەیماننامەی رێڕەوە ئاوییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1997ەوە ئیدارە دەكرێن، بەڵام ئەو رێككەوتنە تەنیا واژۆی 39 وڵاتی بەسەرەوەیە. بەپێی رێككەوتنەكەی 97، وڵاتان پابەندن بەوەی رێز لە بەشە ئاوی وڵاتانی دراوسێ بگرن و بە یەكسانی سەرچاوەكانی ئاو دابەش بكەن. سووریا و عێراق، بە پێچەوانەی ئێران و توركیا، رێككەوتنەكەیان واژۆ كردووە.
رێككەوتنی چەند لایەنەی دابەشكردنی ئاو لە نێوان توركیا، سووریا و عێراقدا هەیە، بەڵام هیچ هاوڕاییەكی كۆتایی لەسەر ئاوە هاوبەشەكان لەنێوان ئەو سێ وڵاتەدا لەئارادا نییە، بەڵكو زۆرجاران لەسەر كێشەكانی پەیوەندیدار بە ئاوەوە لۆمەی یەكدی دەكەن.
بەنداوەكان بەشێكی بەرچاو لە ستراتیژی ئاوی ئەو وڵاتانە پێكدەهێنن، لەكاتێكدا هەركام لەو سێ وڵاتە سوورن لەسەر ئەوەی دەست بەسەر ئەو ئاوەدا بگرن كە لە توانایان دایە. بەڵام شارەزایان هۆشداری دەدەن بەنداوەكان لەڕووی ژینگەییەوە ناتوانن بژارەیەكی جێگیر بن، چونكە زیان بە دیوی خوارەوە رووباڕەكان و هەروەها دەریاكان دەگەیەنن، لەبەر ئەوەی بۆ كەمكردنەوەی رێژەی خوێی دەریاكان بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە رژانی ئاوی رووبارەكان دەبەسترێ.
بەنداوەكان و بنكەكانی گلدانەكانی ئاو لەدەستدانی ئاویشیان لێدەكەوێتەوە. رژانی ئاوی رووباری فورات لە 50 ساڵی رابردوودا نیوەی بووە، هۆیەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئاوی 32 بەنداوی سەر ئەو رووبارە دەبن بە هەڵم، لەكاتێكدا قورساییەكی زۆری كەرتی كشتوكاڵیشی لەسەرە.
گۆڕانی كەشوهەوا دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بارانبارین لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماش بەهەڵمبوونی ئاوی رووبارەكان و بەنداوەكانی سەر ئەو رووبارانە خێراتر دەكات، بەو پێیە دۆخەكە لەوەی ئێستاش خراپتر دەبێ.
عەلی حەسەناڵی، ئەندازیار و پرۆفیسۆر لە زانكۆی كوردستان ـ هەولێر، پێیوایە "سیستەمی سروشتی گۆڕانی بەسەردا هاتووە". بە بۆچوونی حەسەناڵی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە نێوان ئەو وڵاتانە دان كە "كەمترین ئامادەكاریان بۆ گۆڕانی كەشوهەوا كردووە و ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە".
بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە هیواكان مردوون، بەڵكو قەیرانی ئاو دەكرێ ئیدارە بكرێ، بەو مەرجەی حكومەتەكان بۆ دابەشكردنی ئاو هاوكاری یەكتر بكەن و بەكارهێنانی ئاو لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە چۆنێتی كاركردنی سیستەمەكە سروشتییەكە بێ. بۆیەش پرۆفیسۆرە كوردەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەرچەند رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەبەردەم كێشەی ئاو دایە "ئەوە بەو مانایە نییە كە ناتوانین ئیدارەی كێشەكە بكەین. ئەگەریش بتوانین ئیدارەی كێشەكە بكەین، ئەوە بێگومان دەتوانین بەسەر زۆر لەو كێشانەدا سەركەوین".
لە سەدەی 25ی پێش زایین و لە سەردەمی سۆمەرییەكاندا، هەردوو شاری لاگاش و ئوممە كێشەیەكی درێژیان لەسەر زەوییە كشتوكاڵییەكانی نێوان هەردوو شارەكە هەبوو. ئوممە هەر نەیدەتوانی كرێی ئەو زەوییە بدات كە كشتوكاڵی تێدا دەكرد، لاگاشیش لە وەڵامدا ئاراستەی ئاوی رووبارەكەی لێ گۆڕین، ئەمەش دواجار شەڕ و پێكدادانی لێكەوتەوە. ئەم دوژمنایەتییە لە رێگەی رێككەوتنێكی ئاوەوە یەكلابووەوە كە رەنگە نەك هەر یەكەمین رێككەوتن بووبێ لەسەر ئاو، بەڵكو یەكەم رێككەوتن و پەیماننامەی لەو جۆرەش بووبێ لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
ئێستا چەند هەزار ساڵ بەسەر ئەو رۆژگارەدا تێپەڕیوە، كەچی لە هەمان ناوچەدا ئاو وەكو كاڵایەكی كێشەساز ماوەتەوە.
رۆژهەڵاتی نێوەڕاست خۆی دەكەوێتە زۆنی وشكەساڵییەوە. ماوەی زیاتر لە حەوت ساڵە وشكەساڵییەكی سەخت ناوچەكەی گرتووەتەوە و گۆڕانی كەشوهەواش هێندەی دیكە دۆخەكەی خراپتر كردووە. ململانێ و مشتومڕی كۆنتڕۆڵكردنی ئاوی دیجلە و فورات نموونەیەكی زەقی قەیرانی ئاوی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە، لە كاتێكدا ئەو دوو رووبارە لانكی میزۆپۆتامیای كۆن و سەرچاوەی رەونەقی خاك و ژیانی خەڵك و تەنانەت میتۆلۆجیای ناوچەكەن.
هەردوو رووبارەكە لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیاوە سەرچاوە دەگرن و شوێنی سەرچاوەكانیان 80 كیلۆمەتر لە یەكەوە دوورە.
رێڕەوی رووباری دیجلە نزیكەی 1900 كیلۆمەترە كە 400 كیلۆمەتری بە باشووری رۆژهەڵاتی توركیادا تێدەپەڕێ و پاش لادانێكی كورت، بە درێژایی 32 كیلۆمەتر بەناو سووریادا دەڕوات و بەشەكەی دیكەی كە درێژترین بەشیشە، بەناو عێراقدا دەڕوات.
رووباری فورات رێگەیەكی پێچاوپێچتر لە دیجلە دەبڕێ و رێڕەوەكەشی 2800 كلیۆمەترە. فورات یەكەمجار لە توركیا بە ئاراستەی رۆژئاوا و پاشان بەرەو باشووری توركیا رەوت دەكات، پاش بڕینی 1300 كیلۆمەتر لەناو خاكی توركیا، ئاوی رووبارەكە دەڕژێتە ناو خاكی سووریا كە زیاتر لە 700 كیلۆمەتری رێڕەوی گشتی رووبارەكە لەخۆدەگرێ. عێراق دوایین ناوچەی وشكاییە كە ئاوی فورات دەیبڕێ و هەر لەو وڵاتەشەوە رووبارەكە پاش یەكگرتنەوەی لەگەڵ دیجلە دەڕژێتە ناو كەنداوەوە.
ماوەی پەنجا ساڵ دروستكردنی ژێرخانی ئاوی و وزە، گۆڕانی كەشوهەوا و ناخۆشتر لەوەش پەرەسەندنی شەڕ و پێكدادانەكان، زیانی گەورەیان لەو دوو رێگە ئاوییە و زەوییە كشتوكاڵییەكانی سەر ئەو دوو رووبارە داوە.
رۆژی 11ی تەمووز و لە دانیشتنێكی ئەنجوومەنی ئاسایشدا لەبارەی هەڕەشەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، حەسەن جەنابی، وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عێراق رایگەیاند: "گۆڕانی كەشوهەوا و كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو بەرهەمدارێتی خاك (واتە خاكە كشتوكاڵییەكان)ی لەناو بردووە و كردوویەتی بە خاكێكی بێ بەرهەم كە هیچ كەسێك ناتوانێ بۆ بژێویی خۆی پشتی پێ ببەستێ".
كەمبوونەوەی ئاو كێشەیەكە هەموو بەشەكانی كۆمەڵگا و سەرانسەری ناوچەكە دەگرێتەوە و مەحاڵە ئەو كێشەیە لە پەیوەندی و ململانێ نێوخۆی و ناوچەییەكان جیابكرێتەوە. توركیا، سووریا، عێراق و ئێران هەركامیان لەلایەن خۆیەوە هەوڵ دەدات سەروەریی خۆی بەسەر سەرچاوەكانی ئاوی وڵاتەكەیدا جێبەجێ بكات، بەڵام لەبەر ئەوەی هیچ ستراتیژێكی هەمەگیر بۆ دیجلە و فورات و حەوزە بەرفراوانەكانی سەرچاوەی ئاو لەئارادا نییە، قەیرانێك چاوەڕێی ناوچەكەیە.
توركیا
حكومەتی توركیا دەیەوێ بەهۆی پڕۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئانادۆڵ (ناسراو بە GAP ) گۆڕانی گەورە لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیادا بكات. ئەو پڕۆژەیە گرانترین و گەورەترین پڕۆژەیە لە مێژووی توركیادا كە دروستكردنی 22 بەنداو، 19 بنكەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە رێگەی بەنداوەكان و كۆمەڵێك پڕۆژەی ئاودێریش بۆ 1.7 ملیۆن هێكتار لە 9 پارێزگای توركیا لەخۆدەگرێ.
بەنداوی ئیلیسو چەق و بەردی بناغەی پڕۆژەی رۆژهەڵاتی ئانادۆڵە. ئەو بەنداوە، كە لەسەر رووباری دیجلە و لە سنووری نێوان پاریزگاكانی ماردین و شرناخ لێدەدرێ، توانای گلدانەوەی 10.4 ملیار مەترسێجا ئاوی هەیە و رووبەرەكەی 313 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. بەنداوی ئیلیسو ئەگەر تەواو بكرێ، دەبێ بە سەرچاوەیەكی سەرەكی دابینكردنی وزەی كارەبا و بڕیارە ساڵانە 3800 مێگاوات كارەبا لە كاژێرێكدا بەرهەم بهێنێ.
سەرەتای مانگی حوزەیرانی رابردوو حكومەتی توركیا لەسەر داوای حكومەتی عێراق كە رووبەڕووی كەمئاوی بووەتەوە، پڕكردنەوەی بەنداوی ئیلیسوی وەستاند. ئەو كات ئاوی بەنداوی مووسڵ بە رێژەیەك كەمی كردبوو كە لە 10 ساڵی رابردوودا بێوێنە بوو. ئەنقەرە قایل بوو بۆ ماوەیەكی كاتی پڕكردنەوەی بەنداوەكە بوەستێنێ و رێگە بدات ئاوی پێویست بە ناوچەكانی خوارەوەی رووباری دیجلە بگات.
ئەو كات فاتیح یڵدز، باڵیۆزی توركیا لە بەغدا گوتی كە بڕیاری لابردنی ئەو لەمپەرەی بۆ رەوتی ئاوی دیجلە دانرابوو، جارێكی دیكە پیشانی دا كە ئێمە دەتوانین پێویستییەكانی دراوسێكانمان بخەینە سەرووی پێداویستییەكانی خۆمانەوە.
سووریا
رووباری فورات سەرچاوەی سەرەكیی ئاوی سووریایە و نزیكەی 70٪ی ئاوی سەر زەوی ئەم وڵاتە دابین دەكات.
حافز ئەسەد، باوكی سەرۆكی ئێستای سووریا، ئاوی وەكو ئامرازێك بۆ دەستكەوتی سیاسی بەكاردەهێنا، كاتێك ئەسەدی باوك لە 1970 هاتە سەر حوكم، داوای كرد سووریا لەڕووی بەرهەمی كشتوكاڵییەوە پشت بە خۆی ببەستێ، ئەو هەوڵەی سەرۆكی پێشووی سووریا هەتا ئەو شوێنە چوو كە لە ساڵی 2000، واتە كاتێك بەشاری كوڕی هاتە سەر كورسی دەسەڵات، 90٪ی ئاوی سووریا بۆ كشتوكاڵ دەچوو.
بەڵام هەر ئەو سیاسەتەی ئەسەدی باوك رۆڵی سەرەكی هەبوو لەوەی دەسەڵاتی ئەسەدی كوڕ لە رووخانی یەكجاری نزیك بێتەوە.
وشكەساڵییە یەك لەدوای یەكەكان لە ساڵانی نەوەدەكان و دوو هەزارەكان رێژەی بەروبوومی كشتوكاڵیی كەمكردەوە و لە هەندێك ناوچە بووە هۆی لەناوچوونی 85٪ی مەڕوماڵات و كۆچی بە كۆمەڵی خەڵك بۆ ناوچەكانی دیكەی سووریا. لە كۆتایی ساڵانی 2000 دا نزیكەی 1.5 ملیۆن كەس لە ناوچە گوندییەكانەوە بەرەو شارەكانی سووریا كۆچیان كردبوو.
شرۆڤەكاران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە كەمئاوی رۆڵێكی سەرەكی لە بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی شار، زۆربوونی رێژەی بێكاری و دابەزینی ئاستی بەرهەمی ناپوختەی نێوخۆ (GDP)ی سووریادا هەبووە، هەموو ئەمانەش رۆڵی سەرەكییان لە دروستبوونی ململانێ و ناكۆكیی كۆمەڵایەتی و ئابووریدا هەبووە.
ململانێ لەسەر ئاو بە درێژایی 7 ساڵی شەڕی نێوخۆی سووریاش بەردەوام بووە و گروپە جیاجیاكان هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاویان داوە، لەوێشەوە ئاو وەكو چەكێك بەكارهێنراوە. لە ئاداری 2017، نەتەوە یەكگرتووەكان دیمەشقی بەوە تۆمەتبار كرد كە بە ئەنقەست سەرچاوەكانی ئاو بۆردومان دەكات و ئەمەی بە تاوانی جەنگ ناوبرد. رژێمی سووریاش گروپە چەكدارەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەوە تۆمەتبار دەكات كە بە ئەنقەست سەرچاوەكانی ئاویان ژەهراوی كردووە.
رێكخراوی داعشیش لەو كاتەی دەستیان بەسەر بەنداوی تەبقەدا گرتبوو لەسەر رووباری فورات، ئاوی بەنداوەكەیان لە شاری حەلەب گرتەوە كە لە كانوونی یەكەمی 2016 دا كەوتەوە دەست هێزەكانی لایەنگری رژێمی ئەسەد. ناوەندی (ستراتفۆر)ی ئەمریكی لە راپۆرتێكی 2015ی خۆیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە "راستە گروپێكی وەكو داعش كێڵگە نەوتی و غازییەكانی عێراق و سووریای كردووەتە ئامانج، بەڵام ئەگەر وردتر سەیری جموجۆڵەكانی ئەو رێكخراوە بكەین، دەبینین دیجلە و فورات رۆڵێكی جەوهەرییان لە پلاندانانی ئەو گروپەدا هەبووە".
لەلایەكی دیكەوە دەسەڵاتدارانی رۆژئاوای كوردستان حكومەتی توركیا بەوە تۆمەتبار دەكەن كە رەوتی ئاوی فورات بۆ ناوچە كوردییەكانی رۆژئاڤایان كەمكردووەتەوە. جووتیارانی پارێزگای حەسەكە چاوەڕێ دەكەن كەمترین بەرهەمی گەنمیان لە نیو سەدەی رابردوودا هەبێ، ئەمەش ترسی ئەوەی دروستكردووە كە سووریا تووشی كەمیی دانەوێڵە ببێت.
عێراق
عێراق بەشێوەیەكی سەرەكی چاوی لەو ئاوانەیە كە سەرچاوەكەیان دەكەوێتە دەرەوەی سنوورەكانی وڵاتەكە، لە كاتێكدا لە چاو سووریا و توركیای دراوسێی ئاوێكی زیاتر بەكاردەهێنێ، هۆكاری گەورەی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ژێرخانی ئاو، ئاودێری و كشتوكاڵی ئەم وڵاتە دوای چەندین دەیە شەڕ بە لاوازی ماوەتەوە، میتۆدەكانی ئاودێری ئەو وڵاتە كۆن و بەسەرچوون و ئەو دانەوێڵانەش كە جووتیارانی ئەم وڵاتە دەیانچێنن، ئاوێكی زۆریان پێویستە.
دیجلە و فورات نزیكەی 70٪ی ئاوی عێراق دابین دەكەن. بە مەبەستی ئیدارەكردنی سەرچاوەكانی ئاو و كۆنتڕۆڵكردنی لافاوەكان، حكومەتی عێراق لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە دەستی بە پڕۆژەی بەنداو و كەناڵی ئاو كرد. یەكەم بەنداویش كە تەواو كرا بەنداوی دوكان لەسەر زێی بچووك بوو.
حكومەتی بەغداش، هاوشێوەی سووریا، ئاوی وەكو ئامرازێك لە شەڕەكاندا بەكارهێناوە. رژێمی سەدام حوسێن كۆمەڵێك كاناڵی دروستكرد بۆ ئەوەی زۆنگاوە بەناوبانگەكانی باشووری عێراق و سەرچاوەی ژیانی خەڵكی ناڕازیی ئەو ناوچانە وشك بكات. لە قۆناغی دوای سەدام حوسێندا، حكومەتی عێراق هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی ئەو كارەساتە ژینگەیی و كولتوورییەی دا، بەڵام هەوڵەكانی ئەوانیش بەهۆی پڕۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئانادۆڵەوە تووشی كێشە بوون.
هاوینی ئەمساڵ وەزارەتی كشتوكاڵی عێراق بە شێوەیەكی كاتی چاندنی دانەوێڵەی وەكو برنج، گەنمەشامی، كونجی و گوڵەبەڕۆژەی قەدەغە كرد "چونكە ئەو ئاوەی بۆ ئاودێری ئەم دانەوێڵانە پێویستە لەبەردەست نییە".
هاوینی ئەمساڵ، بە هۆی كەمیی ئاو و كۆمەڵێك خزمەتگوزاریی دیكە، خۆپیشاندان لە پارێزگای بەسرە دەستیپێكرد و بە ناوچەكانی دیكەی باشووری عێراقدا بڵاوبووەوە.
ئێران
هیچكام لە دیجلە و فورات بەناو خاكی ئێراندا تێناپەڕن، بەڵام ئەم وڵاتە بەشێكە لە حەوزێكی ئاویی گەورەتر. رووبارەكانی زێی بچووك و سیروان لە ئێرانەوە دەڕژێنە ناو كوردستان و لەوێشەوە لەگەڵ ئاوی دیجلە تێكەڵ دەبن. ناوچە تەڕ و شێدارەكانی باشووریش پشت بە ئاوی دیجلە دەبەستن. ئێران تووشی قەیرانێكی سەرتاسەریی ئاو بووە.
ئێرانیش، هاوشێوەی سووریا، لەدوای شۆڕشی 1979ەوە لەو هەوڵدابووە لەڕووی بەرهەمی كشتوكاڵییەوە سەربەخۆ بێ، هەتا رادەیەكیش لەو هەوڵەیدا سەركەوتوو بووە. لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا، وەزارەتی كشتوكاڵی ئێران رایگەیاند ئەمساڵ وڵاتەكەی گەنم هاوردە ناكات. بەڵام ئەم سەربەخۆییە كشتوكاڵییە باجێكی قورسیشی بەدواوە بووە.
ئێران بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بەو ئاوی ژێرزەوی دەبەستێ و ئەو سەرچاوەیەش هەتا دێت وشكتر دەبێ. رووباڕی زایەندەڕوود لە نێوەڕاستی ئێران وشك بووە. لە باكووری رۆژئاواش، دەریاچەی ورمێ، گەورەترین دەریاچەی خوێواوكی جیهان 95٪ ئاوی خۆی لەدەست داوە، كە 80٪ی لە 30 ساڵی رابردوودا بووە.
دەریاچەی هاموون لەسەر سنووری نێوان ئێران و ئەفغانستانیش وشك بووە. بەرپرسانی حكومەتی كابول ئێران تۆمەتبار دەكەن بەوەی ئێران پشتگیری لە بزووتنەوەی تاڵیبان دەكات، ئەو گروپەش لە بەرامبەردا زیان بەو بەنداوانە دەگەیەنێ كە لەسەر رووباری هێلماند دروست دەكرێن. رووباری هێلماند سەرچاوەی سەرەكی ئاوی دەریاچەی هاموون بووە.
وشكبوونی بیرە ئاوەكان و كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە خەڵكی ئێرانی تووڕە كردووە. خەڵكی ئێران پەنجەی تۆمەت بۆ لای حكومەتی وڵاتەكەیان درێژ دەكەن كە نەیتوانیوە سەرچاوەكانی ئاوی ئێران بە باشی ئیدارە بكات. هاوینی ئەمساڵ خۆپیشاندان لەسەر كەمئاوی لە ئێرانیش توندوتیژی لێكەوتەوە.
ئێران كاتێكی زۆری لەبەر دەست نییە بۆ ئەوەی قەیرانی ئاو چارەسەر بكات. حكومەتی تاران هەوڵدەدات ئاوی كەنداو شیرین بكات، بەڵام ئەمە هەم بژاردەیەكی گرانە و هەمیش ناتوانێ بۆ ماوەیەكی درێژخایەن لەسەری بەردەوام بن. ئێرانییەكان كۆمەڵێك بەنداویشیان لەو ناوچانە لێداوە كە لەڕووی سەرچاوەكانی ئاوەوە دەوڵەمەندن.
بەنداوەكانی سەر زێی بچووك و سیروان كاریگەرییەكی نەرێنی گەورەیان لەسەر دابینكردنی ئاوی هەرێمی كوردستان داناوە. ئێران و عێراق حەوت رێككەوتنیان لەسەر سەرچاوەكانی ئاو هەیە، بەڵام لە هیچكامیاندا ئاماژە بە رووباری سیروان و زێی بچووك ناكرێ، لە كاتێكدا ئەم دوو رووبارە نەك هەر بۆ دابینكردنی ئاوی كوردستان گرنگن، بەڵكو بۆ پڕبوونەوەی رووباری دیجلە لە ناوەڕاستی عێراقیش بایەخیان هەیە.
حكومەتەكان كاتیان بەدەستەوە نەماوە
لە رۆژگاری ئەمڕۆدا كێشەی ئاوی نێوان وڵاتان بەهۆی پەیماننامەی رێڕەوە ئاوییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1997ەوە ئیدارە دەكرێن، بەڵام ئەو رێككەوتنە تەنیا واژۆی 39 وڵاتی بەسەرەوەیە. بەپێی رێككەوتنەكەی 97، وڵاتان پابەندن بەوەی رێز لە بەشە ئاوی وڵاتانی دراوسێ بگرن و بە یەكسانی سەرچاوەكانی ئاو دابەش بكەن. سووریا و عێراق، بە پێچەوانەی ئێران و توركیا، رێككەوتنەكەیان واژۆ كردووە.
رێككەوتنی چەند لایەنەی دابەشكردنی ئاو لە نێوان توركیا، سووریا و عێراقدا هەیە، بەڵام هیچ هاوڕاییەكی كۆتایی لەسەر ئاوە هاوبەشەكان لەنێوان ئەو سێ وڵاتەدا لەئارادا نییە، بەڵكو زۆرجاران لەسەر كێشەكانی پەیوەندیدار بە ئاوەوە لۆمەی یەكدی دەكەن.
بەنداوەكان بەشێكی بەرچاو لە ستراتیژی ئاوی ئەو وڵاتانە پێكدەهێنن، لەكاتێكدا هەركام لەو سێ وڵاتە سوورن لەسەر ئەوەی دەست بەسەر ئەو ئاوەدا بگرن كە لە توانایان دایە. بەڵام شارەزایان هۆشداری دەدەن بەنداوەكان لەڕووی ژینگەییەوە ناتوانن بژارەیەكی جێگیر بن، چونكە زیان بە دیوی خوارەوە رووباڕەكان و هەروەها دەریاكان دەگەیەنن، لەبەر ئەوەی بۆ كەمكردنەوەی رێژەی خوێی دەریاكان بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە رژانی ئاوی رووبارەكان دەبەسترێ.
بەنداوەكان و بنكەكانی گلدانەكانی ئاو لەدەستدانی ئاویشیان لێدەكەوێتەوە. رژانی ئاوی رووباری فورات لە 50 ساڵی رابردوودا نیوەی بووە، هۆیەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئاوی 32 بەنداوی سەر ئەو رووبارە دەبن بە هەڵم، لەكاتێكدا قورساییەكی زۆری كەرتی كشتوكاڵیشی لەسەرە.
گۆڕانی كەشوهەوا دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بارانبارین لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماش بەهەڵمبوونی ئاوی رووبارەكان و بەنداوەكانی سەر ئەو رووبارانە خێراتر دەكات، بەو پێیە دۆخەكە لەوەی ئێستاش خراپتر دەبێ.
عەلی حەسەناڵی، ئەندازیار و پرۆفیسۆر لە زانكۆی كوردستان ـ هەولێر، پێیوایە "سیستەمی سروشتی گۆڕانی بەسەردا هاتووە". بە بۆچوونی حەسەناڵی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە نێوان ئەو وڵاتانە دان كە "كەمترین ئامادەكاریان بۆ گۆڕانی كەشوهەوا كردووە و ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە".
بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە هیواكان مردوون، بەڵكو قەیرانی ئاو دەكرێ ئیدارە بكرێ، بەو مەرجەی حكومەتەكان بۆ دابەشكردنی ئاو هاوكاری یەكتر بكەن و بەكارهێنانی ئاو لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە چۆنێتی كاركردنی سیستەمەكە سروشتییەكە بێ. بۆیەش پرۆفیسۆرە كوردەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەرچەند رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەبەردەم كێشەی ئاو دایە "ئەوە بەو مانایە نییە كە ناتوانین ئیدارەی كێشەكە بكەین. ئەگەریش بتوانین ئیدارەی كێشەكە بكەین، ئەوە بێگومان دەتوانین بەسەر زۆر لەو كێشانەدا سەركەوین".