سیستەمی تەندروستیی نیشتمانی و بیمەی تەندروستی
بەپێی هەڵسەنگاندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانی، سیستەمی تەندروستیی عێراق لە نێوان ساڵانی 1972 تا ساڵی 1991 باش بووە، هۆكارەكەشی ئەوە بووە ژمارەی دانیشتووانی عێراق كەم بووە و بەكارهێنانی تەكنەلۆجیاش لە سیستەمی تەندروستیدا نەبوو یان كەم بوو. هەرچەندە ئەوكات میزانییەی عێراق زۆر بووە، بەڵام رژێم كەمی لە خزمەتگوزاریدا خەرج دەكرد.
ئێستا ژمارەی دانیشتووانی عێراق چەند بەرانبەر زیاترە و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو لەگەڵ كات، زیاتر هاتووەتە ناو كارەكە كە نرخیان زۆر گرانە، ئەمەش ئابووریی تەندروستی دە قات گران كردووە. لەدوای 1991یش شەڕە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق و گەمارۆی ئابووری نەیهێشت ئەو كەرتە پێشبكەوێ.
بیمەی تەندروستی هەموو سیستەمی تەندروستی نییە، بەڵكو رەگەزێكی سیستەمی تەندروستییە كە ئەویش ئابووریی تەندروستییە. سیستەمی تەندروستی چەندین بەش و دەیان لقی هەیە. بەپێی یاسا ئەركی وەزارەتی تەندروستییە ئەم سیستەمە رێكبخاتەوە (چاكی بكاتەوە و نوێی بكاتەوە).
قسەكردن لەسەر سیستەمی تەندروستی زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام ئێمە لێرەدا تەنیا قسە لەسەر بیمەی تەندروستی دەكەین كە بابەتی ئەمڕۆی ئەم كەرتەیە و پێویستە هەموومان زانیاریمان لەبارەیەوە هەبێ.
هەندێ روونكردنەوەی گرنگ لەسەر بیمەی تەندروستی:
1- دەبێ حكومەت پارەی نەوت و سەرچاوە سروشتییەكان و باج و رسومات بە پارەی هاووڵاتیان بزانێت، بەپێی ستاندارتی جیهانی بڕێك لەو پارەیە بۆ خزمەتگوزاری خەرج بكات، رێژەی ستانداردی جیهانی بۆ خزمەتگوزاریی تەندروستی لە بودجەی هەر دەوڵەتێك بریتییە لە 5 تاوەكو 15%. ئەگەر ئەم پارەیە بەشی خزمەتگوزاری دیاریكراو لە سیستەمی تەندروستی كرد، ئەوە بیمەی تەندروستی پێویست نابێت، بەڵام ئەگەر كورتهێنانی هەبوو دەكرێ پەنا بۆ بیمەی تەندروستی ببەین، كەواتە هەنگاوەكان ئەمانە دەبن:
أ_ دەبێ حكومەت سیستەمی تەندروستی رێكبخاتەوە (چاككردنەوە و نوێكردنەوە) بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری تەندروستی باش، چونكە كورتهێنانی ئێستا كە زۆربەی بەهۆی خراپیی سیستەمی تەندروستیەوەیە، ناكرێ و ناتوانرێ یەكسەر بە پارەی هاووڵاتیان پڕ بكرێتەوە، هاووڵاتیانیش ئامادەنین پارەی زۆر بە خزمەتگوزاریی تەندروستی، لەڕێگای سیستەمی تەندروستیی خراپەوە بدەن.
ب. حكومەت پێویستە پشكی خزمەتگوزاری زیاد بكات و بیگەیەنێتە 10%ی كۆی گشتیی میزانییە.
ج. بەڵام ئەگەر دوای ئەو دوو هەنگاوەی سەرەوە، كورتهێنانێكی راستەقینە لە كەرتی تەندروستیدا هەبوو، ئەو كات حكومەت دەتوانێ بە چەند رێگایەك ئابووریی تەندروستی چاك بكاتەوە، یەكێك لەوانە پەنا بەرێ بۆ بیمەی تەندروستی.
2- ئەگەر حكومەت پەنای برد بۆ بیمەی تەندروستی دەبێ بەپێی دەستووری عێراقی دەستەیەك و سندوقێك دابمەزرێنێ بۆ بیمەی تەندروستی كە لەژێر سەرپەرشتی حكومەتدا بێت، ئامانج و ئەرك و دەسەڵات و میزانییەی بە یاسا ڕێكبخرێت. دەستووری عێراقی رێگا نادات بیمەی تەندروستی لەڕێگای دامەزراوەی بیمەوە شەریك بكات و دامەزراوەی قازانویست لە هاووڵاتیان وەربگیرێ تەنیا بۆ ئەو هاووڵاتیانەی كە بە ویستی خۆیان دەیانەوێ یان لە حاڵەتەكانی شاندەكان و سەردانیكەرانی بیانی یان بۆ ئەو خزمەتگوزارییانەی كە لەدەرەوەی چاودێری تەندروستی و دڵنیایی كۆمەڵایەتی و تەندروستی پێشكەش دەكرێن.
3- بیمەی تەندروستی بە تەواوی ئەرك و شێوەی دامەزراوەی تەندروستی لە هەرێمی كوردستان دەگۆڕێ، بۆ نموونە دەبێ وەزارەت زیاتر ئیشی چاودێری بكات. دەبێ دامەزراوەكانی تەندروستی بە لامەركەزی بەڕێوە بچن لە ڕووی ئیدارییەوە، لەڕووی داراییەوە تەمویلی خودی خۆیان بكەن. دەبێ لەڕێگای ئەنجوومەنی ئیداری بەڕێوەبچن و میلاكاتیان دیاری بكرێت و خزمەتگوزاری دیاریكراو پێشكەش بكەن و یەكەی حیسابییان بۆ بكرێتەوە. دوای ئەوەی نرخی خزمەتگوزاریە تەندروستییەكان دیاریكرا لەلایەن دەستەی بیمەی تەندروستی، وەسڵ و چەك بۆ هاووڵاتیانی نەخۆش كە سەردانی ئەو دامەزراوە تەندروستییانە دەكەن، دروست دەكرێن. پارەی ئەو وەسڵ و چەكانە لە سندوقی بیمەی تەندروستی بۆ نەخۆش خەرج دەكرێتەوە. دەكرێ ڕێژەیەكی كەمیش لەو پارەیە لە هاووڵاتیانی نەخۆش وەربگیرێتەوە. گۆڕانكارییەكی لەم شێوە پێویستی بە چەند ساڵ هەیە.
4- بە جێبەجێكردنی بیمەی تەندروستی كەرتی تەندروستی پەیوەست دەبێ بە چەند بنەمایەك:
أ- خزمەتگوزاری (چاودێری تەندروستی) بۆ هەموو هاووڵاتیان بێ جیاوازی بەپێی ماددەی 31 لە دەستووری عێراقی لە لایەن وەزارەتی تەندروستی، ئەویش بەڕێگای سیستەمی تەندروستیی نیشتمانی پێشكەش دەكرێ.
ب- هەموو ئەوانەی كە (دڵنیایی كۆمەڵایەتی و تەندروستی) دەیانگرێتەوە بەپێی مادەی 30 لە دەستووری عێراق، لە رێگای حكومەتەوە خزمەتگوزارییان پێشكەش دەكرێ.
ج- بەشێكی دیكەی خزمەتگوزاری تەندروستی لە رێگای سندوقی بیمەی تەندروستی بۆ هاووڵاتیانی نەخۆش دابین دەكرێ لە كەرتی گشتی، بەپێی یاسا دەكرێ دامەزراوەی بیمەی تەندروستی گرێبەست لەگەڵ دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت بكات.
د- هەندێ خزمەتگوزاریی تەندروستی كە ناچنە ناو گرێبەستی بیمەكەوە، هاووڵاتی دەتوانێ لە كاتی پێویستدا لە رێگای دامەزراوەی دیكەوە بۆ خۆی دابینی بكات، بۆ نموونە تەئمینی تەندروستیی كۆمپانیاكان.
ه- شاند و سەردانیكەران و كۆمپانیا بیانییەكان لە رێگای تەئمینی تەندروستیی كۆمپانیاكانەوە، خزمەتگوزارییان بۆ دابین دەكرێ.
و - بەپێی سیستەم دەكرێ هاووڵاتیان كەڵك لە كەرتی تەندروستیی گشتی یان تایبەت وەربگرن بۆ چارەسەر.
ز- بەپێی ئەم دابەشكردنەی سەرەوە، هاووڵاتیانیش دابەش دەكرێن بۆ چەند گروپێك، كە هەر یەكەیان كارتی خۆی بۆ دروست دەكرێ.
5- دەبێ پرەنسیپی یەكسانی و دادوەریی تەندروستی دەستەبەر بكرێ لە جێبەجێكردنی یاسای بیمەی تەندروستی.
6- بۆ جێبەچێكردنی یاسای بیمەی تەندروستی پێویستە مەبدەئی هاوبەش جێبەجێ بكرێ، چونكە ئەم كارە هاوكاری و هەماهەنگی نێوان پەرلەمان، حكومەت، هەماهەنگی وەزارەتەكانی تەندروستی، دارایی، كاروباری كۆمەڵایەتی، پلاندانان، شارەوانی، دامەزراوە زانستی و ئەكادیمییەكان، سەندیكاكانی پزیشكی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی پێویستە.
7- پێشتر لە كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكاندا باسی ئەو بابەتەمان كردووە. هەروەها لە ساڵی 2010 پرۆژەیەكی پێشنیاركراومان لە ڕێگای لیژنەی تەندروستی پەرلەمان بۆ حكومەت ناردووە بۆ دیراسە، بەڵام بەداخەوە بە پاساوی شەڕی داعش و قەیرانی دارایی ئیشی لەسەر نەكرا. ئەمە جگە لەوەی لەڕێگای لیژنەی تەندروستی پەرلەمانەوە دەیان نووسراومان بۆ وەزارەت ناردووە.
حكومەت لە رێگای ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی و دامەزراوەی (ڕاند)ی ئەمریكی و پەیمانگەی فەرەنسی، چەندین لێكۆڵینەوەیان لەسەر سیستەمی تەندروستی هەرێمی كوردستان كردووە و چەندین ملیۆن دۆلاریان بۆ ئەم لێكۆڵینەوانە خەرج كردووە، بەڵام سوودیان لێ وەرنەگیرا. هەر لە پەرلەمان هەوڵی دیكەشمان لە كۆنفرانسە هاوبەشەكانی هەرێم و بەغداد داوە كە هاوتەریب پێكەوە ئەم هەوڵە بدرێ، بە كۆنفرانسی هاوبەشی عەمان بە سەرپەرشتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی ساڵی 2011 دەستمانپێكرد، بڕیارمان دا بەردەوام بین، بەڵام ئەوانیش تا ئێستا هیچیان نەكرد.
د.حەسەن محەممەد سوورە
جێگری سەرۆكی پەرلەمان لە خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان