فەرماندەیەكی پێشووی تاڵیبان: دۆخەكە وای لێهاتووە ئەمریكییەكان بەدوای تاڵیبانەوەن بۆ كۆبوونەوە

 

 

كاتێك بەخەبەرهاتم، لە هەواڵەكانەوە زانیم ئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراو بە خاڵێكی پشكنیندا لە رۆژهەڵاتی كابول تەقیوەتەوە. شوێنی رووداوەكە زۆر لە هۆتێلەكەی منەوە دوور نەبوو. لەو هێرشەدا 10 مەدەنی و دوو سەربازی ناتۆ كوژران. 100 كەسیش بریندار بوون. تاڵیبان بەرپرسیارێتی هێرشەكەی لەئەستۆگرت، سەرۆكی ئەمریكاش گفتوگۆكانی ئاشتیی راگرت.  دڵەكوتە گرتبوومی، ئەوەندەی نیگەرانی هەڤپەیڤینە مەترسیدارەكەی ئەو رۆژە بووم، هێندە بیرم لە ئەگەری هێرشێكی دیكە نەدەكردەوە. ئەو رۆژە دەبووایە چاوم بە سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا بكەوێ كە پێشتر فەرماندەی باڵێكی تاڵیبان بەناوی جەیش ئەلموسلیمین بووە.

 

سەید محەممەد لە 2004 بەهۆی بەشداری لە رفاندنی سێ فەرمانبەری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان گیرا. سەرەتا لە گرتووخانەیەكی پاكستان بەندكرا و دواتر بۆ گرتووخانەی پولێ چەرخی لە ئەفغانستان گوازرایەوە. لە ساڵی 2014 حەمید كارزای، سەرۆكی پێشووی ئەفغانستان بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ دەركرد و ئێستا سەرۆكی ئەنجوومەنی باڵای رێگای رزگارییە. سەید محەممەد داوای كشانەوەی تەواوەتی ئەمریكییەكان، گفتوگۆی نێوان لایەنە ئەفغانییەكان و دەسەڵاتی شەریعە دەكات.

 

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: من مەولەوی سەید ئەكبەر ئاغام، خەڵكی گوندی جێلاهۆرەی سەر بە ئەرغەنداب لە پارێزگای قەندەهارم. جێلاهۆرە گوندی هۆزی ساداتە، لەو گوندەوە پزیشك و پیری بە ئەزموون هەڵكەوتوون. من ئەكادیمسیەنێكی ئاینیم. لە كاتی جیهادی دژی رووسەكان، بەرەیەكی گەورەی جیهادم بەدەستەوە بوو. هەندێك لە وەزیرەكانی ئێستا لە بەرەكەی مندا موجاهید بوون. لە سەردەمی دەسەڵاتی تاڵیباندا كاتەكانم لە بەرەی شەڕ و شوێنەكانی دیكە بەسەر دەبرد. كاتێك ئەمریكییەكان هاتن، ئێمە هاتنی ئەوانمان بەدڵ نەبوو. دواتر من لە پۆلێ چەرخی بەندكرام. بۆ ماوەیەكیش لە پاكستان گیرام. كاتێك منیان لە پاكستانەوە هێنایەوە ئەفغانستان، ئەوجار منیان رادەستی بیانییەكان كرد، ئەوانیش منیان دایە دەست هەواڵگریی حكومەتی ئەفغانستان. من لای ئەوان مامەوە. لە سەردەمی دەسەڵاتی كارزایدا ماوەی حەوت ساڵ لە پۆلێ چەرخی بووم. لەو كاتەوەی ئازادكراوم لە ماڵەوە دەمێنمەوە. بێگومان سەرەتا داواكاریی حكومەتی كارزای ئەوە بوو نەچمە هیچ كوێ و لە كابول بمێنمەوە. لەبەر ئەم حوكمە، من لەو كاتەوە لە كابولم.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: پێمگوتی من بە هاتنی ئەمریكییەكان بۆ ئەفغانستان دڵخۆش نەبووم. من دژی ئەوە بووم. ئێستاش زۆر دڵخۆشم كە ئەمریكییەكان بەنیازن ئەفغانستان جێبهێڵن و وڵاتەكەمان لە دەست ئەمریكییەكان ئازاد دەبێ، بەم جۆرە ئەو شەڕەی كە ئێمە پێمانوایە ئەمریكییەكان تێیدا فاكتەری سەرەكین، كۆتایی دێ. ئەفغانستان لە ئاشتیدا دەژی. هۆكاری گیرانەكەم ئەوە بوو. 

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: خاڵی سەرەكی ئەوەیە، شەڕ لەو كاتەوە دەستیپێكرد كە ئەمریكییەكان هاتنە ئەفغانستان. ئەمریكییەكان سیستەمی سەربازیی تاڵیبانیان تێكدا كە بەسەر نزیكەی هەموو ئەفغانستاندا باڵادەست بوو. ئەوان سیستەمەكەیان تێكدا و لەدژی تاڵیبان شەڕیان كرد. ئەمریكییەكان لە شوێنی ئەو سیستەمە بوون بە حوكمڕان و ئەفغانستانیان داگیركرد. لەبەر ئەم داگیركارییە، تاڵیبان هەوڵێكی زۆری دا لەگەڵ ئەمریكییەكان قسە بكات و شوێنێكیش بۆ ئەو گفتوگۆیانە هەڵبژێرن، لە كۆتاییدا شوێنەكە قەتەر دەرچوو. ئەوان (واتە تاڵیبان) گوتوویانە داگیركارییەكە دەبێ كۆتایی بێ، بۆ ئەوەی دواتر گفتوگۆی نێوان ئەفغانییەكان دەستپێبكات. هەندێك لە گفتوگۆكان، دانوستاندنەكان و كۆبوونەوەكان پەیوەندییان بە دەرچوونی ئەمریكییەكانەوە هەبووە. تاڵیبان یەكەمجار لەگەڵ ئەمریكییەكان دانیشت، چونكە دەرچوونی ئەمریكییەكان بە دەسەڵاتی ئەوانی دی نەبوو. حكومەتی ئەفغانستان پەیوەندییەكی ئەمنی بۆ ماوەی 10 ساڵ لەگەڵ ئەمریكییەكان واژۆ كردووە. بۆیە پێویست بوو دانیشتنی راستەوخۆ لەگەڵ ئەمریكییەكاندا بكرێ. حكومەت كە رێككەوتنەكەی لەگەڵ واژۆ كردبوون نەیدەتوانی پێیان بڵێ (لە ئەفغانستان دەربچن)، بۆیە تاڵیبان لەگەڵ ئەمریكییەكان كۆبووەوە. ئێستا دەبینین ئەمریكییەكان قایل بوون بەوەی ئەفغانستان جێبهێڵن. دوای ئەوە گفتوگۆی نێوان (لایەنە) ئەفغانییەكان دەستپێدەكات. دواتر دەبینین گفتوگۆی نێوان ئەفغانەكان لەسەر چ میتۆد و پلانێك دەڕوات. (لەو كۆبوونەوانەدا) ئەو شتانە باس دەكرێن كە پەیوەندییان بە خەڵكی ئەفغانەوە هەیە و لە كۆبوونەوەی ئەفغانەكاندا چارەسەر دەكرێ، باس لە ئاگربەست و چۆنێتی پێكهێنانی حكومەت و هەموو ئەو كێشانە دەكرێ كە لە 19 ساڵی رابردوودا لە نێوان ئەفغانەكاندا دروست بوون. پێویست بوو یەكەمجار ئەمریكا و تاڵیبان كۆببنەوە، بۆ ئەوەی كۆبوونەوەی ئەفغانەكانیش مومكین بێ. ئەگەر بڕیاربووایە ئەفغانەكان لە نێوان خۆیاندا كۆببنەوە، ئەوە پێموایە ئەمریكییەكان ئەفغانستانیان جێنەدەهێشت و دەمانەوە.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: لێرەدا دەمەوێ ئاماژە بۆ كۆمەڵێك خاڵ بكەم. قسەكردن لەدژی یەكدی بەشێكە لە شەڕ و ململانێ. ئەمە خووی شەڕە، پڕوپاگەندەی شەڕە. ئەوە شتێكی ئاساییە كە حكومەت لەدژی تاڵیبان قسە بكات و تاڵیبانیش لەدژی حكومەت قسە بكات. خاڵی دووەم پەیوەندی بە دەستێوەردانی بیانییەوە هەیە لە ئەفغانستان. ئەمە دۆخێك دێنێتە ئاراوە كە مەشرووعییەت دەخاتە مەترسییەوە. ئەم دەستێوەردانە ئەگەر مەشروعییەتەكە لەناویش نەبات، لاوازی دەكات، وجوودی بیانییەكان وادەكات مەشرووعییەتی حكومەت جێی گومان بێ. خاڵی سێیەم ئەوەیە شەڕ وڵات دابەش دەكات. كاتێك ئێمە دابەش بووین، ئەوە هیچ لایەنێك ناتوانێ هەموو ئەفغانستان بە هی خۆی بزانێ، نە تاڵیبان و نە حكومەت ناتوانن بڵێن هەموو ئەفغانستان لەژێر كۆنترۆڵی ئەواندایە، ئەمەش خۆی زیان بە مەشرووعییەت دەگەیەنێ. بەهەرحاڵ، لە بارودۆخی ململانێ و دژایەتی هەردوو لایەن یەكدی تۆمەتبار دەكەن.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: دەتوانم بڵێم لەو نۆ گەڕەی دانوستاندنەكان هەندێك هیوا بۆ خەڵك گەڕێنراوەتەوە. ئێستا دۆخەكە وایلێهاتووە ئەمریكییەكان بەدوای تاڵیبانەوەن بۆ كۆبوونەوە، واتە ئەوە تاڵیبان نییە كە بە ئەمریكییەكان دەڵێ گفتوگۆمان دەوێ، بەڵكو ئەمریكییەكانن كە گفتوگۆ لەگەڵ تاڵیبانیان دەوێ. رەنگە ئەمریكییەكان ئەفغانستان جێبهێڵن. خاڵی دووەم ئەوەیە كە گفتوگۆ و دانوستاندن لە نێوان ئەمریكییەكان و تاڵیبان جۆرێك لە سەركەوتنی بەدەستهێناوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە رەنگە ئەفغانستان جێبهێڵن. خاڵی سێیەم ئەوەیە وڵاتانی ئاسیا، وەك رووسیا، چین، ئێران و تەنانەت پاكستانیش نایانەوێ وڵاتانی رۆژئاوایی وەك داگیركار لێرە بن. لە رابردوودا موجاهیدین لەدژی رووسەكان جیهادیان كرد و ئەوكات رۆژئاواییەكان پشتگیرییان لە موجاهیدین دەكرد. ئێستا ئەگەری ئەوە هەیە رووسەكان خەریكی تۆڵەسەندنەوە لە ئەمریكییەكان بن. پێموانییە رووسەكان زۆر حەزیان لەو ئاشتییە بێ كە خەریكە دێتەدی. ئەوان دەڵێن شەڕ دەبێ لە ئەفغانستان بەردەوام بێ، هەڵبەت بەو مەرجەی هیچ رووسییەك لەو شەڕەدا نەكوژرێ و تەنیا ئەفغانەكان بە كوشت بچن. رووسەكان پارە تەرخان دەكەن بۆ ئەوەی ئەمریكییەكان لە ئەفغانستان شكست بخۆن. ئەمە رەنگە بیرۆكەی رووسیا و چین و وڵاتانی دیكەش بێ. رەنگە هەر لەبەر ئەوەش ئەمریكییەكان نیگەرانی تۆڵەكردنەوەی رووسەكان بن. بۆیە بۆ ئەمریكییەكان وا باشە ئەفغانستان جێبهێڵن، پێش ئەوەی رووسەكان تۆڵە بكەنەوە. شتێكی دیكەش هەیە، پێموانییە ئەمریكییەكان ئەوەندەی قازانجی خۆیان لە وڵاتانی كەنداودا دەبینن، ئەوەندە لە ئەفغانستاندا بیبینن، بۆیە ئەمەش هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئەمریكییەكان ئەفغانستان جێبهێڵن.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: من گوتم هیچ بەرژەوەندییەك بۆ ئەوان لە ئەفغانستاندا نییە. لە شەڕدا دەبێ پارە خەرج بكەیت. ئەفغانستان ماوەیەكی زۆرە لە شەڕدایە. بیانییەكان پارەیەكی زۆر لێرە خەرج دەكەن. بۆیە ئەگەر بزانن خەرجییەكانیان چەندە، ئەوە بۆیان دەردەكەوێ كە لە شەڕەكەدا شكستیان دەستكەوتووە نەك سەركەوتن. ترەمپ خۆی دەڵێ شەڕی ئەفغانستان قازانجی ئەمریكییەكانی تێدا نییە. ئەگەر شەڕەكە قازانجی تێدا نەبێ و دۆڕابن، ئەوە ئەفغانستان جێدەهێڵن.

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: لە زمانی پەشتوودا پەندێك هەیە دەڵێ: "زمان نەرمە و بە هەموو لایەكدا دەسووڕێ". لەو رۆژانە بوو ئەمریكییەكان باسی لەناوبردنی قاعیدە و رازیكردنی تاڵیبان لەسەر گفتوگۆیان دەكرد و ئەمەشیان بە سەركەوتنێك بۆ خۆیان لە قەڵەم دەدا. بەڵام ئەگەر بۆ خەڵكی بگرین، ئەوە سەركەوتن و شكستی راستەقینە ئەو كاتەیە كەسێكی دیكە پێت بڵێ ئاخۆ تۆ لەم وڵاتەدا سەركەوتوو بوویت یان شكستت هێناوە. وابزانم هەموو خەڵكانی دی باسی شكستی ئەمریكییەكان دەكەن.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: دەتوانم بڵێم ئۆپەراسیۆنەكانی هەردوو لایەن زۆر سەخت بوون. هێزەكانی حكومەت بە شەو هێرشیان كردە سەر ماڵێك لە جەلالئاباد و چوار كەسیان شەهید كرد، ئەویش لە ماڵێك كە لایەنگری حكومەتن نەك تاڵیبان. رەنگە خۆت باس و خواسی ئەم پڕۆسەیەت بیستبێ. من خۆم كاتێك بەم كێشەیەی جەلالئابادم زانی كە سەرۆكی ئاسایشی نیشتمانیی دەستی لەكاركێشاوە و سەرۆككۆماریش دەستلەكاركێشانەوەكەی قەبووڵ كرد. رەنگە ئاگات لەوەش بووبێ كە بە درێژایی شەو ئۆپەراسیۆنەكان لە هەردوو پارێزگای لۆگار و وەردەك بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بوون و هەتا ئێستاش بەردەوامن. وەك خۆت گوتت، تاڵیبانیش ئۆپەراسیۆنی خۆی هەبووە. من وەك خۆم پێموایە حكومەت و بیانییەكانیش دەبووایە رێگەیەكی كاریگەرتر بۆ گەیشتن بە ئاشتی لە ئەفغانستان بگرنەبەر، هەڵبەت ئەگەر بەڕاستی دەیانەوێ ئەفغانستان جێبهیڵن. بەهەمانشێوە تاڵیبانیش دەبووایە رێگەی كاریگەرتری گرتبابەر، واتە ئۆپەراسیۆنی نەرمتری كردبا كە تێیدا خەڵكی سڤیل نەكوژرێن.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: بێگومان. ئیسلام ئایینی ئێمەیە. ئێمە موسڵمانین. رووسەكان دژی ئایینی ئێمە بوون، ئێمە جیهادمان راگەیاند و بەرەنگاریان بووینەوە و ناچارمان كردن وڵاتەكەمان جێبهێڵن. ئێمە ئەوەمان كرد بۆ ئەوەی سیستەمی ئیسلامی بۆ موسڵمانان بهێنینە ئێرە. بێگومان خوا لە پشتمان بوو. رووسەكان هێزی سەربازی و دەسەڵاتی زۆریان هەبوو، لە كاتێكدا ئەفغانەكان هیچیان نەبوو. كەسێك كە لەدژی هێزێكی زەبەلاح سەركەوتبێ، دەبێ خوای لە پشت بووبێ. پشتیوانیی خوا لەگەڵ ئەوانەدایە كە لەگەڵ خوادا راستن. ئەو شەڕە بۆ خوا و سیستەمێكی ئیسلامی بۆ موسوڵمانان بوو. ئەمە باوەڕی منە. ئێمە ئەمە بە هەموو ئەو كەسانە دەڵێین كە دێنە ئەفغانستان، بە حكومەتیش دەڵێین سیستەمێكی ئیسلامی یان شەریعەتی محەممەد بهێنێتە ئەم وڵاتە. ئاساییە ئەگەر حكومەت باش بێ و سیستەمی شەریعە بهێنێ، ئەم شەڕانە كۆتاییان دێ. چونكە تاڵیبان هیچ كێشەیەكی نامێنێ هەتا لەسەری درێژە بە شەڕ بدات. چونكە بەپێی سیستەمی شەریعە بیانییەكان ئەفغانستان جێدەهێڵن و خەڵكانێك دێنە ناو حكومەتەوە كە لە شەریعەت بزانن. واتە سیستەمێك دێتە سەر حوكم كە لەگەڵ موسڵماناندا بێت. بێگومان ئاشتی وەدیدێ و شەڕ نامێنێ. بە بۆچوونی من تاڵیبان داوای سیستەمی شەریعەت دەكات و جگە لەوە داوای هیچ سیستەمێكی دیكە ناكات.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: من خۆم پێموایە ئافرەتان زۆر مافیان هەیە كە پێیان نەدراوە و دەبێ بەگوێرەی سیستەمی ئەفغانستان پێیان بدرێ. بۆ نموونە زۆر خەڵك هەن كە كچەكانیان بە شوو نادەن، چونكە كچەكە مووچە دەهێنێتەوە ماڵ. كچەكە لە حكومەت كاردەكات و مووچەی هەیە. ئەو كچانە مرۆڤن و مافی خۆیانە شوو بكەن. زۆر خەڵكیش هەن كاتێك كچەكەیان شوودەكات ناچاری دەكەن لە ماڵی باوكی بمێنێتەوە، خەڵك بە چاوی سووكەوە سەیری ئەمە دەكەن. هەیە كاتێك خوشك یان كچەكەی داوای مافی خۆی دەكات، پێی دەڵێن ئەوە شتێكی باش نییە. بەگوێرەی شەریعە ئافرەتان مافی خۆیانە هاوسەرگیری بكەن. بێگومان لەوانەیە ئافرەتان دەست لە هەندێك لە مافەكانیان هەڵگرن. بۆ نموونە رەنگە هەندێك ئافرەت هەبن داوای ئازادیی زیاتر بكەن، ئازادییەك كە لە دەرەوەی بونیادی سیستەمی ئیسلامییە. بۆیە لەوانەیە تاڵیبان یان حكومەتێكی دیكە كە لە نەریت و ئایین و بنەماكانی ئیسلامییەوە سەرچاوە دەگرێ، پێیان بڵێ بەپێی یاساكانی ئیسلام ئەوان دەستدرێژییان كردووەتە سەر مافی ئەوانی دی. یان بۆ نموونە پێیان بگوترێ كە ئێوە بە مافەكانی خۆتان قایل نین و مافی زیاترتان وەرگرتووە.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: پێموانییە تاڵیبان لەدژی ئەو شتانە بێ كە بە گوێرەی دەنگی خەڵكی وڵات و نەریتی ئیسلامییە. ئەگەر خەڵك و ئیسلام پشتگیری لەو شتە بكەن، ئەوە تاڵیبان یان هەر حكومەتێكی تێكەڵاویش دەشێ قەبووڵی بكات.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: وابزانم هەم تاڵیبان و هەم حكومەت دەزانن كە شەڕ رێگەی چارەسەری كێشەكان نییە و پێویستە دانیشن و كۆببنەوە. بێگومان ئەگەر تاڵیبان بتوانێ بە شەڕ پارێزگای كابولیش بگرێ، دیسان هەر پێویستی بە گفتوگۆیە. ئەگەر گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن ناكۆك بن لەگەڵی، ئەوە تاڵیبان ناچارە لەگەڵیان كۆببێتەوە. ئەم وڵاتە توانای شەڕی زیاتری نەماوە. ئەمە پێویستییەكە و رەنگە تاڵیبانیش هەستی بەم پێویستییە كردبێ. هەر بۆیەشە دەیەوێ دانوستاندن لەگەڵ بیانییەكان بكات و دواتر لە نێوان ئەفغانەكاندا كۆبوونەوە رێكبخرێ. هەموو ئەو شتانەی كە پەیوەندییان بە ئەفغانییەكانەوە هەیە دەبێ لە كۆبوونەوە لەگەڵ ئەفغانەكاندا چارەسەر بكرێ. لە كۆبوونەوە لەگەڵ بیانییەكانیش ئەو كێشانە چارەسەر دەكرێن كە پەیوەندییان بە بیانییەكانەوە هەیە.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: لەسەردەمی دەسەڵاتی تاڵیبان، زۆر خەڵك لە وڵاتانی جیاوازەوە دەهاتنە ئێرە. چونكە لەو وڵاتانە تووشی ئەشكەنجە و ئازار هاتبوون. كاتێك تاڵیبان ئێرەی جێهێشت، ئەو خەڵكەش پەرتەوازە بوون. كاتێك تاڵیبان چووە پاكستان، ئەوانیش چوونە وەزیرستان و لەوێ مانەوە. ئەوان وەك بڵێی لە تاڵیبان جیابوونەوە و لەگەڵ تاڵیبانی پاكستان یەكیانگرت. تاڵیبانی پاكستان خەڵكی وەك حەكیموڵڵا مەسعوودی لە وەزیرستان پێگەیاندبوو، ئەم خەڵكەش كە لە وڵاتی جیاوازەوە هاتبوون لەگەڵ ئەواندا یەكیانگرت. كاتێك شەڕی عێراقیش دەستیپێكرد، زۆر لەو خەڵكە چوونە عێراق، واتە ئەوانەی پارەی ئەوەیان هەبوو خەرجی چوون بۆ عێراق بدەن. لەم بارودۆخەی ئێستادا دەتوانم بڵێم هیچ چەكدارێكی بیانی لەگەڵ تاڵیبان نییە. هەر لەبەر ئەو هۆكارەشە كە تاڵیبان بە جورئەتەوە بە ئەمریكییەكان دەڵێ كە بە هێنانی خەڵكانی دی بۆ ئەفغانستان، خاكی ئەفغانستان لە دژی ئێوە و وڵاتانی دیكە بەكارناهێنن. بۆیە هەموو تاڵیبانە بیانییەكان رۆیشتوون و ئەگەر هەندێكیشیان لە وەزیرستان مابن، ئەوە لە بەرەكانی تاڵیبان جیا دەكرێنەوە.

 

 

سەید محەممەد ئەكبەر ئاغا: ئەمە پرسێكی گەورەیە. خۆكوژی و شەهادەت پرسی گەورەن، یان كاتێك كەسێك دەڵێ من قوربانی دەدەم (بە خۆم). وابزانم هەتا ئێستاش زۆر موفتی هەن كە پشتگیری لەو بۆچوونە دەكەن. من خۆم نەگەیشتوومەتە ئەو شوێنەی كە بتوانم بڵێم ئاخۆ ئەوە راستە یان هەڵەیە. تاڵیبان خۆی فەقیه و موفتی زۆر باشی هەن. رەنگە ئەوان بەگوێرەی (بۆچوونی) موفتییەكانیان ئەوە بكەن. من ناتوانم هیچ بڵێم.