چۆمان هەردی: حكومەت یاسا بۆ ژنان دەردەكات، بەڵام جێبەجێی ناكات
رووداو - هەولێر
شاعیر، نووسەر و توێژەری ئەكادیمی، چۆمان هەردی دەڵێ، تووندوتیژی لە دژی ژنان لە هەرێمی كوردستان رەگ و ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ كولتووری تووندوتیژی سەردەمی رژێمی پێشووی عێراق.
چۆمان نووسەری كتێبی "بێوەژنانی جێنۆساید"ە، کەتێیدا باس لە نەهامەتی ژنان دەكات لەكاتی هەڵمەتی بەدناوی ئەنفالدا. چۆمان ئێستا سەرقاڵی توێژینەوەیەكە لەسەر رۆڵی ژنان لە شۆڕشەكانی كوردستان لە نێوان ساڵانی 1976 تاوەكو 1991.
رووداو: بەمدواییانە بینیمان دوو كچ لە سەیدسادق لە رووداوێكی نادیاردا گیانیان لە دەست دا. ئەمە جگە لە دوو رووداوی كوشتنی دیكە بەناوی شەڕەف لە مانگی رابردوودا. بەبڕوای تۆ پێشینەی ئەم هەموو تووندوتیژییە چییە لە دژی ژنان لە كۆمەڵگەی كوردی؟
چۆمان هەردی: تووندوتیژییەكە دەستاودەست ماوەتەوە. نەك بە تەنیا لە رژێمی دیكتاتۆری پێشووی عێراقەوە، بەڵكو لە شۆڕشە كوردییەكانیشەوە، كە كوشتن و تووندوتیژی و تۆڵەسەندنەوە ستایش كراوە بە بیانووی خەباتكردن. تووندوتیژی شتێكی زۆر ئاسایی بووە. خەڵكی بە گومانی جاسووسی كردن یان لەشفرۆشی كوژراون.
حكومەتی عێراق بە نیشاندانی نمایش، هانی بڵاوبوونەوەی تووندوتیژی لەناوخەڵكدا داوە، كاتێك لەشوێنێكی گشتیدا كەسێك كوژراوە، ئەفسەرە بكوژەكە هێنراوە و ستایش كراوە. خەڵكی ئەشكەنجە دراون و پاشان ئازاد كراون، تا كەسانی دیكە بیانبینن چیان بەسەر دێ، ئەگەر گوێڕایەڵ نەبن.
هەموو ئەوانە بۆ هەڕەشەو ترساندنی خەڵك بوو. لەهەمانكاتدا، تووندوتیژی لەناو خەڵكدا دەكاتە شتێكی ئاسایی.
لەكاتی جەنگی ئێران و عێراق، رۆژانە لە پرۆگرامی تەلەفزیۆنەكانەوە وێنەكانی ئەو جەنگە پەخش دەكرا و منداڵان دەیانبینی. لەو وێنانەدا سەربازی سەر و قاچ بڕاوی ئێرانی نیشان دەدران و بەسەركەوتن لەقەڵەم دەدرا. لە كاردانەوەی ئەمەدا، شۆڕشگێرە كوردەكان توانای خۆیان نیشاندەدا بۆ شەڕكردن و كوشتن و خۆبەكوشتدان.
رووداو: كەواتە تووندوتیژی بووەتە شتێكی ئاسایی. بەڵام ئایا ئەوە تەنیا فاكتەرە؟
چۆمان هەردی: سەرهەڵدانی خێڵ و خێڵگەری فاكتەرێكی دیكەیە. حكومەتی عێراقی سەرۆك خێڵەكانی كوردستانی پڕ چەك دەكرد بۆ شەڕكردن لەگەڵ پێشمەرگە. ئەوەش دەسەڵات و پێگەی بەهێزكردن. ئەوەی بیانوویستایە دەیانكرد. ئەگەر سەرۆك جاشێك كچێكی بوویستایە ئەوا بۆی دەبوو.
پاش راپەڕینەكەی ساڵی 1991، هەموو ئەو تاوانبارانە دەربازیان بوو. پێیانگوترا بڕیاری لێخۆشبوونیان بۆ دەردەكرێ ئەگەر هاریكاری بكەن. یەكێتی و پارتی شەڕیان لەسەر راكێشانی ئەو سەرۆك جاشانە بۆ نێو حیزبەكانیان دەكرد. بۆیە ئەگەر لایەنێكیان هەڕەشەی لێپرسینەوەی لێبكردنایە، ئەوا دەچوونە نێو لایەنەكەی دیكە. ئەم خێڵانە بەردەوام بەهێزتر دەبوون لەكاتێكدا كۆمەڵگە بەرەو دواوە دەچوو.
فاكتەرێكی دیكە سەرهەڵدانی گرووپی تووندڕەوی ئیسلامییە. لە ساڵی نەوەتەكاندا، ئەم گرووپانە لەسەر شەقامەكاندا دەگەڕان، ئەگەرئافرەتێك جلی كورتی لەبەركردایە، ماددەی سوتێنەری ئەسیدیان دەڕژاندە سەر باڵ و قاچ و دەموچاوی. ئەمەش ترس و دڵەڕاوكێی زۆری دروستكرد.
رووداو: كۆمەڵگەی كوردی ئەو سەردەمەی تێپەڕاند. ئێستا لە 30%ی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان ژنن، بۆ ئەمە چی دەڵێی؟
چۆمان هەردی: زۆر لە ژنانی بزووتنەوە ئافرەتیبەكان پێیانگوتووم، كە ئەو رێژەیە بە خەڵكی "نەشیاو" پڕكراوەتەوە، كە بەهۆی پەیوەندی خێڵەكی یان سیاسیبەوە ئەو پۆستانەیان پێدراوە، نەك بەهۆی تواناو لێهاتووییان. ئەمانە بۆ ئەو پۆستانە هەڵبژێردراون، كە نابنە هەڕەشە بۆ سیستەمەكە. حكومەتی كوردی شەڕێكی نادیار لە دژی ژنان دەكات، یاساكان دەگۆڕێ، بەڵام جێبەجێیان ناكات. دەیەوێ وەك حكومەتێكی دیموكراسی و پێشكەوتووخواز دەركەوێ. حكومەت دەڵێ سیستەمی باوكسالاری دەگۆڕێت، بەڵام ئەو سیستەمە هەمیشە لە بەهێزبووندایە.
رووداو: تەماشانەكردنی ژن و پیاو بە یەکسانی، چ كاریگەریبەكی دەبێت لەسەر تووندوتیژی دژی ژنان؟
چۆمان هەردی: بیرۆكەی ئەوەی كە ژن تەنیا دروستكراوێكی بەدیلە، لێرەوە سەرهەڵدەدات. ژن گرنگ نییە و بێتوانایە. ژن توانای حوكمڕانی و بڕیاردانی نییە. تەنیا بۆ بەڕێوەبردنی ماڵ و منداڵ بوون و منداڵ بەخێوكردن باشە. ئەگەر پابەند نەبێت بەم تەقالیدە كۆمەڵایەتییانەوە، ئەوا هیچ سوودێكی نییە. لەبەرئەوەی حیسابی مرۆڤێكی تەواوی بۆ ناكرێ، بۆیە بێگومان دەتوانی لەناوی بەری.
راستییەكە ئەوەیە، ئەمانە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ روودەدەن و بە دەگمەن خەڵك لەسەریان گیراون، هەموو ئەمانە زیاتر هانی تاوانباران دەدەن. نەرمی نواندن لە لێپرسینەوەیان هەیە؛ پێشتر لە یاساكاندا هەبووە و ئێستاش هەیە، بەڵام تا ئێستا چەند كەس سزادراون.
رووداو: لێكدانەوەت چییە بۆ پیاوێك، كە منداڵەكانی خۆی دەكوژێت و ژنانیش بەشداری لەو پرۆسەیەدا دەكەن؟
چۆمان هەردی: باوكسالاری جەنگ نییە لە نێوان پیاو و ژن. بەڵكو جەنگە لەدژی ژنان لەلایەن سیستەمەكەوە، كە ژنانیش بەشداری تێدا دەكەن. زۆر لە ژنان بەهاكانی باوكسالاری بووەتە بەشێك لە سروشتیان بەهۆی كۆمەڵگە و ئاین و تەقالیدەوە.
بۆ تێگەیشتن لەوەی چۆن باوكێك دەتوانێ كچەكەی خۆی بكوژێ، دەبێت تەماشای ئاڵۆزی بەهاكانی سیستەمەكەی دەوروبەریان بكەی، كە پاڵپشت دەكرێ لەلایەن ئایین و كولتوور و یاسا و كەموكورتییەكانی یاسا، بەو قسەو باسانەی ئەو كەسە بەرگوێی دەكەوێ، كە هەندێكجار بەهێزترو گرنگترەو زاڵ دەبێت بەسەر هەست و سۆزی بۆ كچەكەی.
رووداو: چارەسەر چییە بۆ سڕینەوەی ئەم كاریگەرییە نێگەتیڤانە لەسەر كۆمەڵگە؟
چۆمان هەردی: زۆرجار تووشی كەئابە بووم كاتێك بیرم لەمە كردووەتەوە. تووندوتیژی بووەتە هۆی لەناوبردنی پەیوەندییەكانمان لەگەڵ یەكترو نەمانی متمانە و هاوڕێیەتی و رێزو خۆشەویستی لەناو كۆمەڵگە. تووندوتیژی بووەتە هۆی دروستكردنی رق و خۆپەرستی و تەماح. هەستی كۆمەڵایەتی لەلایەن حكومەتی پێشووی عێراق و دواتر شۆڕشگێڕە كوردەكان لەناوبرا. بەتایبەت لەكاتی هەڵمەتی ئەنفال كاتێك پێشمەرگە بەرگرییان لە گوندنشینەكان نەكرد، کاتێک لەلایەن حكومەتەوە راپێچكران و پاش ئازادكردنیان گۆشەگیركران و بەسووك تەماشا دەكران. پێویستمان بە دروستكردنەوەی ئەو پەیوەندییە بەهێزەیە لەسەر بنەمای خۆشەویستی و رێز و سۆز.
پێویستە كار لەگەڵ گەنجان بكەین و وایان لێبكەین بیربكەنەوە. لە ساڵی 2007 و 2008 لەسەر بانگهێشتی وەزیری وەرزش و لاوان، ژمارەیەك ۆرك شۆپم لە گوندە دووردەستەكان كردەوە. تەنیا لەماوەی سێ كاژێری گفتوگۆكردن لەگەڵیان، گۆڕانكاریم لە تێڕوانینیاندا بەدیكرد. بەڵام دەبێ پڕۆسەیەكی بەردەوام بێت. ئەگەر شتێكی بەدیلت هەبێت بۆیان، دەبێت بەردەوام بیت لەسەر ئەنجامدانی.
ئێستا، تەنیا بەدیلێك هەبێت بابەتی ئیسلامییە و گەنجان بەناچاری كاری لەسەر دەكەن. سیستەمی خوێندن و یەكسانی جێندەر بە تەواوی فەرامۆش كراوە. لە قوتابخانەكانی وڵاتانی دەرەوە، سەرەڕای خۆتەرخان كردنیان بۆ بابەتەكانی یەكسانی جێندەر و دیموكراسیەت، قسەكەر و نووسەر دەهێنن بۆ پێشكەشكردنی بابەتی دیكە. بەڵام لە كوردستان سیستەمێكی خوێندنی باشمان نییە، كە ئەم كواڵێتییانەی تێدابێت.