چەمکی خوێنەر لای ئەفلاتوون

ئەفلاتوون وەکو قوتابییەکی سوکرات، بە هەمان شێوەی مامۆستاکەی دانووی لەگەڵ بیرکردنەوە و تێڕوانین و فەلسەفەی سۆفیستاییەکاندا نەدەکوڵا. هاوکات هەمان شێوەی مامۆستاکەی فەلسەفەی کۆنی بە لاواز و ماوەبەسەرچوو دەزانی. لەبارەی شاعیرانەوەش هەمان بۆچوونی مامۆستاکەی هەبوو. هێندە هەیە سوکرات لە بڵاوکردنەوەی فەلسەفەکەیدا پەنای بۆ دیالۆگی ڕاستەوخۆ لەگەڵ گوێگرەکانی دەبرد، واتە ڕاستەوخۆ گفتوگۆی لەگەڵ قوتابی و هاوڕێکانی دەکرد، بەڵام ئەفلاتوون لەڕێی کتێبەوە هەوڵی بڵاوکردنەوەی فەلسەفەکەی دەدا، بۆ نموونە چەند کەسایەتییەکی وەکو سوکراتی هێناوە و لەڕێی ئەوانەوە قسەکانی خۆی کردووە. بۆیەش زۆربەی کتێبەکانی ئەفلاتوون گوزارشتن لە دانیشتنێک، سوکرات لەگەڵ خەڵکانێک دانیشتووە و قسە و دیالۆگ دەکەن. 

 

ئەوەی لە کتێبی کۆماردا تێبینی دەکرێت، سوکرات سەرپەرشتی دیالۆگەکان دەکات و لە بابەتێکەوە بۆ بابەتێکی دیکە دەچێت، تاکو دەگات بەو ئەنجامەی لەڕووی فەلسەفییەوە دەیەوێ بیسەلمێنێت. 

((ئەفلاتوون شێوازێکی هونەری بۆ نووسینەکانی بەکارهێناوە و کێشە فەلسەفییەکانی لە ڕێگەی دیالۆگی نێوان چەند کەسێکەوە دەربڕیوە، خوێنەر ماندوو ناکات، بەڵکو هانی دەدات چێژی لێوەرگرێت و بە ئاکامی گفتوگۆی نێو دیالۆگەکە بگات و وەڵامی  پرسیارەکانی دەستبکەوێت.)) [کەمال: ٢٠١٠: ٤٨] ئەم شێوازەی ئەفلاتوون دەبێتە هۆکارێک بۆ ئەوەی چینی ڕۆشنبیری یۆنانی کۆن گرینگی زۆر بە فەلسەفە بدەن و هەوڵبدەن بۆ گەیشتن بە حەقیقەت لەڕێی ئەم شێوازەوە، واتە شێوازی وەڵام و پرسیار لەڕێی دیالۆگەوە. هەرچەندە هێندێک کەس ڕەخنەیان لەم شێوازەی ئەفلاتوون بەرانبەر خوێنەرەکانی دەگرت، بەتایبەت ئەو خوێنەرانەی لە ڕووی پاشخانی رۆشنبیرییەوە هەژار و دەستکورتن، ناتوانن لە مەبەستی ئەفلاتوون بگەن بۆ ئەو بابەتەی دیالۆگی لەبارەوە دەکات. هاوکات ڕەخنەی ئەوەیشی ئاراستە دەکرێت، ئەفلاتوون بە شێوەی نواندن بە زاری خۆی و سوکرات دەپەیڤێت، بەمەیش بۆ هێندێک ئاسان نییە جوایەزی لە نێوان بیرکردنەوەی ئەفلاتوون و سوکراتدا بکات. بۆیەش ((لەسەر خوێنەر پێویستە هەموو هوردە پارچەی بۆچوونەکان لێرە و لەوی کۆبکاتەوە، بۆ ئەوەی بگات بە بۆچوونێکی تەواوەتی.)) [شعراوی: ١٩٩٩: ٩٧] کەواتە ئەم فەیلەسووفە لەڕێی دیالۆگەوە دەیویست واتاکان لەڕێی حەقیقەتی خواوەندییەوە بە خوێنەر بگەیەنێت. یەکەم هەنگاویشی ڕزگارکردنی خوێنەرە لەژێر هەژموونی فەلسەفە هەڵخەڵەتێنەرەکەی سۆفیستاییەکان، چونکە بڕوای وابوو بیرکردنەوەی ئەوان لەسەر وەهم بنیادراوە. 

 

 

- هەستەکان ڕێیەکن بۆ گەیشتن بە زانست و زانیاری، ئەمەش لە زۆر باردا لەگەڵ درکپێکردنی خوێنەرەکان یەک نایەتەوە.

 

- گۆڕانی فێرکردن و دیالۆگ و پووچەڵکردنەوەی بەڵگەکان بەهۆی هەستە خودییەکانەوە.

 

-  ئەگەر هەستەکان پێوانەی حەقیقەتەکان بن، کەواتە ئاژەڵیش وەک مرۆڤ دەتوانێ درک بە حەقیقەت بکات، چونکە هەمان هەستیان هەیە.

 

- بەم هۆکارەی سەرەوەش بێت، ناتوانین ڕاستی و ناڕاستی لە یەکدی جودا بکەینەوە. [امین و محمود: ١٩٣٥: ١٢٥]

 

ئەگەر لە بۆچوونەکانی ئەفلاتوون بۆ ئەدەب بڕوانین، ئەوا ئەم فەیلەسووفە لە ڕوانگەی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە ئەم کارەی نەکردووە، بەڵکو هۆکارێکە بۆ داڕمانی کەسایەتی خوێنەری یۆنانی. بۆیەش ئەو شاعیرەکان لە کۆمارەکەی دەردەکات. چونکە ئەوان لەبارەی هەست و سۆزەوە کار دەکەن، بەمەش وا دەکەن لاوەکان عەقڵ فەرامۆش بکەن و گرینگی بە هەست و سۆز بدەن. هاوکات لاوەکان هاندەدەن ڕەخنە لە خواوەندەکان بگرن و قسەی نابەجێ و نەشیاویان پێبڵێن. ئەفلاتوون بڕوای وایە ترسناکترین جۆری شیعر کە کاریگەریان لەسەر گوێگران و خوێنەران هەبێت، شیعری شانۆیی (کۆمیدیا و تراجیدیا) و شیعری داستانین، بەهانەی بۆ ئەم بۆچوونەی ئەوەیە شاعیر دۆنایدۆن لەگەڵ کەسایەتییەکان دەکات. واتە گوێگران و خوێنەران لەگەڵ کارەکتەری ناو دەقەکان تووشی دۆنایدۆن دەبن. واتە شاعیرەکان لەناو خەیاڵ و وەهمدا دەژین، بەمە خوێنەرانیش تووشی هەمان بار دەکەن. تەنانەت ئەوەی ڕەتدەکردەوە هێندێ لە ژنان لە شانۆییەکاندا ڕۆڵ ببینن، چونکە ڕەنگە لە وێنەی کەسانی بێبڕوا و خۆشەویستییەکی حەرامدا دەربکەون. ئەوەش رەتدەکاتەوە ئەرکی شیعر لە دڵخۆشکردنی خوێنەردا کورت بکاتەوە، چونکە ئەرکی سەرەکیی شیعر کاریگەرییە لەسەر کەسایەتی خوێنەر و پێگەیاندنیەتی بۆ ئەوەی بە باشترین شێوە دەرکەوێت و شیعر کۆمەکی مرۆڤ دەکات بۆ ئەوەی ژیانی باش بکات. کەواتە ئەفلاتوون دەیویست حەقیقەتەکان لە زیهنی خوێنەردا بچەسپێنێ، ئەویش لەڕێی دیالۆگەوە.

 

 

١. کەمال (د.محەمەد): ٢٠١٠: فەلسەفەی ئەفلاتوون: دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی.

 

٢. امین و محمود (احمد و زکی نجیب): ١٩٣٥: قصە الفلسفە الیونانیە، مگبعە دار الکتب المصریە، القاهرە.

 

٣. شعراوی (عبدالمعگی): ١٩٩٩: النقد الادبی عند الاغریق والرومان، مکتبە الانجلو المصریە، القاهرە.