نامە ئەكادیمییەكان؛ فیمینیزم لە شیعری كوردیدا

 

بەشی یەكەم، باسی ژن لە قۆناغەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەكات و بە قۆناغی دایكسالاری دەستپێدەكات كە ژن بەهۆی فرەكاری لە ژینگەی خێزان و كۆمەڵدا، پێگەیەكی كۆمەڵایەتی و ئابووریی گرنگی هەبووە. فریدریك ئەنگڵز باسی ئەو قۆناغە دەكات ‌و دایك بە سەرچاوەی خێڵ‌ و بەرهەمهێنان دادەنێ كە پێگەی لەپیاو بەرزتر بووە. 

 

پیاوان خەریكی راووشكار بوون، ژنان خەریكی كشتوكاڵ بوون، ئەمەش سەرچاوەی گرنگی ئابووری پێكهێناوە، د.كەمال مەزهەر پێیوایە، یەكەم بەردی بناغەی شارستانیەتی مرۆڤ كە كشتوكاڵە، بەرهەمی بیری ژنە، لەبەرئەوە قۆناغەكە ناونراوە قۆناغی دایك یان دایكسالاری. پاش قۆناغی نیشتەجێبوون ‌و دۆزینەوەی ئاسن ‌و برۆنز كە ئامێری جەنگیی لێ دروستكرا، قۆناغی باوكسالاری سەریهەڵدا، لێرەشدا سیستمی شوانكارەیی جێگیر بوو، میراتیشی لە ژن سەندەوە، لەو رۆژەوە ژن وەك ئامێری كاركردن بینراوە، ئاینیش رۆڵی لە دەسەڵاتپێدانی پیاواندا زیاتر كرد و شەڕ و داگیركاریش كە كۆیلەداریی دروستكرد، هۆكارێكی دیكە بوو.

 

لە قۆناغی دەرەبەگایەتیشدا ژن لە ماڵ‌ و حەرەمسەراكاندا بەند بووە؛ وەك كەلوپەل كڕین ‌و فرۆشتنی پێكراوە. لە قۆناغی سەرمایەداریشدا بەهۆی شۆڕشی پیشەسازی و پێشكەوتنی تەكنەلۆژی، ژنان لەكاركردنی ماڵەوە بۆ كارگەكان هاتنە دەرەوە، ئەم سەربەستیە بۆ بەرژەوەندی خاوەن سەرمایە بووە هۆی سەرهەڵدانی جۆرێكی دیكەی چەوساندنەوەی ژن، لینین دەڵێ: "لە رژێمی سەرمایەداریدا چەوسانەوە زیاتر دەبێت ‌و بە ملیۆنان ژن لەپێناوی بژێوی كەس‌ و منداڵەكانیدا لە كارخانەكاندا دەچەوسێنرێنەوە و بەچاوێكی سووك سەیر دەكرێن. 

 

لە بەشی دووەمدا توێژەر باسی شۆڕشی فەرەنسی دەكات كە ژنان رۆڵێكی گرنگیان تێدابینی وەك بنەمای سەرهەڵدانی بزاڤی فیمینیستی. گوتاری شۆڕشی فەرەنسی لەلایەن بیرمەند و نووسەرانەوە جەختكردن بوو لەسەر مافی ژن.

 

لەپاری سێیەمدا بەناوی "فیمینیزم" پێناسە و جۆر و قوتابخانەكانی دەخاتەڕوو، زاراوەكە یەكەمجار لە 1871 لە نووسراوێكی پزیشكیدا بۆ راڤەی راوەستانی گەشەی ئەندامەكان ‌و توانای سێكسی بەكارهاتووە، بەڵام دواتر ئەلێكساندەر دۆما دژی فیمینیزمی فەرەنسی بۆ ئەو ژنانە بەكاریهێنا كە رەفتاریان وەك پیاو بوو، وشەكە لاتینییە و دواتر هاتووەتە ناو زمانی فەرەنسی كە بە مانای رەگەزی مێیینەیە. ساڵی 1873 وشەكە هاتە ناو فەرهەنگی زمانی فەرەنسی كە ئاماژە بوو بۆ ئەو قوتابخانەیەی جەخت لە ماف ‌و ئازادیی ژنان دەكات. ئەم بزوتنەوەیە واتایەكی فراوان ‌و ئاڵۆزی هەیە، چونكە كاریگەری چەندین بزوتنەوەی فیكری لەسەر بووە، لەوانە: ماركسیزم، فرۆیدیزم، ستراكچەرڵیزم ‌و هتد. 

 

خەباتی ئەم بزوتنەوەیە فرەداوا و فرەشوێن بوو، شەپۆلی یەكەمی لە ئەمەریكا بوو، كاری لەپێشینەیان دەستەبەركردنی مافی دەنگدان بوو كە لە 1919 پێیگەیشتن. شەپۆلی دووەم لە ئەوروپا بوو، ئەمیان كاریگەرتر بوو، توانییان چەندین ماف بەدەستبهێنن، مافی دەنگدان، خوێندن، كاركردن‌ و هتد. لەهەمان بەشدا توێژەر باسی تیۆرەكانی فیمینیزم دەكات ‌و ئاماژە بە فیمینیزمی وجودی ‌و كتێبی "رەگەزی دووەم"ی سیمۆن دی بۆڤوار دەكات كە بە یەكێك لە كتێبە بنەڕەتییەكانی فیكری كلاسیكی فیمینیزم دادەنرێت.

 

بەشی دووەم، هەڵسەنگاندن بۆ شیعری شاعیرانی كلاسیكی كورد لەپێناو بەرگری لە مافەكانی ژن دەكات. شیعری كلاسیك زیاتر دڵداری بووە و گوێی بەمافی ئافرەت نەداوە، بەڵام هاوكات رۆژهەڵاتناسەكان باسی سەربەستی ئافرەتیان كردووە، بەڵام كاتێك حاجی قادری كۆیی دەچێتە ئیستەنبوڵ، كاریگەری پێشكەوتنی ئەوێی لەسەر دەبێت ‌و هەر لە روانگەی هەمان ئاینی شاعیرانی كلاسیكەوە داوای مافی خوێندن‌ و زانین بۆ ژنان دەكات:

بۆچی فەرموویەتی نەبی ئەمین

اگلب العلم‌ ولو بالصین

نێر و مێ لەو حەدیسە فەرقی نییە

گەر مەلا نەهی فەرموو دینی نییە

 

پاش حاجی، مەلای گەورەی كۆیەش رۆڵی لەبڵاوكردنەوەی بیری نوێخوازیدا بینیوە، ئەمانە بەبێ ئاگاداربوون لە بزوتنەوەی فیمینیزم هەمان داوایان هەبووە. دواتر باسی رۆڵی پیرەمێرد دەكات، كە پاش 25 ساڵ لە ئاوارەیی دەگەڕێتەوە نیشتمان‌ و بیری نوێ بڵاودەكاتەوە.

 

خۆزگە من ببمە درەختێ بۆ قوتابخانەی كچان

ئەو كچانەی وا دەخوێنن ببمە سێبەر بۆ ئەوان

 

دواتر باسی شێخ نوری وەك رابەری دەنگی ژن دەكات، كە بەناوی ژنی كوردەوە داوای فڕێدانی پەچە و رووپۆش ‌و چارشێو و دامەزراندنی بزوتنەوەی ژنان دەكات، شێخ دەڵێ دەبێ ژنان خۆیان ئازابن ‌و پەنا نەبەنە بەر پیاوان بۆ ئەوەی داوای مافەكانیان بكەن، لە شیعری "پەچە"دا دەڵێ:

زوڵمی ئەم غەدارە بوو، حوكمی مساواتی نەهێشت

جێندەری ئێمەی خستە حاڵێكی لەپیاو پاڕانەوە...

حەزئەكەی بپرسە لە پیران ‌و پێشینانی خۆت

كێ پەچەی دیوە بەڕووی خاتوونی كوردستانەوە

 

دواتر توێژەر ئاوڕ لە شیعرەكانی بێكەس، گۆران‌ و هێمن سەبارەت بەئازادیی ژن دەداتەوە. بەشی سێیەم، لە پاری یەكەمدا باسی هەوڵی ژنانی كورد بۆ بەدەستهێنانی داخوازییەكانیان دەكات، دیارە ژنی كورد بەدرێژایی مێژوو جیاواز بینراوە، هەندێك قۆناغ مافی زیاتر و هەندێك قۆناغیش چەوساندنەوە، لەڕووی كۆمەڵایەتیەوە دواكەوتوویی ژن رێخۆشكەر بووە بۆئەوەی ژن بچەوسێتەوە، داگیركارییەكانیش هۆكار بوون، بەڵام رۆژهەڵاتناسەكان جەخت لەوە دەكەن كە ژنی كورد لە ژنی كۆمەڵگەی رۆژهەڵات جیاوازە، مینۆرسكی دەڵێ: "ژنی كورد دەبێتە سەرۆكی هۆزەكەی، كاتێ توركەكان ناوچەی هەكارییان گرت، دەسەڵات بەدەست ژنێكەوە بوو". مێجەر سۆنیش دەڵێ: "زۆرجار روویداوە ژن لە ماڵەوە پێشوازی كردووم ‌و پیاوەكەشی لەماڵ نەبووە". تەنانەت نووسەرە بە ڕەچەڵەك كوردەكانی دەرەوەی كوردستان داوای ئازادیی ژنیان كردووە، بۆ نموونە قاسم ئەمین لە میسر، جەمیل سدقی زەهاویش لە عێراق داوای كردنەوەی قوتابخانەی كچانیان كردووە. هەروەها ژنانی كورد لە ئیستەنبوڵ تێكەڵی رێكخراوە نەتەوەییەكان دەبوون كە یەكەمجار بوو ژنان بەچەندین دەستەواژەی وەك "رێكخراو، ئۆرگان، ئەندام، بڵاوكراوە.."ئاشنا ببن، بۆیە ئیستەنبوڵ ناوەندی پێكهێنانی یەكەم رێكخراوی ژنانی كورد لە ساڵی 1919 بووە كە ئامینە خانم بۆ ماوەیەك سەرۆكایەتی كردووە. لە كوردستانی عێراقیش لە 1926 یەكەمین قوتابخانەی كچان لەسەر داخوازیی شێخ نوری، ئەحمەد بەگی ساحێبقڕان ‌و حەپسەخانی نەقیب كراوەتەوە. توێژەر لەم پارەدا باسی رۆڵی ژنانی كورد بەتایبەت لە كوردستانی عێراق دەكات. 

 

لەپاری دووەمدا باسی دەركەوتنی شیعری ژنان لە ئەدەبی كوردی و بەتایبەت مەستورەی ئەردەڵانی دەكات. مەستورە  جگە لە دیوانی شیعری[فارسی ‌و كوردی] ، دوو كتێبی تری لەبارەی بیۆگرافیای شاعیرانی كورد و ئەحكامەكانی ئیسلام، هەروەها كتێبی مێژووی ئەردەڵانیشی هەبووە. مەستوورە لەناو نووسەر و شاعیرانی كورد، بۆ نموونە مەولەوی، پیرەمێرد و.. هتد بە بەرزی باسكراوە، شیعرەكانی زۆربەی فارسیە، كوردییەكانیشی بە شێوەزاری هەورامییە. 

 

توێژەر باسی دەقە 49 بەیتیەكەی نالیش بۆ مەستورە دەكات، كە چۆن هێرشی كردووەتە سەری. نەوشیروان مستەفا ئەمین، ئەمە زیاتر دەبەستێتەوە بە ناكۆكیی میرنشینانی بابان ‌و ئەردەڵان، ئیرەیی‌ بەتوانای مەستورە، ئەویش لە مێژووەكەیدا هێرشی توند دەكاتە سەر جاف ‌و بابان، بۆیە نالی وەڵامی دەداتەوە. لەپاری سێیەمدا توێژەر باسی چەمكی فیمینیزم لەشیعری ژناندا دەكات ‌و دەڵێ، جگە لە مەستورە، تا شەست ‌و حەفتاكانی سەدەی بیست دەنگێكی رەسەنی شیعری ژنان نابینین، بەڵام ئەمانیش ناوێرن‌ و بوێریی دەركەوتنی راشكاوانەیان نییە، لەهەشتاكاندا چەند دەنگێك دێنە پێشەوە و دواتر بزر دەبن، بەڵام زیاتر لاساییكەرەوەی شیعری پیاوانن، ژنان لەدووی شیعری سەنتەریزمی پیاوان بوون ‌و دەنگی خۆیان نەبووە، ئەمەش پەیوەست بووە بەدۆخی سیاسی، كۆمەڵایەتی ‌و ئابووریی ئەو قۆناغەوە، توێژەر دەڵێ لە 1960 بۆ 1980 ئەگەر شیعری ژنێك ناوەكەی لێبكەیتەوە و ناوی پیاوێكی بخەیتە سەر، هیچ ناگۆڕێت. ئەو شاعیرانەش كە بەمۆركی پیاوانەوە دەنووسن: خورشیدە بابان، دایكی سۆلاڤ، فریشتە كۆیی، لەیلان و.. هتد.

 

بەڵام لە دوای هەشتاكان شیعری فیمینیستی سەرهەڵدەدات ‌و شاعیرانی ژن ژنانە دەنووسن، نموونەی دیاریش (نەزەند بەگیخانی)یە كە بە دەنگی مێ نەفرەت لە پیاوسالاری دەكات:

من كچی دایكمم، كچی سۆز

كچی مێژووی میهرەبانی-مێژووی دادوەری

ژن دەریایەكە لە جوانی و میهرەبانی

پیاو ژیانی لێدەخواتەوە، مرۆڤایەتی لێهەڵدەهێنجێ

هەروەها تێكستێكی هەیە بەناوی (پیاو خوداوەندی گوناهبار)كە شەرمی ژنی كورد دەشكێنێ ‌و لە گوتاری پیاوسالاری دەدات، كە بە گوتاری كوردی نامۆیە.

دەزگیرانەكەم رووتی كردمەوە

وتی دەمەوێ هاوتابم بە تۆ

كە خوێنی كچێنیمی نەبینی

فڕێیدامە سەرشەقام (تۆ ئابڕوم دەتكێنی...)

 

دواتر ئاوڕ لە شیعرەكانی شیرین- ك ‌و كەژاڵ ئەحمەد وەك نوێنەری شیعری ژن‌ و گوتاری ژن دەداتەوە كە بوێرانە باسی ژن دەكەن، لە شیعری بەرمۆدای كەژاڵدا كە وێناكردنی ژنە بە بەرمۆدایەكی پڕكێشە و نائارام، پاش كێشە و ئاڵۆزییەكی زۆر ژن هاتووەتە بوون، بۆیە باوەڕی پێناكرێت ‌و وەك كەلوپەل سەیری دەكرێت.

 

دواتر نموونەی شیعری ئاوێزان نووری، رۆژ هەڵەبجەیی، كنێر عەبدوڵا و كەژاڵ ئیبراهیم خدر و هتد بەنموونەی شیعری ژنانە دەهێنێتەوە، دەڵێ: دەنگی فیمینیستی كورد لە شیعری كوردیدا سەرەڕای ئەو مەترسیانەی چواردەوریان تەنیوە، بوێرانە گوزارشت لە بوونی مرۆیی‌ و تایبەتمەندیی خۆی دەكات‌ و بە چاوێكی ژنانەوە لەجیهان دەڕوانێت. لەكۆتاییدا توێژەر چەند ئەنجامێك دەخاتەڕوو، گرنگترینیان بریتییە لە: دوای هەشتاكان بزاڤی فیمینیزم لە شیعردا شكڵی گرتووە و پەیام‌ و فۆرم ‌و ئامانجی شیعری جیاوازە لە هەموو دەنگەكانی پێش خۆی، ژنی شاعیریش كە ژنانە بنووسێت، لەپاش نەوەدەكانەوە رووی لە زیادبوونە.