بەرنامەی لەگەڵ رەنج لەبارەی بەرزبوونەوەی ژمارەی تووشبووانی شێرپەنجە

 

رۆژی یەکشەممە 23-10-2022 بەرنامەی لەگەڵ رەنج تایبەت بوو بە هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی رێژەی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان و هەریەک لە د. عەبدولفەتاح هەورامی، پسپۆڕی تەندروستیی کۆمەڵگە، عەلی حەمەساڵح، پەرلەمانتار، د. لوقمان نانەکەلی، پزیشکی راوێژکاری لە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە، د. محەممەد عەبدولوەهاب، بەرپرسی هۆبەی کۆنتڕۆڵکردنی شێرپەنجە لە سلێمانی، کاوە حەمەشەریف، قوتابیی دکتۆرا لە کیمیا، د. زەکی عەلی، ئەندامی سندووقی شێرپەنجە لە نووسینگەی دهۆک میوانی بەرنامەکە بوون.

 

کاوە حەمەشەریف، قوتابیی دکتۆرا لە کیمیا لە بەرنامەکەدا گوتی: "لەدوای پاڵاوتنی نەوتی خاو لە پاڵاوگە نایاساییەکان و دوای جیاکردنەوەی نەفتا و گازەکە، رۆنێک دەمێنێتەوە کە لەگەڵ نەوتی سپی تێکەڵی دەکەن و ماددەی کۆستیک و ترشی گۆگردی تێکەڵ دەکەن و بەناوی گازوایل دەیفرۆشن، 90٪ بۆ 95٪ی ئەو گازەی لە هەرێمی کوردستان بۆ موەلیدە و ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر بەکاردەهێنرێت، ئەو ماددەیەیە کە بە روواڵەت لە گاز دەچێت، بەڵام لەڕووی کیمیاییەوە پێکهاتەکەی گازوایل نییە".

 

کاوە حەمەشەریف گوتی: "گازوایل دەبێ تەنها پێکهاتەی کاربۆن و هایدرۆجینی تێدابێت، بەڵام ئەو گیراوەیە ماددەی گۆگردی تێدایە کە ماددەیەکی سەرەکییە بۆ دروستبوونی شێرپەنجە و لەگەڵ سووتانی دەبێتە ئۆکسیدەکانی گۆگرد و نایترۆجین و بۆ ئەوەی رێگە لەمەش بگرن، لید و قوڕقوشمی تێدەکەن کە ئەویش لە هەموو دنیادا قەدەخەکراوە لەبەر ئەوەی مرۆڤ تووشی لەبیرچوونەوە دەکات". 

 

هاوکات لەو باوەڕەدایە هەرێمی کوردستان ئێستا وەک ناوچەیەکە کە کیمیاباران کرابێت و دەشڵێت، "ئەگەر وا نییە با بچن ئەو گیراوەیە بپشکنن کە پاڵاوگە نایاساییەکان بەناوی گاز دەیخەنە بازاڕەوە، با لە گۆڕەپانەکانی فرۆشتنی سووتەمەنی نموونە بهێنن و بیپشکنن. لە سلێمانی پشکنینمان کردووە کە گازوایلە راستەقینەکە 10 بۆ 50 PPMی ماددەی زیانبەخشی تێدایە، بەڵام ئەو گیراوەیە 45 هەزار PPMی تێدایە".

 

بە گوتەی کاوە حەمەشەریف: "ئەو گیراوەیە بۆ موەلیدەی گەڕەک و ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر و موەلیدەی کارگەکان و هەندێک ماڵیش کە خۆیان موەلیدەیان هەیە، بەکاردەهێنرێت، لە هەرێمی کوردستان نزیکەی پێنج هەزار موەلیدە هەن، ئەگەر هەر موەلیدەیەک لە کاژێرێکدا 70 لیتر سووتەمەنی بەکاربهێنێت و لە رۆژێکدا هەشت کاژێر کاربکات، لەگەڵ ئۆتۆمبێلە بارهەڵگرەکان تێکڕا نزیکەی رۆژانە پێنج ملیۆن لیتر لەم گیراوەیە دەسووتێنن بەبێ هیچ فیلتەرێک و راستەوخۆ غازەکەی دەچێتە قوڕگ و سییەکانی هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستانەوە". 

 

لەبارەی کوالێتیی بەنزینیشەوە کاوە حەمەشەریف دووپاتیکردەوە: "ئەو بەنزینەش لە بازاڕ هەیە لە سێ ماددە پێکدێت، ئەو ماددانە لە هەموو دنیا بە چاودێریی لایەنێکی پسپۆڕ تێکەڵدەکرێن و دەکرێتە بەنزین، بەڵام ئەوەی لە کوردستان دەکرێ، بە هەڕەمەکییە و هەر ئەوەش بووەتە هۆی سووتانی ئۆتۆمبێل و فیولپەمپ، تەنانەت گومانی ئەوە دەکرێت دەستێک لەپشت ئەمەوەبێت بۆ دروستبوونی بازرگانیی فیولپەمپ".

 

کاوە حەمەشەریف پێیوایە: "پشکنینی سامانە سرووشتییەکان بۆ یەک جۆری بەنزین لەگەڵ پشکنین لە سلێمانی دوو ئەنجامی جیاوازیان هەیە، هێڤی مێتەڵ کە کانزا قورسەکانە و ماددەی شێرپەنجەییە، پشکنینی بۆ ناکرێت، هەموو ئەو ئامێرانەی پشکنین بۆ هێڤی مێتەڵەکان دەکەن، لەکاریان خستوون و دەڵێن کارناکەن".

 

زیاتر روونیدەکاتەوە: "نەک بۆ بەنزین، تەنانەت پشکنین بۆ ئەو گیراوەیەش ناکرێت کە بەناوی گازوایل لەلایەن موەلیدەکانەوە بەکاردەهێنرێت، ئەو گیراوەیە بخەرە ناو فریزەر، لە ماوەیەکی کەمدا دەیبەستێت، لەکاتێکدا نابێ بە هیچ شێوەیەک گازوایل بیبەستێت، موەلیدەکان لە وەرزی زستاندا بۆیلەری بۆ دادەنێن".

 

کاوە حەمەشەریف دەڵێت: "بەنزینی بازیان کە بە کوالیتییەکی بەرز دروستدەکرێت، هەناردەی عێراق دەکرێت و بە 450 دینار لەوێ دەفرۆشرێتەوە، کۆمپانیای کاریش بە هەمان شێوە بۆ مووسڵی رەوانە دەکات، بەڵام بەنزینە بێکوالیتی و تێکەڵەکە لە هەرێمی کوردستان بە نرخی سەروو 800 دینار دەفرۆشرێتەوە. خۆم بە ترسەوە ماڵ و منداڵەکانم سواری ئۆتۆمبێل دەکەم، لەبەر ئەوەی هەموو ئۆتۆمبێلێک بەو بەنزینەی لە کوردستان دەفرۆشرێت، ئەگەری سووتانی هەیە". 

 

 

عەلی حەمەساڵح، سەرۆکی لیژنه‌ى وزه‌ و سامانە سرووشتییه‌كان و پیشه‌سازى و بازرگانیی پەرلەمانی کوردستان رایگەیاند: "نزیکەی 500 پاڵاوگە و گۆڕەپانی بێ مۆڵەت لە کوردستان هەن کە هەر شتێک بکەن و هەر گیراوە و تێکەڵەیەک دروستبکەن، کەس لێپێچینەوەیان لێناکات، ساڵی 2020 رۆژانە 10 تووشبوو و 2021 رۆژانە 15 تووشبووی شێرپەنجە لە نەخۆشخانەی هیوا تۆمارکراوە، بەڵام ئەمساڵ لە 16-10-2022 لە نەخۆشخانەی هیوا 40 تووشبوون هەبووە، ئەگەر بەراوردی بکەی لە ماوەی دوو ساڵدا 360٪ رێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە بەرزبووەتەوە".

 

بە گوتەی عەلی حەمەساڵح: "هەڵکشانی تووشبوون بە شێرپەنجە ئێستا بەهۆی ئەو گازوایل و بەنزینە بێکوالیتییە نییە، بەڵکو چوار ساڵی دیکە ئەنجامەکەی دەبینرێت و ئەوکات کەم ماڵ لە هەرێمی کوردستان دەستدەکەوێت ئەندامێکی گیرۆدەی شێرپەنجە نەبووبێت".

 

بەگوێرەی ئەو داتایانەی سەرۆکی لیژنەی سامانە سرووشتییەکان دەستیکەوتووە: "لە نەخۆشخانەی هیوا ئێستا رۆژانە لە نێوان 20 بۆ 40 تووشبوون بە شێرپەنجە تۆماردەکرێت، ئەمە لەکاتێکدایە ساڵانی پێشووتر رۆژانە تەنیا چوار کەیسی تووشبوون هەبووە، دڵنیاتان دەکەمەوە لە ماوەی چەند ساڵی داهاتوو ئەگەر رێگری نەکرێت، رێژەکە بۆ 100 تووشبوو و زیاتریش بەرزدەبێتەوە".

 

عەلی حەمەساڵح دەڵێت: "مەترسییەکی دیکەش ئێستا لەڕێیە، لەبەرئەوەی بەرەو وەرزی سەرما دەڕۆین و هاووڵاتییان بۆ گەرمبوونەوەی ماڵ نەوت بەکاردەهێنن، ئێستا نەوتێکی زەرد دەهێنرێت و لەگەڵ نەفتا تێکەڵ دەکرێت و بە نەوتی سپی بە خەڵکی دەیفرۆشن، ئەمە ئەگەری تەقینەوەی هەیە و هاوکات ژەهراویشە".

 

هاوکات تیشک دەخاتە سەر کۆمەڵێک پڕۆژەی کشتوکاڵی کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن و پێیوایە: "لە پڕۆژەی کشتوکاڵیی خانووە پلاستیکییەکانیش کۆمەڵێک کوتی نایترۆجین و سپی و ماددە قڕکەرەکان و پەینی دەستکرد بەکاردەبرێت کە لە رێژەی ستانداردی خۆی زیاتر بەکاردەبرێن و بوونەتە هۆی ژەهراویبوونی بەرهەمەکە و هاووڵاتییانیان تووشی شێرپەنجە کردووە".

 

 

بە گوتەی عەلی حەمەساڵح: "بودجەی ساڵی 2022ی نەخۆشخانەی هیوا بۆ هەر مانگێک 700 ملیۆن دینارە، بەڵام تا ئێستا 700 فلسیان بۆ خەرج نەکراوە"، ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت، "نابێ نەخۆشێکی شێرپەنجە کە گیانی لە مەترسیدایە بخرێتە نێو ململانێی دوو ئیدارەییەوە".

 

لەبارەی دەستنیشانکردنی پێشوەختەی نەخۆشیی شێرپەنجە، عەلی حەمەساڵح رایگەیاند: "ئامێرێکی دەستنیشانکردنی پێشوەختەی شێرپەنجە کە نرخەکەی 200 هەزار دۆلارە، لە نەخۆشخانەی هیوا نییە، ئەو ئامێرە ملیۆنان دۆلار پارە بۆ حکومەت دەگەڕێنێتەوە، لەکاتێکدا کۆمەڵێک بەڕێوەبەر ئەمساڵ ئۆتۆمبێلی لاندکرۆزەری 2022یان بۆ کڕدراوە کە نرخی هەر یەکەیان نزیکەی 100 هەزار دۆلارە".

 

ئەو پەرلەمانتارە دووپاتیدەکاتەوە: "لە 15-6-2022 بەڕێوەبەری گشتیی بانکی فیدراڵ، نووسراوێکی کردووە کە شەش کۆمپانیا دەرمانیان بۆ نەخۆشخانەی هیوا دابینکردووە، لە سندووقی شێرپەنجەی بانکی فیدڕاڵی هەولێر پارەکەی دراوە، دواتر نووسراویان کردووە کە دەبێ سلێمانی ئەو پارەیە بگەڕێنێتەوە". 

 

 

د. عەبدولفەتاح هەورامی، پسپۆڕی تەندروستیی کۆمەڵگە دەڵێت: "ستراتیژیی بەرەنگاربوونەوەی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان بە هیچ شێوەیەک نییە و بەرپرسیارێتیی ئەو قسەیەش لە ئەستۆ دەگرم". 

 

د. عەبدولفەتاح هەورامی شەش هەنگاوی ستراتیژی بۆ رووبەڕووبوونەوەی شێرپەنجە دەخاتەڕوو و دەڵێت: "هەنگاوی یەکەم پلانە کە چەند پرسیار لەخۆدەگرێت، یەکەمیان ئەوەی کە ئێمە لەکوێین؟ دووەم پرسیار ئەوەیە کە دەمانەوێ بۆ کوێ بڕۆین، هەنگاوی دووەم خۆپاراستنە، هەنگاوی سێیەم زوو ناسینەوەیە، هەنگاوی چوارەم کە زوو دەستنیشانت کرد، خێرا دەستبکە بە چارەسەر، هەنگاوی پێنجەم راهێنانەوەی ئەو کەسانەیە کە چارەسەریان وەرگرتووە، هەنگاوی شەشەم هێنانە ناوەوەی کەرتەکانی دیکەی وەک وەزارەتی پەروەردە و پەرلەمان و وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان و راگەیاندن و... بۆ بەرەنگاربوونەوەی شێرپەنجە".

 

بە گوتەی د. عەبدولفەتاح هەورامی: "ئەو داتایانەی لە نەخۆشخانەکانی شێرپەنجە بڵاودەکرێنەوە گوزارشت نین لە رێژەی تووشبوون بەو نەخۆشییە، لەبەر ئەوەی سەدان کەیس هەن کە لەناو ماڵەکانن و جۆری شێرپەنجەکەیان لەوانەیە کە لە پلەی دووەم و سێیەمی نەخۆشییەکە نیشانەکانیان دەردەکەوێت و لەبەر ئەوەی پشکنینی پێشوەختە نییە، نازانرێت کە ئەوانە تووشی شێرپەنجە بوون".

 

ئەو پزیشکە دەڵێت: "لەڕووی سەلامەتییەوە بنەمایەکی ئاڵتوونی هەیە کە دەڵێت، لاوازترین خاڵی سەلامەتی ئەوەیە کە بیدەیە دەست تاکەکەس، بەڵکو دەبێ بە ستراتیژ کاری لەسەر بکەیت و کەمترین ئەگەر بهێڵیتەوە بۆ مانەوەی مەترسی، ئینجا بە هاووڵاتی بڵێی خۆت بپارێزە". 

 

 

د. لوقمان نانەکەلی، پزیشکی راوێژکاری لە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە دەڵێت: "لە ساڵی 2015ەوە بە شێوەیەکی رێکوپێک دەستکراوە بە تۆمارکردنی تووشبووانی شێرپەنجە، ئەوکات هەزار و 700 کەیسی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەولێر هەبوون، ساڵی 2021 گەیشتە سێ هەزار و 808 کەیس، واتا رێژەی تووشبوون بۆ زیاتر لە دوو هێندە بەرزبووەتەوە، ئەو ئامارە هی هەولێرە، لە سلێمانی و دهۆکیش بە هەمان رێژە بەرزبووەتەوە". 

 

د. لوقمان نانەکەلی پێیوایە: "ئێستا ئێمە لە نەخۆشخانەی نانەکەلی رۆژانە نزیکەی 120 نەخۆش دەبینین، نەخۆشخانەکەمان گەورە کردووەتەوە و بەردەوامی پڕە لە نەخۆش، هەرچەند چارەسەری شێرپەنجە بە بەراورد بە 15 ساڵی رابردوو زۆر بەرەو باشی رۆیشتووە، بەڵام ئێمە باس لە هۆکارەکانی تووشبوون بە شێرپەنجە دەکەین و چۆن بتوانین پلان بۆ رێگریکردنی بکەین".

 

د. رەحمان نانەکەلی گوتی: "ئەمڕۆ لەکۆی ئەو نەخۆشانەی بینیومن، هەشت کەسیان بەهۆی جگەرەکێشانەوە تووشی شێرپەنجە بوون، بەگشتی 24٪ی تووشبووانی شێرپەنجە ئەوانەن کە جگەرە دەکێشن، واتا بە نەکێشانی جگەرە هاووڵاتییان دەتوانن 24٪ی تووشبوون بە شێرپەنجە لە کوردستان بنەبڕ بکەن". 

 

لەبارەی جۆرەکانی شێرپەنجەش ئەو پزیشکە پسپۆڕە دەڵێت: "ئافرەتان زۆربەیان تووشی شێرپەنجەی مەمک دەبن و پیاوان تووشی شێرپەنجەی کۆڵۆن و پرۆستات و سییەکان دەبن، بەتایبەت کۆڵۆن کە بەداخەوە هەم رێژەی تووشبوونی زیادبووە و هەم تەمەنی تووشبووان نزمتر بووەتەوە، بەڵام کۆڵۆن یەک لەو شێرپەنجانەیە کە دەتوانی پشکنینی پێشوەختی بۆ بکەیت، جۆری خواردن یەک لە هۆکارە سەرەکییەکانە بۆ تووشبوون بە شێرپەنجەی کۆڵۆن".

 

 

د. زەکی عەلی، ئەندامی سندووقی شێرپەنجە لە نووسینگەی دهۆک پێیوابوو نابێ بە وروژاندنی ئەو ئامارانە ترس لەنێو هاووڵاتییاندا بڵاوبکرێتەوە و گوتی: "حکومەت بەتەنیا بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ نییە، بەڵکو ئەو خاوەن موەلیدەیەی گازی خراپ بەکاردەهێنێت، ئەو بازرگانەی تێکەڵە بەناوی گازوایل دەفرۆشێت و ئەو جووتیارەش کە کوتی کیمیایی بەکاردەهێنێت هەمووی بەرپرسیارێتیی ئەخلاقییان لەسەرشانە، بەڵام نابێ خەڵک بترسێنرێت، راستە شێرپەنجە لە کوردستان هەیە، بەڵام وەک هەموو دنیایە و زیاتر نییە".

 

بەگوێرەی ئاماری ئەو ئەندامەی سندووقی شێرپەنجە لە نووسینگەی دهۆک: "11٪ی تووشبووانی شێرپەنجە لە هەموو کوردستان لە دهۆکن و رێژەکە لەچاو سلێمانی و هەولێر کەمترە، ساڵی 2017 ژمارەی تووشبووانی شێرپەنجە لە دهۆک هەزار و 103 کەس بووە، لەکاتێکدا رێژەی دانیشتووانی ملیۆنێک و 250 هەزار کەس بوو. بۆ ساڵی 2021 هەزار و 16 تووشبووی شێرپەنجە لە دهۆک تۆمارکراوە، لەکاتێکدا ئێستا دانیشتووانی دهۆک سەروو ملیۆنێک و 300 هەزار کەسە. ئەو رێژە تووشبوویەی باسمکرد تەنیا بۆ دانیشتووانی دهۆک نییە، بەڵکو پەنابەر و ئاوارەکانیشی لەگەڵە".

 

لەبارەی بڕی پارەی تەرخانکراو لە سندووقی شێرپەنجە بۆ پارێزگاکان، د. زەکی عەلی رایگەیاند: "مانگی نۆ 300 ملیۆن دینار بۆ چارەسەری شێرپەنجە لە دهۆک تەرخانکراوە و 600 ملیۆن دینار بۆ هەولێر و 700 ملیۆن دیناریش بۆ سلێمانی، بەڵام چەند لەو پارەیەیان بۆ خەرجکراوە، ئەمە لە بەرپرسیارێتیی مندا نییە و نازانم چەند لەو پارەیە بۆ هەرکامەیان خەرجکراوە".

 

 

د. محەممەد عەبدولوەهاب، بەرپرسی هۆبەی کۆنتڕۆڵکردنی شێرپەنجە لە سلێمانی رایگەیاند: "لە کوردستان دۆزینەوەی پێشوەختی شێرپەنجەمان نییە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی ئەو نەخۆشانەی سەردانی نەخۆشخانەکانی شێرپەنجە دەکەن، خۆیان گرفتی تەندروستییان هەبووە بۆیە سەردانیان کردوون، بنەماکانی دۆزینەوەی پێشوەخت ئەوە نییە نەخۆش هەست بە گرێیەک بکات و بێتە نەخۆشخانە و دەرکەوێت کە شێرپەنجەی هەیە، بەڵکو ئازایەتی ئەوەیە بچیتە ناو کۆمەڵگە و ئەو گرووپانەی مەترسییان لێدەکرێت، بێ ئەوەی هیچ نیشانەیەکی لێ دەرکەوتبێت بدۆزرێتەوە کە شێرپەنجەی هەیە کە ئەمە لە هەموو دنیادا پەیڕەو دەکرێت".

 

لەبارەی ئامێرەکانی دەستنیشانکردنی پێشوەختەی شێرپەنجەی مەمکیش گوتی: "لە هەولێر و سلێمانی و دهۆک هەرکامەی یەک بۆ دوو مامۆگرافییان هەیە، لە سلێمانی دانەیەکیان بە بەردەوامی پەکی کەوتووە و ئەوی دیکەیان ماوەیەک کاردەکات و ماوەیەکیش لەکاردەکەوێت".

 

د. محەممەد عەبدولوەهاب ئاماژەی بەوە دا: "لە ماوەی وەرگرتنی بەرپرسیارێتییەکەم هەوڵمداوە تێیانبگەیێنم نەخۆشخانەی هیوا تەنیا نابێ بۆ چارەسەرکردنی شێرپەنجە بێت، بەڵکو دەبێ بۆ پێشگیری و دەستنیشانکردنی پێشوەختەبێت، خۆشبەختانە ئێستا بەڕێوەبەرایەتیی تەندروستیی سلێمانی لەگەڵم هاوڕان و ستراتیژییەکەمان بەرەو ئەوەیە کە ئێمە گوشار دروستبکەین بۆ ئەوەی پرۆگرامی دۆزینەوەی پێشوەختە بخەینەگەڕ".

 

بەرپرسی هۆبەی کۆنتڕۆڵکردنی شێرپەنجە لە سلێمانی گوتی: "رێژەی بەکارهێنانی قەرەوێڵەکانی نەخۆشخانەی هیوا 100٪ە کە لە هیچ نەخۆشخانەیەکی هەرێمی کوردستان و عێراقیش شتی لەم شێوەیە رووینەداوە، هەندێکجار نەخۆش سەردانمان دەکات، قەرەوێڵەمان نییە بۆ ئەوەی بیخەوێنین، ئەوە لەکاتێکە ئەو نەخۆشخانە 200 قەرەوێڵەی هەیە و بەردەوام پڕن".

 

د. محەممەد عەبدولوەهاب دەشڵێت: "بەپێی ستاندەر دکتۆری شێرپەنجە نابێ رۆژانە 15 نەخۆش زیاتر ببینێت، بەڵام ئێمە ئەوەندەمان پاڵەپەستۆ لەسەرە، دکتۆرمان هەیە رۆژانە 120 نەخۆشیی شێرپەنجە دەبینێت".