پەرلەمانى عێراق و زەنگى مەترسى لەبارەی هەڵەبجە و شنگال
لە چەند رۆژى رابردوودا هەواڵى ئەوە لە میدیاکان بڵاوکرایەوە؛ لەلایەک فراکسیۆنى نەوەى نوێ واژۆی 45 پەرلەمانتارى کۆکردووەتەوە و پڕۆژەیاسایەکى پێشکێشی پەرلەمانى عێراق کردووە بۆ ناساندنى کیمیایى بارانى هەڵەبجە وەک جینۆساید. هەواڵى دووەمیش ئەوەیە کە 182 پەرلەمانتار واژۆى پێشنیازى یاسایەکیان کردووە، کە ئێزدى وەک نەتەوە بناسێندرێت و داوایان لە پەرلەمانى عێراق کردووە، ئەم پێشنیازە یاسایە بخرێتە بەرنامەى کارى کۆبوونەوەى داهاتووى پەرلەمان.
هەرچەندە ئەجێنداى پشت ئەم دوو پڕۆژەیاسایە لێکدی دوور و جیاوازن و گونجاو نییە پێکەوە ببەسترێنەوە، ئەوەى نەوەى نوێ لە هەستى بەرپرسیاریێتى و دڵسۆزیانەوەیە بۆ گەلى کوردستان و پێشنیازەیاساى نەتەوەی ئێزدیش، ئەجێندایەکى مەترسیدارى دژی کورد ئاراستەى دەکات، بەڵام بەهۆى ئەوەى هەردووکیان هاوکاتن و پێشکەش بە یەک دامەزراوە کراون، ناچار بووم پێکەوە باسیان بکەم.
پڕۆژەیاساکەى نەوەى نوێ وەک لە کەناڵى (ئێن ئارتى) کە لە 3ـی حوزەیرانى 2024 بڵاوکراوەتەوە، چوار مادە لەخۆدەگرێت، مادەى یەکەمى داوا دەکات پەرلەمانى عێراق کیمیایی بارانى هەڵەبجە وەک جینۆساید بناسێنێت. لە مادەى دووەمیدا هاتووە؛ پێویستە 16ـى ئازارى هەموو ساڵێک بۆ یادکردنەوەى قوربانیانى کیمیاییبارانى هەڵەبجە تەرخانبکرێت. لە مادەى سێیەمیشدا داوایانکردووە وەزارەتى پەروەردە و لایەنە پەیوەندیدارەکانى مێژوو کاریگەرییەکانى کیمیاییبارانى هەڵەبجە بخەنە نێو پرۆگرامەکانى خوێندنەوە. لە مادەى چواریشدا پێشنیازى ئەوەیان کردووە؛ پێویستە حکومەتى عێراق بانگەوازى نێودەوڵەتى بکات بۆ ناساندنى کیمیاییبارانى هەڵەبجە بە جینۆساید لە جیهاندا لە رێگەى دیپلۆماسى و کۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکانەوە.
ئەوەى لێرەدا جێى سەرنجە و پێویستە بەرچاو بخرێت ئەوەیە؛ دەبێت نەوەى نوێ بەپەلە پڕۆژەیاساکەى بکشێنێتەوە و مادەى یەکەمى لابەرێت. ئەویش لەبەر دوو هۆکار، یەکەمیان لەبەرئەوەى دواى ئەوەى دادگاى باڵاى تاوانەکانى عێراق لە 28-2-2010 کیمیاییبارانکردنى هەڵەبجەى وەک تاوانى جینۆساید ناساند. دواتریش ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق لە 17-3-2011ـدا لە کۆبوونەوەى ئاسایى ژمارە 44 بە بڕیارى ژمارە 12 تاوانى کیمیاییبارانکردنی هەڵەبجەى بە جینۆساید ناساندووە، پێویست بەوە ناکات جارێکى دیکە ئەم داواکارییەى بخرێتەوە بەردەست.
دووەم لەبەرئەوەى نەخشەى سیاسیی پەرلەمانى عێراق ئێستا کوالێتییەکەى، ئەجێندا و ویژدانى ئەندامەکانى، زۆر لە ئاستێکى خراپدایە بەراورد بە خولەکانى پێشووتر، بۆیە ئەگەرى زۆر هەیە پەرلەمانى ئێستا ئامادە نەبێت دەنگ بە ناساندنى کیمیاییبارانى هەڵەبجە بدات وەک جینۆساید. ئەوان ئامادەنین هەڵەبجە وەک پارێزگا بناسێنن لەکاتێکدا لە هەرێمى کوردستان پەرلەمان و حکومەت و سەرۆکایەتى هەرێم، هەموو رێکارەکانى یاساییەکانى بە پارێزگابوونى هەڵەبجەیان جێبەجێ کردووە، ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراقیش بڕیارى لەسەر داوە، بەڵام ماوەى ساڵێکە پەرلەمانى عێراق دەستى دەستى بە چارەنووسى ئەو بڕیارە دەکات.
بڕیارێکی وەک رۆتینێکى کارگێڕیی ناساندنى هەڵەبجە وەک پارێزگایەک بە ئاسانى لە پەرلەمانى عێراق تێنەپەڕێت، رەوا نییە پرسێکى چارەنووسسازى وەک ناساندنى جینۆساید بدرێتەوە دەستى ئەم پەرلەمانەى ئێستا. چونکە ئەگەر بەراوردێکى ژمارەى ئەو واژۆیانە بکەیت کە بۆ ئەم دوو پڕۆژەیاساییە کۆکراونەتەوە، لە مەترسیی ئەم پەرلەمانە تێدەگەیت، لەکاتێکدا فراکسۆنى نەوەى نوێ وەک فراکسیۆنێکى کاراى پەرلەمانى و بە پەیوەندییەکى فراوان و لەسەر پرسێکى ویژدانى و ئەخلاقى و یاسایى و دەستووریى وەک ناساندنى کیمیایى بارانى هەڵەبجە وەک جینۆساید واژۆی 45 پەرلەمانتاریان بۆ یاساکە بۆ کۆکراوەتەوە. بەڵام بۆ بابەتى جیاکردنەوەى (ئێزدییەکان) لە رەسەنایەتیی نەتەوەى خۆیان و پڕۆژەى لە کوردیخستنیان، یەک پەرلەمانتار توانیویێتى واژۆی 182 پەرلەمانتار کۆبکاتەوە.
هەروەها ئەزموونێکى پێشووتر لە دادگەى فیدراڵى هەیە، کە لە حوزەیرانى ساڵى 2014 بڕیاریدا گەڕان بەدواى نەوت و دەرهێنان و فرۆشتنى نەوت هەرێمى کوردستان یاسایى و دەستوورییە، لە خولى دواترى دادگاى فیدراڵى لە شوباتى 2022 لە بڕیارێکدا هەموو پرۆسەى نەوتى هەرێمى بە نادەستوورى لە قەڵەمدا. بۆیە دەبێت ئەو مەترسییە لەبەرچاو بگیرێت؛ پرسێکى گرنگى لەم جۆرە بخرێتەوە بەردەست و ویژدانى ئەم پەرلەمانتارانەى ئێستا، دوور نییە بە زیانى کورد و کەیسى هەڵەبجە بکەوێتەوە. لەبەرئەوە پێشنیازم بۆ نەوەى نوێ ئەوەیە؛ پڕۆژەیاساکەیان بکشێننەوە و دەستکارى بڕگەى یەکەمى بکەن، لەبرى ئەوەى داوا لە پەرلەمانى ئێستاى عێراق بکەن تاوانى کیمیاییبارانى هەڵەبجە بە جینۆساید بناسێنێت، کە پێش 13 ساڵ ئەو کارەى کردووە، بڕگەى قەرەبووکردنەوەى کەسوکارى قوربانیانى جینۆساید بخەنە شوێنى بڕگەى یەکەم، کە بەپێى دەستوور و هەموو یاسا و رێسایەک، مافى هەموو قوربانییەکە قەرەبوو بکرێتەوە. بۆ ئەمە و هەر سێ بڕگەکەى دیکەى نێو پرۆژە پێشنیازکراوەکەیان، پێویستە پەرلەمانتارانى فراکسیۆنە کوردییەکانى دیکەش ببنە پاڵپشتى پێشنیازەکەى نەوەى نوێ و، هەوڵ بۆ سەرخستنى بدەن، هەرچەندە پرۆژەیەکى گرنگ و پڕبایەخى لەم جۆرە بۆ کورد، لە عێراقى ئێستا، شانسى سەرخستنى لاوازە.
سەبارەت بە پێشنیازەیاساى نەتەوەى ئێزدى، کە لە بنەڕەتەوە بۆ لێسەندنەوەى رەسەنایەتى نەتەوەى ئێزدییە نەوەک پێبەخشین، دەبێت گەلى کوردستان زۆر بەتووندى بەگژ ئەمەدا بچنەوە. چونکە ئەمە پیلانێکە دژی مێژوو و ناسنامەى کورد. ئێزدییەکان کوردى رەسەنن و یەکێک لە پێکهاتە گەورەو گرنگەکانى کوردن، کە تائێستا پارێزگارییان لە ئایینى خۆیان کردووە، وەک چۆن کوردە کاکەییەکان توانیوویانە پارێزگارى لە ناسنامەى ئایینى خۆیان بکەن.
لە رابردووى دوور و نزیک، زۆرجارى دیکە و زۆر کەسی دیکە هەوڵیان داوە مێژووى رەسەنایەتیی ئێزدییەکان لە کورد جیابکەنەوە، بەڵام هەمووجار سەریان داویێتى لە تاشە بەردەکانى چیاى شنگال. هەر لەو بەغداى پایتەختەوە نەتەوەپەرست و تووندڕەوە ئیسلامییە شۆڤێنییەکانى عەرەب، بۆ دروستکردنى فیتنە و نانەوەى ئاژاوە لەنێوان کورد و شیعە، دەیان ساڵ جاڕى ئەوەیان دەدا؛ ئێزدییەکان نەوەى یەزدى کوڕى مەعاویەن. چەند کارەکتەرێکى نێو پێکهاتەى ئێزدیشیان پەلکێشى ئەم بیرۆکەیە کردبوو، کە مێژووى ئێزدى بەرنەوە سەر نەتەوەى عەرەب، بەڵام لەبەرئەوەى مێژووى چەند هەزار ساڵەى ئێزدى وەک ئەستێرە لە ئاسمانى کوردستاندا دەدرەوشێتەوە، ئەمەیان بۆ نەچووە سەر.
هەرچەندە ئەم هەوڵەى ئێستاش بۆ لە کوردیخستنى ئێزدییەکان، پرۆژەیەکە هەر بە مردارییەوە لەدایک دەبێت، بەڵام لەبەرئەوەى بە دنەدانى کارەکتەرێکى ئێزدى و لە دامەزراوەیەکى گرنگى وەک پەرلەمان کارى لەسەر دەکرێت، پێویستە بە ئەندازەى خودى پیلانگێڕییەکە، کورد بەگژیدا بچێتەوە.
سەرەتا پێویستە ئەو ناوانەى واژۆی ئەم پرۆژەیەیان کردووە بۆ راى گشتى و بەتایبەتى گەلى کورد ئاشکرا بکرێن، تاوەکو روون ببێتەوە کێ لە پشتى ئەم کارە دووژمنکارانەوەیە دژی گەلى کورد. کە ئەمە ئەرکى هەر میدیایەکى کوردییە خۆى وەک میدیایەکى نیشتمانى پێناسە دەکات.
دەبێت گەلى کوردستان لەوە تێبگات؛ ئەمە سەرەتایەکى مەترسیدارە و ئەجێندایەکە بۆ پەرتەوازەکردن و لێکهەڵوەشانەوەى پێکهاتەی نەتەوەیى کورد. سبەى لەنێو فەیلی، کاکەیى، لووڕ، هەورامى و زازایى و دوور نییە شۆڕبێتەوە بۆ نێو عەشیرەتەکانیش.
بەهۆى ئەوەى ئێستا سەرۆکایەتیی پەرلەمان بەدەستى دوو کوردەوەیە (موحسین مەندەلاوى و شاخەوان عەبدوڵڵا) و، لەبەرئەوەى لە دەستووردا بە روونى ئەوە هاتووە؛ ئێزدییەکان پێکهاتەیەکى کوردى ئایینی جیاوازن لە ئیسلام، دەبێت سەرۆکایەتیی پەرلەمان واژۆی ئەو پەرلەمانتارانە وەک پڕۆژەیەکى دژی دەستوور لە قەڵەم بدات.
هەروەک پێویستیشە ئەم پرۆژە مەترسیدارەى بەغدا، بۆ دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستانیش ببێتە زەنگى بەئاگاهێنانەوە، هانى ناوەندەکانى حوکمڕانیی هەرێم بدات، کە ئێزدییەکان پەراوێز نەخرێن و لە ناوەندەکانى دەسەڵات و پەرلەمانى کوردستاندا وەک پێکهاتەیەکى گرنگى کورد و کوردستان پێگەى شایستەیان بدرێتێ.