Zimanê zikmakî çawa şekil dide mêjiyê mirov?
Hewlêr (Rûdaw) - Ziman li herêmên mejiyê me yên cuda tê afirandin. Lêkolîneran karîbûn nîşan bidin ku ev bi awayekî cuda girêdayî zimanê dayikê ne. Ji bo alîkariya nexweşên felcê zanîn dikare were bikaranînin.
Axêverê Erebî yê zikmakî divê di axaftinê de bi baldarî guhdarî bike: Gelo yê hember dixwaze bibêje kitabun (كتاب) an katîb (كاتب) ye? "Pirtûk" an "Nivîskar"? Her du peyv li ser bingeha heman zimanî k-t-b (ب - ت - ك) hatine çêkirin, ku di erebî de pir berbelav e.
Ji aliyek din ve, axaftvanek Almanî yê/ya zikmakî, pêdivî ye ku di serî de li ser avahiya hevokan bisekine: "Ma hûn ê pirtûkê ji nivîskarê xwe yê bijare deyn bikin?" Parçeyên lêkerên veqetandî yên mîna "deyn kirin" bi gelemperî di hevokê de di almanî de li cîhên cihê têne belav kirin.
Ji alîyekî din ve, axaftvanekî Almanî yê resen, divê di serî de li ser avahîya hevokê bisekine: "Tu pirtûkê ji nivîskarê xwe yê favorî deyn dikî?" Di hevokê de parçeyên lêkerên cuda yên wekî "ausleihen/deyn kirin" gelek caran bi almanî li xalên cuda belav dibin.
Zimanên Erebî û Almanî gelekî cuda ne. Lê gelo ev cudahî di mejiyê axaftvanên zimanê zikmakê de jî dikarin bên dîtin?
Ya ku zanyarên ji Enstîtuya Max Planck ji bo Zanistên Hişmendî û Mejiyê Mirovan li Leipzig dixwestin zanibin ev e. Tîma bi serokatiya xwendekarê doktorayê û nivîskarê yekem Xuehu Wei di lêkolînekê de 47 axaftvanên zimanê zikmakî yên Erebî û Almanî lêkolîn kirin.
Dema ku mijaran hildibijêrin, lêkolîner piştrast kirin ku ew yekzimanî mezin bûne û ji ber vê yekê tenê yek zimanê dayikê heye. Ji bilî zimanê wan ê yekem, babetan tenê piçek Englishngilîzî diaxivîn.
Venêrînên mejî ciyawaziyên di navbera axaftvanên zimanê zikmakî de eşkere dikin
Tîma zanyaran ji beşdaran xwest ku xwe di skanereke taybet a wênesaziya rezonansê ya magnetîkî (MRI) de dirêj bikin. Ev ne tenê skana mêjî bi zelaliya bilind çêdike, lê di heman demê de agahdariya di derbarê girêdanên di navbera rehan de jî derdixe holê. Bi alîkariya bikaranîna van daneyan lêkolîneran wê demê karîbûn bihesibînin ku herêmên zimanî yên takekesî yên di mêjî de çiqas bi hev ve girêdayî ne.
Lêkolînerê Beşa Neuropsîkolojiyê li Enstîtuya Max Planck a Leipzigê Alfred Anwander got “Encam em gelek matmayî hişt, ji ber ku me her gav texmîn dikir ku ziman gerdûnî ye. Em difikirîn ku ew ji ziman serbixwe ye, cihê ku ew di mêjî de tê bikaranîn û her weha têkiliyên di navbera deverên cûda de çiqas xurt in.”
Di mijara zimanê Erebî de, tîma lêkolînê karîbû bibîne ku nîvkada çep û rastê ya mejî çiqas xurt bi hev ve girêdayî ne. Di heman demê de têkiliyek bihêztir di navbera lobên paşîn ên mêjî de, ku jê re lobên demkî têne gotin, û berbi beşa navîn, ku jê re lobên parietal têne gotin, hebû.
Navendên axaftinê ji bo bilêvkirin û wateyê
Ev gelekî maqûl e: Ev herêmên mejî ji bo bilêvkirin û wateya zimanê axaftinê berpirsiyar in.
Axêverekî Erebî yê zimakî pêdivî ye ku bala xwe bide ser ka peyv çawa tê bilêvkirin û wateya wê çi ye: kes dibêje "kitabun" (pirtûk) an "katib" (nivîskar)?
Di axaftvanên zikmakî yên Alman de zanyaran li nîvkada çepê ya mejî û ber bi lobeya eniyê ve li herêma anterîor a mejî têkiliyên xurttir dîtin. Ev jî bi bikaranîna zimanê Almanî dikare were ravekirin, ji ber ku ev herêm berpirsiyar in ku avakirina hevokê ya zimanekî bişopînin. Ev tê vê wateyê ku axaftvanên zikmakî yên Almanî dikarin hevokên ketine bi rêz mîna hevoka paşîn bêyî ti pirsgirêk fam bikin.
Alfred Anwander bi kurtî wiha dibêje: "Lêkolîna me têgihiştinên nû peyda dike ka mejî çawa li gorî daxwazên zanînê tevdigere - ji ber vê yekê tora me ya avahî ya ziman ji hêla zimanê zikmakî ve çêdibe."
Zanyariyên hêja di derbarê pêvajoyên zimanên cûda de
Li gorî lêkolîner, girîng e ku were destnîşan kirin ku ev girêdanên cûda ji bo axaftvanan ne tê wateya avantajê ne jî tê wateya dezavantajê. Alfred Anwander li ser vê yekê dibêje “Têlkirin tenê cûda ye, ne çêtir an xirabtir e.”
Li aliyê din zanîna navendên zimanên cuda yên têlkirî, ji bo her du axaftvanên zikmakî jî feydeyan tîne. Wek mînak dermankirina nexweşên felcê dikare were baştir kirin. Hin nexweş ji nexweşiya axaftinê ya ku jê re dibêjin aphasia dikişînin. Nêzîkatiyên dermankirinê yên cihêreng dikarin ji bo axaftvanên cihêreng ên zikmakî werin pêşve xistin, ku bi wan re nexweş hîn zûtir hînî axaftinê dibin.
Ji bo axaftvanên zikmakî yên cihêreng dikarin nêzîkatiyên dermankirinê yên cihêreng werin pêşxistin, pê re nexweş zûtir hînî axaftinê dibin.
Alfred Anwander “Di heman demê de, dê pir bi kelecan be ku lêkolînê li ser bêtir zimanan din bê kirin.”
Di lêkolînek din de, lêkolînerên Max Planck axaftvanên zikmakî yên Almanî, Îngilîzî û Çînî lêkolîn kirin. Hê jî li benda encamê ne.
Ji ber vê yekê hê jî ne diyar e ka zimanên din ên zikmakî şekil didin mêjî an na û çawa şekil didin mêjî. Lêkolînek mezintir a axaftvanên zikmakî yên Almanî û Erebî jî dê di piştrastkirina encaman de alîkar be.
Rêbazên nû yên fêrbûna zimanê biyanî
Di qonaxa duyemîn a lêkolîna heyî de, lêkolîner dê analîz bikin ka çi di mejiyê erebaxêv de diqewime dema ku ew fêrî almanî dibin. Alfred Anwander “Dema ku em dibînin bi fêrbûna zimanekî nû re çawa tor duguhere em kelecan dibin.”
Encam divê di dawiyê de xizmetê ji baştirkirina rêbazên fêrbûna zimanên biyanî re bike.
Di dawiyê de dê encam ji bo pêşxistina rêbazên fêrbûna zimanên biyanî bêne bikaranîn. Li gor cureyê yê ku fêr dibe û zimanê zikmakî, stratejiyên cuda dikarin bên pêşxistin, wek mînak hêsantirkirina hînbûna Almanî. Lêbelê, ji bo vê yekê hîn jî gelek lêkolîn hewce ne.
Lêkolîner Alfred Anwander “Em hîn jî ji stratejiya fêrbûna kesane ya ku li ser bingeha şopandina mêjî ye pir dûr in”. Heya wê wextê, xwendekar dê belkî nikaribin ji pirtûka xweya peyvan dûr bikevin.