ئەستێرەی ژەنیار؛ چیرۆكە ئافرەتانەكەی خدری زیندە

بە تیرێکت کە جەرگت پارە کردم
مەکە بەو بارە ھەر من بوو خەلاسم
کە خاڵی لەعلی لێوت ڕەھبەرم بێ
لە خدری زیندە نابێ ئیلتیماسم
حەریق (1856- 1909)

هۆكارێكی سەرەكی نەمری و جیهانیبوونی مۆسیقا، زمان و ناسنامەكەیەتی، ئەوەیە كە پابەند نییە بە شوێن و كولتوور و مێژوویەكی دیاریكراوەوە، مۆسیقا سنوورەكان دەبڕێت و گەلان و نەوە یەك لەدوای یەكەكان لە زمانەكەی تێدەگەن، یان بەلایەنی كەمەوە چێژی لێ وەردەگرن. مۆسیقا لە غوربەتدا دەبێتە فەرامۆشیی دڵ و مایەی دڵدانەوەی غەریبان و دەستبارێك بۆ یادەوەرییان. تاهیر بن جەللون، نووسەر و شاعیری مەغریبی دەڵێت: "یادەوەرییەكان پێویستیان بە ڕۆژ و ڕووناكی و مۆسیقایە". ئەمیل سیورانی هونەرمەند و نووسەر و فەیلەسووفیش (1911-1995) دەیگوت: "مۆسیقا پەناگەی ئەو ڕۆحانەیە كە ئاسوودەیی برینداری كردوون".

نۆڤڵێتی "ئەستێرەی ژەنیار"، هەوڵێكە بۆ پیشاندانەوە و بیرخستنەوەی نەمریی مۆسیقا، هەوڵێكە بۆ پێشاندانی ئەو هێز و توانا و ئەفسانەیەی كە مۆسیقا هەیەتی و سنوورەكان ناناسێ. ئەویش لە ڕێگای كاراكتەرێكەوە كە ناوی "یاسەمینی دڵشیرین"ـە. ناشێ نووسەر ناوی "یاسەمینی دڵشیرین"ی بەبێ ئاگایی بۆ ئەم كاراكتەرەی دانابێ، ئەگەر واش بێ، ناوەكە خۆبەخۆ بووەتەوە بە ئەفسوونێك بەسەر بابەتی رۆمانەكەوە. "یاسەمین" ناوی گوڵێكە و "دڵشیرین"یش ماناكەی ڕوونە.
پەیوەندیی نێوان گوڵ و مۆسیقا پەیوەندییەكی ڕاستەوانە و هاوئاهەنگە، هەڵبژاردنی ناوی گوڵی یاسەمین بەتایبەت، کە گوڵێكە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بۆ پەیوەستكردنەوەیە بەو سیفەتانەی كە مۆسیقا هەیەتی و لەم ڕۆمانەدا كار لەسەر بەدیارخستنەوەی كراوە.

گوڵی یاسەمین لە بەکارھێنانی بۆن و گوڵاو بەکاردەھێنرێت و بەپێی توێژینەوەکانیش بۆنکردنی گوڵی یاسەمین، مێشکی مرۆڤ ھێمن دەکاتەوە و دڵەڕاوکێ و خەمۆکی کەم دەکاتەوە، ھەروەھا وات لێدەکات بەشێوەیەکی ئارام بخەویت. هەروەكو چۆن مۆسیقاش هەمان وەزیفەی هێمنكردنەوە و ئارامكردنەوەی ڕۆح و دڵەكانی هەیە. هەروەها پاشناوی (دڵشیرین)یش بۆ یاسەمین، هەم لەگەڵ مۆسیقاكە و هەم لەگەڵ گوڵەیاسەمینیش گونجاوە كە هەردووكیان لای مرۆڤ خۆشەویست و شیرینن و دەچنە دڵانەوە.

لەم نۆڤڵێتەدا یاسەمینی دڵشیرین، بەناو مێژوو و نەوە و ئایینەكاندا تێپەڕ دەبێت و لەڕێی مۆسیقاوە نەمریی خۆی دەپارێزێت. بێ ئەوەی كەسێك هەبێ خۆی یاسەمینی بینیبێ، هەزاران چیرۆكی بۆ دروست دەكرێت. لێرەدا كەسایەتی یاسەمین، بە جۆرێك لە جۆرەكان وەكو كەسایەتی (خدری زیندە)یە لە ئاین و ئەفسانەكاندا.

لە ئەفسانەکاندا و لەناو کوردەواریشدا، (خدر) لەسەر شێوەی پیاوێکی نوورانی دەردەکەوێت، پیاوێکی بەتەمەن و ڕیشسپی و جلكێکی سپی یان كەسكی لەبەردایە و دارێكی بەدەستەوەیە، ئێسك لە لاشەیدا نییە و بەم هۆیەشەوە كاتێك تەوقەی لەگەڵ دەكەی، دەتوانی بە نەرمونۆڵییەكەی بیناسییەوە، هەر كەسێك بیبینێ و بزانێ ئەمە خۆیەتی، دەتوانێ بیگرێ و هەر شتێكی لێ داوا بكا، بۆی بەدی دێنێ. دەگوترێ هەر كەس چل ڕۆژ خەڵوەتكێشی و خواپەرستی بكات، یان چل ڕۆژ لەسەریەك بەردەم ماڵی خۆی پاك بكاتەوە، خدری زیندەی لێ بەدیار دەكەوێ و دەتوانێ داوای هەرچی لێ بكات ئاواتەكەی بێنێتە دی. لە زۆربەی ئایینەكاندا، كەسانێك هەن باوەڕیان بە پیرۆزیی خدری زیندە هەیە، (ڕەگوڕیشە و بنەچەی خدر و ئەوەی كە لە كەیەوە هەیە بۆچوونی جیاوازی لەسەر هەیە، هەویرێكە و ئاوی زۆر دەوێت و ئێرە شوێنی باسكردنی نییە)، بەڵام ئێمە تەنیا قسە لەسەر ئەفسانە باوەكەی خدری زیندە دەكەین كە سەردەم و شوێن و ئایینەكان دەبڕێت و لەناو هەموواندا كەسانێك هەن باوەڕیان پێی هەبێت، لەوانەش شوێنكەوتووانی ئایینەكانی: ئێزدی، دورزی، مەسیحی، یەهوودی موسوڵمان و...

یاسەمینی دڵشیرینیش بە هەمان شێوەی خدری زیندە، لەم نۆڤڵێتەدا كەسایەتییەكی ئەفسانەییە و كەسانی سەر بە هەموو تەمەن و چین و توێژەكانی كۆمەڵگا باوەڕیان بە بوونی هەیە. هەروەها لە كەسانی سەر بە ئایینە جیاوازەكانیش، بۆ نموونە (بانگبێژی موسوڵمان، لالەمورادی مەسیحی، شەیمووسی جوولەكە و...). "وێنەی یاسەمینی دڵشیرین لە هەموو شوێنێكی ئەم جیهانەدا دەبینرا، تەنانەت لە پەرستگا و تیاترۆخانەكان و بارەگای حیزب و سەر یەخەی خەڵك و سەری هەموو شەقامێك هەبوو، لە تەواوی پایتەخت هەڵواسرابوو، چیرۆكی ئەم ڕۆحە شیرینەی یاسەمین، دەبێت بە بەشێك لە یادگەی خەڵك...ل22".

چیرۆكی سەرەكی ئەم ڕۆمانە، گەڕانە بەدوای شوێنپێ و ڕۆحی یاسەمیندا كە گوایە لە هەندێ كات و شوێن بەدیاركەوتووە و ئامێری "نای" ژەنیوە و دیار نەماوە. ئەویش وەكو خدری زیندە دەیان چیرۆكی بۆ هەڵبەستراوە و گوایە خەڵكانی جیاواز لە شوێنی جیاواز بینیویانە و بەبێ ئەوەی هیچ كەسێك خۆی بینیبێتی باسی دەكات: "كەسانێك كە تەنها ناویان بیستبوو، هەزار سوێندیان دەخوارد و دەیانگوت: چەندان شەو لە ماڵی ئێمە نانی خواردووە، لەم دۆخەدا لەبەر خۆشەویستیی یاسەمینی دڵشیرین و نوور و پەیام و دەنگی مۆسیقا و ئاوازی نایەكەیەوە، كەوتبوونە ناو هەزاران جۆری درۆكردنەوە، لەم ڕۆژگارەدا مرۆڤەكان بەسەر درۆ و ڕاستیدا دابەش ببوون، ئەوەندەیان خۆشدەویست، بۆیە هەموو درۆیەكیان بە دەمەوە دەكرد، هەزاران بوختانیان بۆ هەڵبەستبوو...ل 66".

گەر لەم وەسف و سیفەتانە وردبینەوە، دەبینین هەمان وەسف نزیكە لەو وەسفانەی بۆ خدری زیندەش دەكرێن، بەوەی خۆشەویستە لەناو خەڵك و بەبێ ئەوەی خەڵكی بینیبێتیان، دەیان چیرۆكی هەڵبەستراویان بۆ دروستكردووە، بەتایبەتیش لە سەردەمانی پێشترێ، چیرۆكەكانیش هەمووی هەر گوتی گوتین و كەسێك نییە بڵێ من خودی خۆم بینیومە، هەر دەگوترێ كەسێك گوتی باپیرم بینویەتی، كەسێكی گوتی فڵان كەس دەڵێ یەكێك دیتویەتی كە دەیناسێ و...

نووسەر بەئاگاییەوە لاسایی چیرۆكی خدری زیندەی كردبێتەوە یان بەبێ ئاگایی، لەم نۆڤڵێتەدا نەمری و گرنگیی مۆسیقا بەبیری خوێنەر دێنێتەوە و هاوشێوەی خدر بەناو مێژوویدا دەبا، بەشێوەیەك كە پەیوەندی بە كەس و شوێن و مێژووەكانەوە نییە و هەموویان دەبڕێت، هونەرمەندی مۆسیقای جیهانی بیتهۆڤن (1770-1827ز) لەسەر حەق بوو كە دەیگوت:  "مۆسیقا لە هەموو حیكمەت و فەلسەفەیەك ئیلهامبەخشترە". ئاخر حیكمەت و فەلسەفە بۆ كەسانی دەستەبژێرن، بەڵام مۆسیقا بۆ هەموو كەس و سنوورێكە و دەشێ مرۆڤی عاقڵ و شێت، پاشا و گەدا، نێر و مێ، پیر و گەنج چێژی تایبەتی لێ وەرگرن و بەدیارییەوە دڵیان بۆی لێبدا.

* ئەستێرەی ژەنیار (نۆڤڵێت)- دڵزار حەسەن، لە بڵاوكراوەكانی ماڵی كتێب، چاپی یەكەم (2019).