رۆمانی مێژوویی و گێڕانەوەی یادەوەری

 

ئەوەتا لە ڕێگەی نووسین و خوێندنەوەی مێژووى بەرهەمە ئەدەبی و نووسراوەكانەوە، ئێمە ئاشنای ژیان و ئەزموونی چەندین كارەكتەری مێژوویی دەبین كە سەدە یان چەندین سەدە پێش لە خۆمان ژیاون، بەڵام ناو و بەرهەمەكانیان هەر بە نەمری ماونەتەوە. هەروەك ئەوەی (عەتا محەممەد) لە ڕۆمانی (رێبەری كتێبسازە كوژراوەكان)دا دەڵێت: "ناوەكان هەرگیز نامرن، بەڵكوو تەنها فەرامۆش دەكرێن، چونكە ئەوەی دەژی، ناوەكانە نەوەك كەسەكان". بە پێچەوانەی ئەمەشەوە، مێژوو، بەتایبەت مێژووی ئەدەب، پڕە لەناوی ئەو كارەكتەرانەی كە لە ناوی زۆرێك لە مرۆڤە زیندووەكان بەناوبانگترن، لەكاتێكدا تەنها ناوی خەیاڵین و ڕەنگە هەر لە ژیانی واقیعدا نەبووبن. دیسانەوە  (عەتا محەممەد) لە هەمان ڕۆماندا دەڵێت: "مێژوو تەنیا سەرزەمینی مرۆڤە ڕاستەقینەكان نییە، بەڵكو ناوەكانیش وەك ئێمە ژیانی تێدا دەكەن، لەگەڵ ئێمەدا (ئەنكیدۆ، یولیسیس، سیدهارتا، دۆنكیشۆت و هەزاران ناوی تر دەژین، كە دەشێ‌ ڕۆژێك كەسێكی ڕاستەقینە نەبووبن و تەنیا ناو بووبن". لێرەوە ئەگەر سەرنج بدەین یەكێك لە ئامانجەكانی نووسین لای مرۆڤ هەوڵە بۆ نەمری. بۆ ئەمەش رۆژ دوای رۆژ داهێنانی لە بواری نووسیندا كردووە.

 

بەتایبەت نووسینەوەی مێژوو، لەسەر ئاستی گشتی و نووسینەوەی یادەوەری لەسەر ئاستی تایبەتی. بۆ ئەمەش كتێبخانەكان پڕن لەم جۆرە بەرهەمانە. ئەگەرچی ئێستا و بەهۆی پێشكەوتنی مرۆڤ لە بواری نووسیندا، ژانر و ڕەگەزەكان تێكەڵاو و تا ڕادەیەكی زۆر لە یەكتر نزیك بوونەتەوە، بەڵام دەبێت بیرمان نەچێت وەك بنەما، نووسینی مێژوویی و نووسینی یادەوەری و نووسینی ڕۆمانی مێژوویی جودان لەیەك و هەریەكەیان خاوەن بنەما و شێوازی تایبەت بە خۆیانن كە ئێمە بەكورتی تیشك دەخەینە سەر چەند خاڵێك لەو جیاوازیانە.

 

یادەوەری یان گێڕانەوەی بیرەوەری

 

یادەوەری گێڕانەوەی بەسەرهات و ژیانی كەسێكە لە سەرەتای ژیانییەوە تا ئەو شوێنەی كە تیایدا یادەوەرییەكە بڵاودەكرێتەوە، هەندێكجار ئەم یادەوەریە بە پشتبەستن بە زانیاریی ورد و باوەڕپێكراو لە لەدایكبوونەوە تا مردن دەنووسرێتەوە، هەندێك جار بەمە دەگوترێت (ژیاننامە یان گەشتی ژیان). لە نووسینەوەی یادەوەریدا مرۆڤ دەتوانێت ئەزموونەكانی ژیانی خۆی و وێستگە تایبەتەكانی بە وردی بنووسێتەوە، جا هەر مەبەستێكی لەم نووسینەوەیە هەبێت. چونكە وەك دەڵێن" یادەوەری شەڕە دژی لەبیرچوونەوە" بۆیە مرۆڤ بۆ ئەوەی خۆی و ئەزموونەكانی لەبیر نەكات، پەنا دەباتە بەر نووسینەوەی یادەوەری.

 

مێژوو یان نووسینی ڕۆمانی مێژوویی

 

وەك دەزانین مێژوو بریتیە لە نووسینەوەی هەموو دۆزراوەكانی گەردوون و پێكهاتەكانی ناوی، بە زیندوو و مردووەوە، بە گیاندار و بێگیانەوە، بەتایبەت بریتیە لە ئەزموونەكانی مرۆڤ بە سەركەوتنی لایەك و نوشستەكانی لایەكانی ترەوە، بەو پێیەش هەمیشە لایەنی براوە ئەو مێژووەی نووسیوەتەوە، بۆیە هەمیشە گومان لە راستیی گێڕانەوەی رووداوەكانی ناو مێژوو كراوە. چونكە براوەكان هەمیشە شەرعیەتیان بە سەركەوتنەكانی خۆیان داوە. لایەنی بەرامبەریان فەرامۆش كردووە و خۆیان لە گێڕانەوەی رووداوە بچووكەكان پاراستووە. هەمیشە دەرەنجام و كۆتایی ڕووداوەكان بۆ ئەوان جێگای بایەخ بووە. بەهۆی ئەمەشەوە بەردەوام سەدان چیرۆكی گرنگی ناو ئەو ڕووداوانە بزر بوون. هەربۆیە جیا لە مێژوونووسەكان، ئەدیبەكان ڕۆحێكی نوێیان بە مێژوو بەخشی و لە داهێنانێكی تردا، نووسینی (ڕۆمانی مێژووی)یان داهێنا. تا ئەوەی کە ئەوان نایبینن و فەرامۆشی دەكەن، ئەمان فۆكەسی بخنە سەر و دووبارە لە مردن و فەتان ڕزگاری بكەن. هەروەك (میلان كۆندێرا) دەڵێت: "نووسینەوەی مێژوو سەرەدەری لەگەڵ مێژووی كۆمەڵگا هەیە نەك مێژووی مرۆڤ، لەبەر ئەوە ئەو پێشهاتە مێژووییانەی لە ڕۆمانەكاندا دەردەكەون، زۆر جار لەلایەن مێژوونووسانەوە نابینرێن".

 

 

لەنێوان یادەوەری و مێژوو یان ڕۆمانی مێژووییدا

 

وەك لەسەرەوە باسمانكرد، ڕێگاكانی نووسینی (یادەوەری یان مێژوو یان ڕۆمانی مێژوویی) هەموویان هەر دەچنەوە سەر یەك ماڵی گەورە، بەڵام بە شێواز و جۆر و تایبەتمەندێتی خۆیانەوە، لەوانە.

 

1- مرۆڤ لە نووسینی یادەوەریدا هەمیشە باس لە ئەزموونی تایبەتی خۆی دەكات. واتە بە بەكارهێنانی راناوی كەسی یەكەمی تاك كە خۆیەتی و وەك ڕاوییەكی هەمووشتزان خۆی چیرۆكی تەواوی ڕووداوەكان دەگێڕێتەوە. لەكاتێكدا لە نووسینەوەی مێژوودا كەسی نووسەر ئەزموونی گشتی دەگێڕێتەوە و هەمیشە بە پشتبەستن بە گێڕانەوەی زیاد لە سەرچاوە و راوییەك بابەتەكان دەگێڕێتەوە.

 

2- لە نووسینەوەی یادەوەریدا نووسەر هەندێك جار لە ڕێگەی گێڕانەوەی بابەت و چیرۆكە تایبەتەكانی خۆیەوە ڕووداو و چیرۆكی گشتیش دەگێڕێتەوە. بۆ نموونە كاتێك مرۆڤ بیرەوەرییەكانی (وینستۆن چەرچڵ)ی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا دەخوێنێتەوە، لە گێڕانەوەی ژیانی ڕۆژانەی ئەوەوە خوێنەر ئاشنای رووداوەكانی جەنگی دووەمی جیهانی دەبێت، بەتایبەت پەیوەندییەكانی وڵاتانی (ئەمریكا و ئەڵمانیا و ڕووسیا و بەریتانیا) لەو ڕۆژگارەدا. ئەمە لەكاتێكدا لە نووسینەوەی مێژوودا نووسەر سەرنج دەخاتە سەر بابەتە گشتییەكان و ڕووداوە سەرەكیەكان. بەڵام هەندێك جاریش مێژوونووس لەو ڕێگایانەوە تیشك دەخاتە سەر ژیانی تایبەتی كەسەكانیش، بۆ نموونە كاتێك باس لە داگیركاری هێرشەكانی مەغۆل دەكرێت، لەگەڵیدا فۆكەس دەخرێتە سەر كەسایەتی (جەنگیزخان)، گەورە سەركردەی مەغۆل. یان لە گێڕانەوەی ڕووداوی كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجەدا بەناچاری دەبێت باس لە ژیانی (عومەری خاوەر) وەك فیگەرێكی دیاری مێژووی ئەو تاوانە بكرێت.

 

3- لە نووسینەوەی یادەوەریدا نووسەر پەیوەستە بە (شوێن، كات، ناو، بەروار)ەوە، لەكاتێكدا بۆ نووسینی مێژوو ئەمانە زۆر گرنگ نین. بەقەد ئەوەی قەبارەی ڕووداو و چۆنێتی ڕووداوەكە گرنگە كە ئەڵبەتە ئەمانە بۆ نووسینی ڕۆمانی مێژووییش هەر وان.

ئێستا و پاش خستنەڕووی ئەم جیاوازی و بەراوردكارییە، مەبەستمە لەسەر نووسینەوەی بیرەوەرییەكانی شۆڕشی نوێی گەلی كورد لە پاش ساڵانی (1974) وە تا راپەڕینی بەهاری (1991) وەك مێژوو بوەستم كە زۆرێك لە كارەكتەرە سەرەكییەكانی ئەو شۆڕشە نووسیویانەتەوە. لە هەمانكاتیشدا تیشكێك بخەمە سەر ڕۆمانێكی سێ بەرگیی ڕۆماننووسی كورد (بەختیار عەلی) بەناوی (كەشتیی فریشتەكان) كە ئەم ڕۆمانە دەچێتە خانەی نووسینی ڕۆمانی مێژوویی تایبەت بە گێڕانەوەی شۆڕشی نوێی كورد لە هەمان ئەو ماوەیە. واتە خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە بینینی دیوی دووەمی ڕووداوەكانی ئەو شۆڕشەیە لە دیدی ڕۆماننووسێكەوە.

 

بیرەوەرییەكانی شۆڕشی نوێ‌ و ڕۆمانی كەشتیی فریشتەكان

 

لە ماوەی رابردوودا هەندێك لە كتێبی بیرەوەرییەكانی شۆڕشی نوێم خوێندووەتەوە، لەوانە: بیرەوەرییەكانی (مام جەلال) ئامادەكردنی سەڵاح رەشید، (خولانەوە بەدەوری بازنەدا)، (پەنجەكان یەكتری دەشكێنن)، (لە كەناری دانووبەوە تا خڕی ناوزەنگ)ی نەوشیروان مستەفا، (ڕۆژژمێری پێشمەرگەیەك) محەممەدی حاجی مەحموود، (ئەو ڕۆژانەی نیشتمان هی هەمووان بوو)، هەڤاڵ كوێستانی، هەر چوار بەرگی (ئەزموون و یاد)ی پشكۆ نەجمەدین، (یادەوەرییەكان) ی مستەفا چاوڕەش، (بە خەونێكی گەورەوە كەوتینە ڕێ‌) مامۆستا جەعفەر، (كە لێرەوە سەیری ژیانی خۆم دەكەم)، دكتۆر فایەق گوڵپی، (یادەوەرییەكانی سەنگاوی)، مەحموود سەنگاوی كە بێگومان كتێب و بیرەوەریی دیكەش زۆرن و بەداخەوە من تا ئێستا دەرفەتی خوێندنەوەیانم نەبووە، خوێندنەوەی هەریەكێك لەمانەش بۆخۆی تایبەتمەندیی خۆی هەیە و هەریەكە لەوانە گۆشەیە لە ژیانی تایبەتی و پێشمەرگایەتی نووسەر و لە ڕێگەی ئەویشەوە ئاشنابوونە بە وردەكاریی هەندێك لایەنی شۆڕش و پەیوەندییەكانی و ژیانی پێشمەرگانە و تەواوی رووداوەكانی ئەو قۆناغە مێژووییەی گەلی كورد لە كوردستانی باشوور دەخەنەڕوو.

 

وەك خوێنەرێك كاتێك ئەم مێژووە بەو جۆرە دەخوێنمەوە، سەدان پرسیاری جۆراوجۆر مێشك و بیركردنەوەم ئاڵۆز دەكەن، پرسیارگەلێك كە وەڵامەكانیان بەشێكی بەرچاو و روونە و بەشێكی ون و نادیار، هەر وەك چۆن بەشێكی گرنگی رووداوەكان لە هەموو نووسینی ئەم نووسەرانەی یادەوەرییەكاندا ونە و خۆیان لە گێڕانەوەی پاراستووە بە هەر بیانوویەك بێت، چونكە من دەزانم هیچ مرۆڤێك، بەتایبەتی مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی لە هەر ئاست و پلەیەكدا بێت، باس لە هەڵە و تاوان و كەموكورتییەكانی خۆی وەك تاك ناكات، لەسەر ئاستی گشتیش بەبیانووی پاراستنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و نهێنییەكانی حزب و بە دروشمی "هەموو شتێك بۆ گوتن نابێت"، خۆیان لە گێڕانەوەی تەواوی ڕاستییەكان بواردووە. بەڵام هەرچۆن بێت هەریەك لەوانە شتگەلێكیان خستووەتەڕوو بە ئاگا یان بێ‌ ئاگا، بە مەبەست یان بێ‌ مەبەست كە ئێمەی نەوەی نوێ‌، یان خوێنەرانی ئێستای ئەو مێژووە تێبفكرین و بە تێڕامانەوە بپرسین ئایا بەڕاستی ئەوەی كراوە و ئەوەی ڕوویداوە شۆڕش بووە یان نا؟ من وەڵامی ئەمە بۆ خوێنەر جێدێڵم، بەڵام بۆ دەستكەوتنی وەڵامی ڕاستەقینەی ئەم پرسیارە پەنا دەبەمە بەر خوێندنەوەی ڕۆمانە سێ بەرگیەكەی (كەشتیی فریشتەكان)ی ڕۆماننووس (بەختیار عەلی). ئەو دەربارەی كەسایەتی شۆڕشگێڕ دەڵێت: "هەموو شۆڕشێک بە دوو جۆر لە مرۆڤ دەکرێت، جۆری یەکەم شۆڕشگێڕە گەورەکانن کە دێن بۆئەوەی بمرن، بۆ ئەوەی شەهید بکرێن، بۆ ئەوەی بەپێی خۆیان خۆیان فڕێبدەنە هەلاکەتەوە. ئەوە ئەو شۆڕشگێڕانەن کە لە دژی ئازار ڕانەپەڕیون، پێویستیان بە ئازارە، بەڵام من خۆم لە ئازار ڕادەکەم. شۆڕش هیچ نییە جگە لە یاخیبوونێکی گەورە لە ئازار. شۆڕشگێڕی ڕاستەقینە ئەوەیە کە دەکوژێت بۆ ئەوەی بمێنێتەوە، بۆئەوەی ئازار نەچێژێت، بۆئەوەی لەڕیزی بەهێزەکاندا بێت، لەبەرەی براوەکاندا".

 

بۆچی رۆمانی كەشتیی فریشتەكان؟

 

رۆمانی كەشتیی فریشتەكان یەكێكە لە ڕۆمانە ناوازەكانی ناو دونیای ئەدەبی ئێمە لە پاش راپەڕین، ئەم ڕۆمانە سێ‌ بەرگە و بە تێكڕای لاپەڕەكانی نزیكەی (2218) لاپەڕەیە. تێمای سەرەكی ئەم ڕۆمانە گێڕانەوەی مێژووی شۆڕشی نوێی كوردە لە ساڵی (1974)وە تا پاش ڕاپەڕین، ئەویش بە تەكنیك و شێوازی گێڕانەوەی فەنتازیانەی ئەدەبی و ڕۆماننووسیانە، بەجۆرێك كە لەكاتی خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانەدا، مرۆڤ بەر دیوی شاراوەی شۆڕش و هەموو وردەكاری ڕووداوەكانی ناوی دەكەوێت جیاواز لەوەی كە كارەكتەرە سەرەكییەكانی ئەو شۆڕشە لە ڕێگەی نووسینەوەی یادەوەرییەكانیانەوە نەیانگوتووە و نەیانویستووە بیڵێن. هەر وەك (میلان كۆندێرا)ش دەڵێت: "تاقە ڕەوایەتیی بوونی ڕۆمانێك لەوەدایە، ئەوە بڵێ كە تەنیا ڕۆمان دەتوانێ بیڵێ". ئەوەتا لەلاپەڕە (625)ی بەشی سێیەمی ڕۆمانەكەدا، نووسەر دەربارەی گێڕانەوەی ئەو چیرۆكانە دەڵێت: "ژیانی ڕاستەقینە چیرۆكنووسەكان ڕزگاری دەكەن نەوەك پزیشكەكان، پزیشكەكان دەتوانن چەند مانگێك یان چەند ساڵێك ژیانت درێژ بكەنەوە، بەڵام چیرۆكنووسەكان دەتوانن وابكەن هەمیشە بژیت". 

 

بۆ من پاش خوێندنەوەی ئەو بیرەوەریانە، خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە ئێجگار گرنگ بوو. چونكە ئەم ڕۆمانە جارێكی تر و بەجۆرێكی تر و واقیعیانەتر دەمانخاتەوە بەردەم پرسیاری شۆڕش و كەسایەتی شۆڕشگێڕ و ئەوەی بەناوی ئازادیی نەتەوەوە كراوە جیاواز لە گێڕانەوەی مێژووی شۆڕش لە دیدی كارەكتەرەكانییەوە. با بۆ نموونە بەراوردێك لە نێوان هەندێك لە تێما و پلۆتی ئەو یادەوەریانە و ئەم ڕۆمانەدا بكەین.

 

كاتێك ناوەڕۆكی هەریەكێك لەو بیرەوەریانە دەخوێنیتەوە، بەر چەندین هەڵوێست و  ڕووداوی تراژیدی دەكەویت كە بە هەموو پێوەرەكان دوورن لە كەسایەتی شۆڕشگێڕ و خودی ئامانجی شۆڕش. لەوانە (گێڕانەوەی شەڕی براكوژی، كوشتنی خەڵکی مەدەنی لەسەر زانیاریی هەڵە، جاسووسی بەسەر هاوڕێكانەوە، ئازاردانی خەڵكی بێتاوان، دزی و ڕاوەڕووت، هۆكار بۆ كوشتنی خەڵكی بێتاوانی دیهاتەكان، درۆكردن لەگەڵ خەڵك بەناوی شۆڕشەوە) و سەدان و هەزاران جۆری تر لە ڕووداو و كارەساتی ناخۆش. ئەگەرچی لەگەڵ ئەوەشدام مرۆڤ شۆڕشگێڕ بێت یان نا، مەعسوم نییە لە هەڵە و تاوان و هیچ شۆڕشێك لە دونیادا نییە بێ كەموكورتی بێت، بەڵام هەندێك پێوەریش هەیە كە دەكرێت شۆڕشی پێ‌ لە فەوزا و کاری تێكدەرانە جیابكرێتەوە. لەم ڕۆمانەدا نووسەر ئاوا لە شۆڕش دەڕوانێ: ‌"شۆڕش بە ئازادی كۆتایی نایەت، بە ئازادی دەستپێدەكات، ئەو مرۆڤانەی كە هەمیشە ئامادەن كۆیلە بن، هیچ شۆڕشێك ناتوانێت ڕزگاریان بكات، دنیای ئازاد پێش مرۆڤی ئازاد لە دایك نابێت، بە پێچەوانەوە ڕێگا گەورە و مومكینەكە ئەوەیە مرۆڤی ئازاد پێش دونیای ئازاد لەدایك بێت". بەڵام لە پاڵ هەموو دەستكەوتەكانیدا، بە پێچەوانەی ئەمەوە شۆڕشی كوردی لە سەرەنجامدا، كۆیلایەتی حزبی و ئازادیی سنووردار بەرهەمدێنێت، ئەویش بە پەروەردەكردنی تاكێك كە هیچ ئینتمایەكی نەك بۆ شۆڕش، بەڵكو بۆ نیشتمانیش نەبێت. (كەشتیی فریشتەكان) كتێبێكە هاوشێوەی هەمان كتێبی گێڕانەوەكانی شۆڕش، بەڵام جیاواز لە دیوە واقیعیە شاراوەكەی، ئەم ڕۆمانە گێڕانەوەی بیرەوەرییەكانی كەسایەتییەكی دیاری شۆڕشە بەناوی (وەفای ڕەفعەت بەگ) كە بێگومان ناوێكی خەیاڵیی ناو خەیاڵدانی نووسەرە، ئەم پیاوە وەك هەموو ئەوانی دیكە ئاگاداری وردەكارییەكانی شۆڕشە و ڕۆڵ و كاریگەری لە رووداوەكاندا هەبووە، هەربۆیە گەشتی ژیانی ئەو لەگەڵ دەستپێكردنەوەی شۆڕشی نوێ دەستپێدەكات، خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە دووبارە بۆ تێگەیشتنە لە مرۆڤ، لە دەنگێك كە پێیدەگوترێ ناوەوەی ئینسان، بەشە تاریكەكەی هەر مرۆڤێک، بۆ ڕامانە لە جەنگەكان، لەو هەوڵانەی كە مرۆڤ بەناوی ئازادییەوە خۆی كۆیلە دەكات و دونیای ئەوانی تریش وێران دەكات. بۆ تێگەیشتنە لە شۆڕش، لە ئازادی، لە دیوە ترسناكەكانی ئینسان، بۆیە بەبڕوای من بۆ تێگەیشتن لە مێژووی شۆڕشی نوێ و زانینی دیوە شاراوەكانی ئەو شۆڕشە، خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە پێویست و گرنگە. چونكە وەك (بەختیار عەلی) خۆی لە دیمانەیەكدا دەربارەی ڕۆمانەكە دەڵێت: "كەشتیی فریشتەكان هیچ نییە جگە لە مێژووی تاریك و دۆزەخی كایەی سیاسی لەناو كۆمەڵگای كوردیدا".

 

 

- هونەری ڕۆمان---میلان كۆندێرا--- وە/ كەریم پەڕەنگ—

دەزگای سەردەم--2008

 

- رێبەری كتێبسازە كوژراوەكان---عەتا محەممەد---

ناوەندی ئەندێشە--   2014

 

 

- هونەری ژیاننامە----سەنگەر زراری---- نووسینگەی تەفسیر  2019